Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Et quoniam de philosophorum erroribus loquimur, Stoici naturam in duas partes diuidunt, unam quae efficiat, alteram quae se ad faciendum tractabilem praebeat: in illa prima esse [*](EPITOME 2-21] c. 62, 4 s. (a qui quia). c. 3, 1—19] cf. 62, 8. A) [*](UCTORES 14 ss.] Tusc. I 41, 99; cf. Plat. Apol. Socr. pag. 42 A. ) [*](BHP] 3 passioni* (s er.) H et s. 1. P2 errori (e ex o m. 1 uel 2) B et om. H 4 esse possit H 5 i*ta (s er.) P eius quoque B 7 scientiaeque P 9 iuclausa P neque liberius euagari owt. P 10 inspicere H notitiae P1, corr. P3 13 sed ex set H2 et (ante docere) om. H 14 Marcus om. H sententia H socratis (i in ras. ex e ? m..2) B platone* (m er.) B 15 tranferens H dicentis (alt. i ex e m. 2) B emigraret uita P 17 utrum autem sit melius codd. Cic. sit om. H diril Px hominem quidem scire arbitror neminem codd. Cic. 21 uocum] rerum H 23 unam om. H efficiant H efficiat alteram quae om. P 24 \'I!sse primS (signa erasa uid. quibus ordo uerborum restitutus erat) P )

588
uim sentiendi, in hac materiam nec alterum sine altero (quicquam) posse.

quomodo potest idem esse quod tractat et quod tractatur? si quis dicat idem esse figulum quod lutum aut lutum idem esse quod figulum, nonne aperte insanire uideatur?

at isti uno naturae nomine duas res diuersissimas conprehendunt, deum et mundum, artificem et opus, dicuntque alterum sine altero nihil posse, tamquam natura sit deus mundo permixtus. nam interdum sic confundunt, ut sit deus ipse mens mundi et mundus sit corpus dei, quasi uero simul esse coeperint mundus et deus ac non ipse mundum fecerit.

quod et ipsi fatentur alias, cum hominum causa praedicant esse fabricatum, et esse sine mundo, si uelit, possit, siquidem deus est diuina et aeterna mens, a corpore soluta et libera. cuius uim maiestatemque quoniam intellegere non poterant, miscuerunt eum mundo id est operi suo.

unde est illud Vergilianum:

  1. totamque infusa per artus
  2. mens agitat molem et magno se corpore miscet.

ubi est ergo illud quod idem ipsi aiunt, et factum esse diuina prouidentia et regi? si enim fecit mundum, fuit ergo sine mundo; si regit, non utique sicut mens corpus regit, sed tamquam domum dominus, nauem gubernator, auriga currum, nec tamen mixti sunt iis rebus quas regunt.

nam si haec omnia quae uidemus dei membra sunt, iam insensibilis ab his constituitur deus, quoniam membra sensu carent, et mortalis, [*](EPITOME 11J cf. c. 63, 7. ) [*](AUCTORES 12 s.] cf. I 5, 25. 16 s.] Aen. VI 726 s. ) [*](BHPj 1 alterum sine altero] altera H quicquam addidi, cf. nihil posse 7, (esse) posse Parrhasius 2 malim (sed) quomodo esse idem (corr. m. 1 ?) B idem] id enim H 3 idem/Iii (m ex n, 1 uel 2 litt. er.) P lutum om. H 4 uidebitur B 5 uer*issimas (s er.) H 7 nihil (ihil in ras. ex 2 litt. m. 2) B permixtus P, terminatus BH; cf. 14 (miscuerunt) 17. 22; 589,16.22 8 confundiuntj H2 9 dei] di quasi di (exp. m. 3) P 11 esse fabricatum] cf. pag. 582, 8 12 uix uel ante uel post esse excidit deus est om. B 13 mens] meus dicatur B ruim\' B7 maiestatem B1 (que s. I. B2) H 14 noniiitcllegere (corr. m. 1 ?) B eam P 16 totamque (que in ras. ex 2 uel 3 litt. m. 2) B 17 magniOj H2 18 ipse Bl, corr. B2 19 fecirV P3 22 iis edd., his G 23 sint H1 an iis ? 24 sensu. (m er.) B )

589
quoniam uidemus membra esse mortalia.

possum enumerare quotiens repentinis quassatae motibus uel hiauerint terrae uel desederint in abruptum, quotiens demersae fluctibus et urbes et insulae abierint in profundum, frugiferos campos paludes inundauerint, flumina et stagna siccauerint, montes etiam uel deciderint abrupti uel planis fuerint adaequati; plurimas regiones et multorum fundamenta montium latens et internus ignis absumit.

et hoc parum est si membris suis non parcit deus, nisi etiam homini liceat aliquid in dei corpus: maria extru- . untur, montes exciduntur et ad eruendas opes interiora terrae uiscera effodiuntur. quid quod ne arari quidem sine laceratione diuini corporis potest? ut iam scelerati atque impii simus, qui dei membra uiolemus.

patiturne ergo uexari corpus suum deus et debilem se uel ipse facit uel ab homine fieri sinit? nisi forte diuinus ille sensus qui mundo et omnibus mundi partibus mixtus est, primam terrae superficiem reliquit ac se in ima demersit, ne quid doloris de adsidua laceratione sentiret.

quodsi hoc uanum et absurdum est, tam igitur ipsi eguerunt quam haec indigent sensu, qui non perspexerunt diuinum quidem spiritum esse ubique diffusum eoque omnia contineri, non tamen ita, ut deus ipse, qui est incorruptus, grauibus et corruptibilibus elementis misceatur.

illut ergo rectius quod a Platone sumpserunt, a deo factum esse mundum et eiusdem prouidentia gubernari. oportebat [*](EPITOME 23-590, 3] c. 62, 8; 63,1. ) [*](AUCTORES 9 maria extruuntur] Sallust. Cat. 20,11. 10 s. adeffodiuntur] Quid. Metam. I 138-140. ) [*](BHPJ 1 post uidemus s. I. eius P3 2 quassatarel B2 3 desierint Bac, dese\'d\'erint corr. m. 1 uel 2 4 et om. H abierunt B fructiferos B 5 et om. B stagna* (s er.) H * (i. e. uel) s. l. P2 6 deceb derint Bl, corr. B3 7 absumpsit B, adsumit (d del. et corr. m. 3) P 9 aliquid liceat H ma**ria (te er.) B 11 quirdl P2 sine quidem H 12 potest] non potest B ut**iam (et er.) B 14 facit dubitanter cum Heumanno scripsi, facere C, facere (uult) temptabam, fatetur Volkmarmus, obseru. miscell. 1872, pag. 14 ibiomine II2 16 superfaciem Bac, corr. m. 1 uel 2 17 reli*quit (n er.) B 19 aeguerunt P1, a del. P3 22 corruptilibus BP 24 eius P oportebat (bat m. 2 in ras. ex 2 uel 3 liti., quarum prima r ?) B. )

590
igitur et Platonem et eos qui idem senserunt, docere atque explicare quae causa, quae ratio fuerit tanti operis fabricandi, quare hoc aut cuius gratia fecerit.

at idem Stoici \'hominum\' inquiunt \'causa mundus effectus est\'. audio. sed Epicurus ignorat ipsos homines quare aut quis effecerit. nam Lucretius cum mundum diceret non esse a diis constitutum, sic ait:

  1. dicere porro hominum causa uoluisse parare
  2. praeclaram mundi naturam
deinde intulit
  1. desipere est. quid enim inmortalibus atque beatis
  2. gratia nostra queat largirier emolumenti,
  3. ut nostra quicquam causa gerere adgrediantur?

merito. illi enim nullam rationem adferebant cur humanum genus uel creatum uel constitutum esset a deo: nostrum hoc officium est, sacramentum mundi et hominis exponere, cuius illi expertes sacrarium ueritatis nec attingere nec uidere potuerunt.

ergo, ut paulo ante dicebam, cum adsumpsissent id quod erat uerum, id est mundum a deo (factum) et hominum causa esse factum, tamen quoniam eos in consequentibus ratio defecit, non potuerunt defendere id quod adsumpserant.

denique Plato ne dei opus inbecillum et ruinosum faceret, in [*]( 17 paulo aute] c. 2, 3. ) [*](EPITOME 3 s. 18 s.] c. 63, 7. 14—17] c. 62, 9. ) [*](AUCTORES 3-5 (Epicurus)] cf. ad frg. 371 (pag. 250, 22). 7 s. 10 ss.] Lucr. V 156 s. 165 ss. 21 s. Plato] cf. supra c. 1, 6. ) [*](BHPj 1 idem] eadem B 4 inquit P 6 a diis] adõ (ad in ras. m. 2, 0 in ras. m. 3) B (conjstitutum sic ait add. B2 7 dicere orn. P porro\' (\' est distinctio) B 10 est om. P baeatis B 11 gratiam B nostra queat] nostram\'.q ad Bt, nostramqulid B2 quead H, quaeat pI, pr. a del. P3 largirier Bl cum codd. Lucr., largirierrel B2, largier H, largiri P 12 nostrS (- er.) B quidquam (d ex c et am inras. m. 2) B, quiquam H caus/r (~ er.) B, causa* (m er.) H gerere codd. Lucr., agere C 13 merito\' B; et merito edd. illi] illi iam H 14 esset\' P2 nonstrum H 17 adsumpsissent B2 18 factum add. Isaetts; cf. Epit. 62, 8 et ab eo mundum factum et hominum causa factum et pag. 591,1 s. \'et\' B7 20 adsumpscrunt H )

591
aeternum dixit esse mansurum. si hominum causa factus est et ita factus est, ut esset aeternus, cur ergo ipsi quorum causa factus est non sunt sempiterni? si mortales, propter quos factus est, ergo et ipse mortalis atque solubilis: neque enim pluris est ipse quam ii quorum gratia factus est.

quodsi ei ratio quadraret, intellegeret periturum esse quia factus est, nec posse in aeternum manere nisi quod tangi non potest.

qui autem negat hominum causa factum, hic nullam rationem tenet. si enim dicit ipsum fabricatorem sua causa tanta haec opera esse molitum, cur ergo nos nati sumus? cur mundo ipso fruimur? quid sibi uult humani generis ceterarumque animantium fictio? cur aliena commoda intercipimus? cur denique augemur minuimur interimus?

quid habet rationis ipsa generatio? quid perpetua successio? nimirum uidere deus uoluit et suis uariis imaginibus tamquam sigilla confingere quibus se oblectaret: et nihilominus tamen, si ita esset, curae haberet animantes praecipueque hominem, cuius imperio cuncta subiecit.

qui autem dicunt semper fuisse mundum — omitto illut, quod esse ipsum sine aliquo principio non potest; unde se extricare non queunt — sed hoc dico: si mundus semper fuit, nullam potest habere rationem.