Divinarum Institutionum

Quae cum ita se habeant ut ostendimus, apparet nullam aliam spem uitae homini esse propositam, nisi abiectis uanitatibus et errore miserabili deum cognoscat et deo seruiat, nisi huic temporali renuntiet uitae ac se rudimentis iustitiae ad cultum uerae religionis instituat.

hac enim condicione gignimur, ut generanti nos deo iusta et debita obsequia [*](EPITOME 16-389, 1] c. 44, 1; 47, 1. 20-389, 2] c. 64, 4 s. ) [*](BRHSPVJ 1 per diuersa regionum RSP, per diuersa religionum B, per diuersam regionem H, peruersa regionum V considerent (corr. m. 2) sic V absumptisque hominibus H 2 nam quia] namq. (i. e. -que) S 3 adfectari Bcorr. B* nomina ex omnia ut uid. P3 4 titulos R 5 potest] non potest B et om. P ueritas RP, ueritatis BHSY; cf. Epit. praef. §4 6 studeat H ciere] uere S 7 uolcanum Bl, uulcanum B3 cum cett., nisi quod ca in ras. P 8 patrem V respondebunt \'bis V 9 ab om. V et de se — fatebuntur in mg. H deo] de deo R, deos V 10 euocet B, uocent HV adparebit] apparebit illis H 11 quid hac] qui hgc S 12 inferri V 18 quin] qua V barnlc B3, om. R, hoc H 14 de deo — de om. P omnia de] omnium ac B multar b que HS 15 acarnis (r et h add. m. 2) sic S 16 rutl Pif 17 hominT R\', hominis H propositum S nisi] nisi (ex nesi S1) ut SP 19 iustitiae/ii (1 uel 2 litt. eras.) B 20 ad cultum] et ex cum ut uid. B3 ha*c (e er.) R 21 gignuntur H generati B et om. H )

hoc uinculo pietatis obstricti deo et religati sumus: unde ipsa religio nomen accepit, non ut Cicero interpretatus est a relegendo, qui libro de natura deorum secundo ita dixit:

non enim philosophi solum, uerum etiam maiores nostri superstitionem a religione separauerunt. nam qui totos dies precabantur et immolabant, ut sibi sui liberi superstites essent, superstitiosi sunt appellati,

qui autem omnia quae ad cultum deorum pertinerent, retractarent et tamquam relegerent, ii sunt dicti religiosi ex relegendo, tamquam ex eligendo elegantes, ei diligendo diligentes, ei intellegendo intellegentes. his enim uerbis omnibus inest uis legendi eadem quae in religioso. ita factum est in superstitioso et religioso alterum uitii nomen, alterum laudis.

haec interpretatio quam inepta sit, ei re ipsa licet noscere. nam si in isdem diis colendis et superstitio et religio uersatur, exigua uel potius nulla distantia est. [*](AUCTORES 4] II 28, 71 s. ) [*](EXPILATORES § 8-13] cf. Augustin. de uera relig. c. 113, uol. I 788 B Maur.: religet ergo nos religio uni omnipotenti deo (cf. tamen retract. I 13, 9; de ciuit. dei X 3; IV 30); Isidor. orig. VIII 2, 2; de differ. uerb. 486 (uinculo seruiendi, cf. Lact. § 3; 12 uinculo - seruire). ) [*](BRHSPVJ 1 noueris S 2 et] 2 litt. eras. B, om. P obligati B 3 est om. H relegando H quo V 4 de om. V 5 solum om. B etiam] etam (exp. m. 3) P nostris (exp. m. 3) P 6 seperauerunt V dies ex deos JB3 7 immolant H sibi sui BRSP cum codd. Cic., sui sibi HV superstites∗∗∗ 82 superstites essent om. H 8 superstitio[si] B3 appellatij appellati, quod nomen patuit postea latius Cic. 9 pertinent H retractarent om. P; diligenter retractarent Cic. 10 ii R, hi BSHV, hii P; om. codd. Cic. religiosi* B relegendo HSV, legendo B, religendo R, relegendo (exp. m. 3) P 11 tamquam ex eligendo om. P eligendo BS, religando R, elegendo HV eligantes (i s. I. P) SP ex] et ex S, et F diligendo BHPV, elegendo R, deligendo S tamquam — diligentes] alia Mone Cic. codd. et edd. 12 ex om. RS ex intellegendo intellegentes om. V intellegendo ex intellegentes S uerbis] in uerbis Cic. 13 legendi] relegendi H eademque (-q\' S, -q; V) SV 14 est] est ut H, esse V alterutrum V 16 nam [s]inhisdem (s s. I. m. 1, inh s. I. m. 3) B in om. HP1, 8. I. PzV dis SP1, corr. P1 17 religioso V uel] et P )

quid enim mihi adferet causae cur precari pro salute filiorum semel religiosi et idem decies facere superstitiosi esse hominis arbitretur? si enim semel facere optimum est, quanto magis saepius? si hora prima, ergo et toto die, si una hostia placabilis, placabiliores utique hostiae plures, quia multiplicata obsequia demerentur potius quam offendunt.

non enim nobis odiosi uidentur ii famuli qui adsidui et frequentes ad obsequium fuerint, sed magis cari. cur igitur sit in culpa et nomen reprehensibile suscipiat qui aut filios suos magis diligit aut deos magis honorat, laudetur autem qui minus?

quod argumentam etiam ex contrario ualet. si enim totos dies precari et immolare criminis est, ergo et semel; si superstites filios subinde optare uitiosum est, superstitiosus igitur et ille qui etiam raro id optauerit. aut cur uitii nomen sit ex eo tractum quo nihil honestius, nihil iustius optari potest?

nam quod ait religiosos a relegendo appellatos qui retractent ea diligenter quae ad cultum deorum pertineant, cur ergo illi qui hoc saepe in die faciant religiosorum nomen amittant, cum multo utique diligentius ex adsiduitate ipsa relegant ea quibus dii coluntur?

quid ergo est? nimirum religio ueri cultus est, superstitio falsi. et omnino quid colas interest, non quemadmodum colas aut quid precere. sed quia deorum cultores [*](BRHSPVj 1 enim om. B 3 arbitrentur P 4 ora BH ergo om. B tota BSPV ostia H (pariter 5) Vac 5 plurimae V qui H multis placata1 H2 obsequii V 6 dcfrmerentur R* offendant H 7 ii R, hi BHSV, hii (exp. m. 3) P famuli in ras. ex 2 uel 3 litt. B* 8 sit] si P in culpa et] culpae V omen P 9 accipiat H diligat B *eos (d er.) B 10 magis] satis P; satius Volkmatmus, obseru. misc. 1872 pag. 14; an saepius? 11 si om. V totus (sic) enim V praelllcari (1 uel 2 litt. eras.) H immolari V 12 est om. B superstitiosi H, supersticiorsii filios subinde ** (uf ? er.) optare uitiosum in inf. mg. add. P3 13 est om. P et om. B, est H, est et P 14 uitii (pr. i ex a m. 3, i final. erasum restituit m. 3) B tractetum (exp. m. 3) P quod V 15 nihil iustius om. R religioso[s] Hi 16 relegendo (0 in ras. ex a ? m. 2) B 17 pertinent H ergo om. P illi] et illi BRHV, fort. ex 13 18 qui om. V faciunt (un in ras. ex a et litt. incerta B3) BH amitttant H2, admittant V 19 itaque B 20 colantur B est ergo H est1 P3 mirum H, mimirum V 21 est] est et H quod V 22 praeceure (de er.) B, preceris H, praecare V )

diximus nomen religionis a uinculo pietatis esse deductum, quod hominem sibi deus religauerit et pietate constrinxerit, quia seruire nos ei ut domino et obsequi ut patri necesse est.

eo melius ergo id nomen Lucretius interpretatus est, qui ait religionum se nodos soluere. superstitiosi autem uocantur non qui filios superstites optant — omnes enim optamus —, sed aut ii qui superstitem memoriam defunctorum colunt aut qui parentibus suis superstites colebant imagines eorum domi tamquam deos penates.

nam qui nonos sibi ritus adsumebant, ut deorum uice mortuos honorarent quos ex hominibus in caelum receptos putabant, hos superstitiosos uocabant,

eos uero qui publicos et antiquos deos colerent, religiosos nominabant. unde Vergilius:

1. uana superstitio ueterumque ignara deorum.

sed cum ueteres quoque deos inueniamus eodem modo consecratos esse post obitum, superstitiosi ergo qui multos ac falsos deos colunt, nos autem religiosi qui uni et uero deo supplicamus.