Excerpta ex Operibus Augustini

.XXIIII. CONTRA EOS QVI DICVNT, CVR CREAVERIT DEVS HOMINEM, QVEM PECCATVBVM ESSE PRAESCIEBAT. ITEM EX EODEM LIBRO XI DE GENESI AD LITTERAM.\'

Si ergo quaeritur cur deus temtari permiserit hominem, quem temtatori consensurum esse praesciebat, altitudinem quidem consilii eius penetrare non possum et longe supra uires meas hoc esse profiteor. est ergo aliqua causa fortassis occultior, quae melioribus sanotioribusque reseratur illius gratia potius quam meritis eorum; sed tamen, quantum uel donat sapere uel sinit dicere, non mihi uidetur magnae laudis futurum fuisse hominem, si propterea posset bene uiuere, quia nemo male uiuere suaderet, cum et in natura posse et in [*](2 Matth. 12,43-45 7 Eseoh. 88,14 et 15 10 PB. 8, 5 ) [*]( . 1 Bcribit P; 8 a m. 2 8 domo MV: domum PTv mundam v 4 iam om. T intrareł et intrare P nooissimi P .7 est tu MV (a m. 1 et 2) , cernbin Gv " 8 interpraetatur M .12 spiritum MP V\'iJ 15 cap. XXXVllJI PT XL v 16 quur M 17 praeecie M praeecierat T item om. PTv 20 temptatore v 21 possomns P snpra] snper P 22 confitaor PTfJ 24 donant T )

potestate haberet uelle non consentire suadenti, adiuuante tamen illo qui superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. cur itaque temtari non sineret quem consensurum esse praesciebat, cum id facturus esset propria uoluntate per culpam et ordinandus esset illius aequitate per poenam, ut etiam sic ostenderet animae superbae ad eruditionem futurorum sanctorum, quam recte ipse uteretur animarum uoluntatibus etiam malis, cum illae peruerse uterentur naturis bonis?

Nec arbitrandum est quod esset hominem deiecturus iste temtator, nisi praecessisset in anima hominis quaedam elatio comprimenda, ut per humiliationem peccati quam de se falso praesumserit disceret. uerissime quippe dictum est: ante ruinam exaltatur cor et ante gloriam humiliatur; et huius forte hominis uox est in psalmo: ego dixi in abundantia mea: non mouebor in saeculum. deinde expertus iam quid mali habeat superba praesumtio propriae potestatis et quid boni adiutorium gratiae dei: domine, inquit, in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem, auertisti autem faciem tuam, et factus sum conturbatus. sed siue illud de hoc homine siue de alio dictum est, extollenti se tamen animae et nimium tamquam\' de propria uirtute praefidenti etiam experimento poenae fuerat demonstrandum quam bene non se habeat facta natura, si a faciente recesserit. hinc enim etiam maxime commendatur quale bonum sit deus, quando nulli ab eo recedenti bene est, [*](2 Iic. 4, 6 18 Prou. 16, 18 16 Ps. 29, 7 at 8 ) [*]( 1 habere (om. nelle) v 3 gratiam dat Po temptare Pl 5 MquitatS P 7 sanctoram] omnium sanctorum P 8 uoluptatibus v ille Tv peraeraae F uteretur Plv I 10 deiectotos P1, 12 hamilationem F* humilatione M faka (om. w) v 13 prae- sumpaerit PTv 14 ruina PV gloria Pbumiliabitur v 16 habtmdantia P" 17 iam expertus .PTv praesumptio PTv 18 bonum V • inquid Pv 20 autem om. PTv t a me post tuam add. M2PTv \' 21 conturustusF sed si uel M1V 22 extollente v , 24 bene non MV: non bene PTv 25 faciemte va commendatne v ,,)\'. ,

quia et qui gaudent in mortiferis uoluptatibus, esse sine dolorum timore non possunt, et qui omnino malum desertionis suae maiore superbiae stupore non sentiunt, miseriores prorsus apparent, ut, si nolunt recipere medicinam talia deuitandi, ualeant ad exemplum, quo possint talia deuitari. sicut enim apostolus Iacobus dicit: unusquisque temtatur a concupiscentia sua abstractus et iniectus; deinde concupiscentia cum conceperit, parit peccatum; peccatum autem cum consummatum fuerit, generat mortem. unde sanato superbiae tumore resurgitur, uoluntas, quae ante experimentum defuit, ut permaneretur cum deo, saltem post experimentum adsit, ut redeatur ad deum.

Sic autem quidam mouentur de hac primi hominis temtatione, quod eam fieri permiserit deus, quasi nunc non uideant uniuersum genus humanum diaboli insidiis sine cessatione temtari. cur et hoc permittit deus ? an quia probatur et exercetur uirtus et est palma gloriosior non consensisse temtatum quam non potuisse temtari, cum etiam ipsi, qui deserto creatore eunt post temtatorem, magis magisque temtent eos qui in uerbo dei permanent praebeantque illis contra cupiditatem deuitationis exemplum et incutiant contra superbiam timorem pium? unde dicit apostolus: intendens te ipsum, ne et tu temteris. mirum est enim quantum ista humilitas, qua subdimur creatori, ne tamquam eius adiutorio non egentes de nostris uiribus praesumamus per scripturas omnes diuinas cura continua commendatur. cum ergo etiam per iniustos iusti ac per impios pii proficiant, frustra dicitur: [*]( 6 lac. 1, 14 et 16 28 Galat. 6, 1 . ) [*]( 1 qui PTv: onu MV aolaatatibus P » et P\' in rasura 8 maiores P 4 uolont P* dhlituidi P 5 ualesst om. v talia J alia v 8 conciperit M1V 10 resurgetur P1 "12 saltim PТ1v 14 sic] si PTv primo Pl 16 diaboli P; i prior a m. 2 17 qnvr P 20(tomtet M V temptant P 21 dei om. vpraebentque T* 22 copiditatem P\' deuiationis P 25 quas abdimur V : 98 et iusti P; et add. m. 2 supr. uers. ac P* in ras. proficiunt P.\' )

non orearet deus quos praesciebat malos futuros. cur enim non crearet quos praesciebat bonis profuturos, ut et utiles eorum bonis uoluntatibus exercendis admonendisque nascantur et iuste pro sua mala uoluntate puniantur?

Talem, inquiunt, faceret hominem, qui nollet omnino pec- . care. ecoe nos concedimus meliorem esse naturam, quae omnino peccare nolit. concedant et ipsi non esse malam naturam, quae sic facta est, ut posset non peccare, si nollet, et iustam esse sententiam, qua punita est quae uoluntate, non necessitate peccauit. sicut ergo ratio uera docet meliorem esse creaturam, quam prorsus nihil delectat inlicitum, ita ratio uera nihilo minus docet etiam illam bonam esse, quae habet in potestate inlicitam delectationem, si extiterit, ita cohibere, ut non solum de ceteris licitis recteque factis uerum etiam de ipsius prauae delectationis cohibitione laetetur. cum ergo haec natura bona sit, illa melior, cur illam solam et non utramque potius faceret deus? ac per hoc qui parati erant de illa sola deum laudare, uberius eum debent laudare de utraque; illa quippe est in sanctis angelis, haec in sanctis hominibus. qui autem sibi partes iniquitatis elegerunt laudabilemque naturam culpabili uoluntate deprauarunt, non quia praesciti sunt ideo creari minime debuerunt; habent enim et ipsi locum suum, quem in rebus impleant pro utilitate sanctorum. nam deus nec iustitia cuiusquam recti hominis eget; quanto minus iniquitate peruersi?

Quis autem sobria consideratione dicat: melius non crearet quem praesciebat ex alterius iniquitate posse corrigi, quam crearet etiam quem praesciebat pro sua iniquitate debere damnari? hoc eat enim dicere: melius non esset qui alterius malo bene utendo misericorditer coronaretur, quam esset etiam [*]( 1 qaar MT 2 profuturis P 3 ammonendisqae PTVv 4 iastM T iosti a 5 qui] quo Ppr. 6 meliores v natnra e 7 nollet P* ipee Pl 12 nihilhominus v bonam v 18 alkitam P\'T\' 14 lioitis P* in rasura 15 dilectationis P 17 ac] hae P 19 illa add. P2 in marg. 20 partis MV iniquitates P1 sligerant MV laadibilemqae v 28 ipae P1 25 aeget T 21 corrige P1 28 creare v quem] qui P )

malus, qui. pro suo merito iuste puniretur. cum enim ratio certa demonstrat duo quaedam non aequalia bona, sed unum superius, alterum inferius, non intellegunt tardi corde, cum dicant: utrumque tale esset, nihil se aliud dicere quam: solum illud esset. ac sic cum aequare quaerunt genera bonorum, numerum minuunt et immoderate augendo unum genus alterum tollunt. quis autem hoc audiret, si dicerent: quoniam excellentior sensus est uidendi quam audiendi, quattuor oculi essent et aures non essent? ita si excellentior est creatura illa rationalis, quae sine ullius poenae comparatione, sine ulla superbia deo subditur, alia uero in hominibus ita creata est, ut in se dei beneficium non possit agnoscere nisi alterius uidendo supplicium, ut non altum sapiat, sed timeat, id est non de se praefidat, sed confidat in deum: quis recte intellegens dicat: ntalis esset ista qualis ill nec uideat se nihil aliud dicere quam: "non esset ista, sed sola esset illa" ? quod si inerudite atque insipienter dicitur, cur ergo non crearet deus etiam quos malos futuros esse praesciebat, uolens ostendere iram et demonstrare potentiam suam et ob hoc sustinens in multa patientia uasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam? sio enim qui gloriatur non nisi in domino gloriatur, cum cognoscit non suum, sed illius esse non solum ut sit, uerum etiam ut non nisi ab illo bene sibi sit a quo habet ut sit. nimis itaque importune dicitur: non essent quibus deus tantam beneficientiam misericordiae suae tribueret, si aliter esse non possent, nisi essent et hi in quibus uindictae iustitiam demonstraret.

Cur enim non utrique potius essent, quando in utrisque et bonitas dei et aequalitas iure praedicatur? at enim si deus [*]( 13 cf. Rom. 11, 20 18 cf. Rom. 9, 22 et 23 22 cf. II Cor. 10, 17 ) [*]( 2 aequali P\' 4 dicunt MPTv se] si P1; om. v 5 illum T quaerunt MV: uolunt PTv 6 agendo MV 7 hoc MV: hos PT" .9 excellensior T 19 posset P" . 14 praefidat] praesumat P 19 et et ob v 00 perfecte P\' 22 parauit T 23 glorietur Pv 26 tantū P beneflcentlam Pv 27 tribuerit P* 28 iustitia v 30 aequitas PTfJ a«t P; i rasd- )

uellet, etiam isti boni essent. quanto melius hoc deus uoluit, ut quod uellent essent; sed boni infructuose, mali autem impune non essent et in eo ipso aliis utiles essent. sed praesciebat quod eorum futura esset uoluntas mala. praesciebat sane et, quia falli non potest eius praescientia, ideo non ipsius, sed eorum est uoluntas mala. our ergo eos creauit quos tales futuros esse praesciebat? quia sicut praeuidit quid mali essent facturi, sic etiam praeuidit de malefactis eorum quid boni esset ipse facturus. sic enim eos fecit, ut eis relinqueret unde et ipsi aliquid facerent quo, quidquid etiam culpabiliter eligerent, illum de se laudabiliter operantem inuenirent; a se quippe habent uoluntatem malam, ab illo autem et naturam bonam et iustam poenam, sibi debitam locum, aliis exercitationis adminiculum et timoris exemplum.

Sed posset, inquit, etiam ipsorum uoluntatem in bonum conuertere, quoniam omnipotens est. cur ergo non fecit? quia noluit, cur noluerit penes ipsum est; debemus enim non plus sapere quam oportet sapere. puto tamen paulo ante satis nos ostendisse non parui boni esse rationabilem creaturam etiam istam, quae malorum comparatione canet malum. quod genus bonae creaturae utique non esset, si omnium malas uoluntates in bonum deus conuertisset et nulli iniquitati poenam debitam infligeret; ac sic non esset nisi solum illud genus, quod nulla uel peccati uel supplicii malorum comparatione proficeret. ita uelut aucta numerositate excellentioris generis ipsorum generum bonorum numerus minueretur.

Ergo, inquiunt, est aliquid in operibus dei quod alterius malo indigeat, quo proficiat ad bonum? itane obsurduerunt [*]( 17 ef. Bom. 12, 3 ) [*](2 non infructuoee T 3 inpuni P2 utile P1v 6 eos om. v 8 malefactis MV: malis faetis PTfJ 9 relinqueretur P* 10 ipae v faceret v quicquid Tv quid 2* 14 amminiculum PTV aminiculum v 15 inquid P1Tv 17 paenea PTV 19 rationalem PTv 20 comparationem MV oauet (c in litewa a m. 2) V 22 deus in bonum T; deus om. P1 24 nullo PTV suplici P1 25 nelud P ezoellentiorea Pv 26 numerus} numerum v; om. P minueret v 28 obsorduerunt P\'e )

et excaecati sunt homines nescio quo studio contentionis, ut non audiant uel uideant quibusdam punitis quam plurimi corrigantur? quis enim paganus, quis Iudaeus, quis haereticus non hoc in domo sua cotidie probet P uerum cum uenitur ad disputationem inquisitionemque ueritatis, nolunt aduertere sensus suos homines; ex quo opere diuinae prouidentiae in eos ueniat imponendae commotio disciplinae, ut, si non corriguntur qui puniuntur, eorum tamen exemplo ceteri metuant ualeatque ad eorum salutem iusta pernicies aliorum. num enim malitiae illorum uel nequitiae deus auctor est, de quorum iusta poena consulit, quibus hoc modo consulendum esse constituit? non utique; sed cum eos uitiis propriis malos futuros esse praesciret, non eos tamen creare destitit, utilitati deputans eorum quos in hoc genere creauit, ut ad bonum proficere nisi malorum comparatione non possent. si enim non essent, nulli rei utique prodessent. parumne boni actum est, ut sint qui certe illi generi utiles sint? quod genus quisquis non uult ut sit nihil aliud agit nisi ut ipse in eo non sit. magna opera domini, exquisita in omnes uoluntates eius. praeuidet bonos futuros et creat; praeuidet malos futuros et creat, se ipsum ad fruendum praebens bonis, multa munera suorum largiens et malis, misericorditer ignoscens, iuste ulciscens, itemque misericorditer ulciscens, iuste ignoscens, nihil metuens de cuiusquam malitia, nihil indigens de cuiusquam iustitia, nihil sibi consulens nec de operibus bonorum et bonis consulens etiam de poenis malorum. cur ergo non permitteret temtari hominem illa temtatione prodendum, conuincendum, puniendum, cum superba concupiscentia [*]( 19 Pb. 110, 2 ) [*]( 1 contentiones v1 4 probet om. v conuenitur (oa. eum) v 6 inquitiooemque v ita marg. 7 ueniant v 8 ezemplu » 10 enim] etiam Pv illorum MV: eorum PTv 11 consolendum V 13 utilitate vl 1\'1 utiles sunt PTv 18 ipsi P\' 19 exquaesita MV 20 praeuidit P1 22 munera MPVt munerum T numeruna v 28 iuste ulciscens—ignoscens om. v 24 ignoscent P1 malitia — cuiusquam om. P1v 26 consolens P1 27 illam V* 28 puendum M1V1; - corr. m. M superbia Pl ) propriae potestetis quod conceperat pareret suoque fetu confunderetur iustoque supplicio a superbiae autem inoboedientiae malo posteros deterreret, quibus ea conscribenda et annuntianda parabantur ?

Si autem quaeritur cur potissimum per serpentem diabolus temtare permissus sit, iam hoc significandi gratia factum esse quem non admoneat scriptura tantae auctoritatis tantis diuinitatis documentis agens in prophetando, quantis effectis iam mundus impletus est? non quo diabolus aliquid ad instrustionem nostram significare uoluerit, sed cum accedere ad temtandum non posset nisi permissus, num per aliud posset nisi per quod permittebatur accedere? quidquid igitur serpens ille significauit, dei prouidentiae tribuendum est, sub qua et ipse diabolus suam quidem habet cupiditatem nocendi, facultatem autem non nisi quae datur uel ad subuertenda ac perdenda uasa irae uel ad humilianda siue probanda uasa misericordiae. natura itaque serpentis unde sit nouimus: produxit enim terra in uerbo dei omnia pecora et bestias et serpentes; quae uniuersa creatura habens in se animam uiuam, inrationabilem, uniuersae rationali creaturae siue bonae siue malae uoluntatis lege diuini ordinis subdita est. quid ergo mirum, si per serpentem aliquid agere permissus est diabolus, cum daemonia in porcos intrare Christus ipse permiserit?

Magis de ipsa natura diaboli scrupulosius quaeri solet; quam totam quidam haeretici offensi molestia malae uoluntatis eius alienare conantur a creatura summi et ueri dei et alterum [*]( 17 cf. Gen. 1, 20-26 23 cf. Hattb. 8, 82 ) [*]( 1 propria P conciperat MV faetu V foetu P 2 suplido P 4 paranda v 6 temptari P permisisset (om. sit) e hoc om. Pv 7 tantis] tantae T tante P (fiam. 2 in ras.) 8 profetando e 9 quo] quod P ad om. v 10 aocederet PT 12 mittebatur o 13 dei MV: ei T eius tr et P\' sup. uers. qua] quo v et om, Pb 14 quidem] quippe PtJ 16 humilanda MY 18 post dei ras. 8-9 Utterarum tn P peecora P 19 inrationalem P 20 unitierae Y rationale P1 32 per PTvt om. MV 23 ipa ipse p P* in raeura 25 quidem PT moleetii Pv 26 creatura] creatoris Pb )

ei dare principium, quod sit contra deum. non enim ualent intellegere omne quod est, in quantum aliqua substantia est, et bonum esse et nisi ab illo uero, a quo omne bonum est, esse non posse; malam uero uoluntatem inordinate moueri bona inferiora superioribus praeponendo; atque ita factum esse ut rationalis creaturae spiritus sua potestate propter excellentiam delectatus tumesceret superbia, per quam caderet a beatitudine spiritalis paradisi et inuidentia contabesceret. in quo tamen bonum est hoc ipsum, quod uiuit et uiuificat corpus siue aerium, sicut ipsius diaboli uel daemonum spiritus, siue terrenum, sicut hominis anima cuiusuis, etiam maligni atque peruersi. ita dum nolunt aliquid quod deus fecerit propria uoluntate peccare, ipsius dei substantiam dicunt primo necessitate et post ineipiabiliter uoluntate corruptam atque peruersam. sed de istorum dementissimo errore alias iam multa diximus.,

In hoc autem opere quaerendum est secundum sanctam scripturam quid de diabolo dicendum sit. primum utrum ab initio ipsius mundi sua potestate delectatus abstiterit ab illa societate et caritate, qua beati sunt angeli, qui fruuntur deo, an aliquo tempore in sancto coetu fuerit angelorum etiam ipse pariter iustus et pariter beatus. nonnulli enim dicunt ipsum ei fuisse casum a supernis sedibus, quod inuiderit homini facto ad imaginem dei. porro autem inuidia sequitur superbiam, non praecedit; non enim causa superbiendi est inuidia, sed causa inuidendi superbia. cum igitur superbia sit amor excellentiae propriae, inuidia uero sit odium felicitatis alienae, quid unde nascatur satis in promtu est; amando enim quisque excellentiam suam uel paribus inuidet, quod ei [*]( 3 uero] nero deo PTv 6 ease] est v creatura v 7 snperbiam P1 8 paradysi v 10 aereum P aerius v 11 maligne P1 12 HOlunt v 14 ezpiabiliter v . 18 primo PT\'łJ promo XI .19 dilectatas P 23 ei om. v innideret f) 24 autem om. P \'. inuidiam V pt.; corr. m. 1 sequitur om. fJ, 25 praeci- Jdit P1 26 ait superbia,: P 27 amore inuidiq P 28 unde P1 in rasura promptu Tv 29 inuidit P1 )

coaequentur, uel inferioribus, ne sibi coaequentur, uel superioribus, quod eis non coaequetur. superbiendo igitur inuidus, non inuidendo quisque superbus est...

Merito initium omnis peccati superbiam scriptura definiuit dicens: initium omnis peccati superbia. cui testimonio non inconuenienter aptatur etiam illud quod apostolus ait: radix omnium malorum est auaritia, si auaritiam generalem intellegamus, qua quisque appetit aliquid amplius quam oportet propter excellentiam suam et quendam propriae rei amorem. cui sapienter nomen latina lingua indidit, cum appellauit priuatam, quod potius a detrimento quam ab incremento dictum elucet; omnis enim priuatio minuit. unde itaque uult eminere superbia, inde in angustias et in egestatem contruditur, cum a communi ad proprium damnoso sui amore redigitur. specialis est autem auaritia, quae usitatius appellatur amor pecuniae, cuius nomine apostolus per speciem genus significans uniuersalem auaritiam uolebat intellegi dicendo: radix omnium malorum est auaritia. hac enim et diabolus cecidit, qui utique non amauit pecuniam, sed propriam potestatem. proinde peruersus sui amor priuat sancta societate turgidum spiritum eumque coartat miseria iam per iniquitatem satiari cupientem. hinc alio loco cum dixisset: erunt enim homines se ipsos amantes, continuo subiecit: amatores pecuniae, ab illa generali auaritia, cuius superbia caput est, ad hanc specialem descendens, quae propria hominum est. neque enim essent etiam homines amatores pecuniae, nisi eo se putarent excellentiores, quo ditiores. cui [*]( 5 Eccli. 10, 13 7 I Tim. 6, 10 23 II Tim. 3, 2 ) [*]( 1 uel — coaequentur om, P1v 2 coequentur P1 7 radiz] r. enim P 8 aliquid om. P1v 9 propter om. v et] sed P\' 12 dieta P minuitur v 13 inde angustias MV egestatemque (om. et in) PT" 14 concluditur P1 Bui (i in ras. a m. 1) V 15 eet om. T qua T 18 est malorum v hac] ha.c P p hanc v 19 caecedit Y 20 proprium P1 22 sociari v 23 erant P 25 capnd P1 26 etiam P* in marg. 27 excenlendores P quo] ac v )

morbo contraria caritas, quae non quaerit quae sua sunt, id est non priuata excellentia laetatur; merito ergo et non inflatur. hi duo amores, quorum alter sanctas, alter immundus, alter socialis, alter priuatus, alter communi utilitati consulens propter supernam societatem, alter etiam rem communem in potestatem propriam redigens propter arrogantem dominationem, alter subditus, alter aemulus deo, alter tranquillus, alter turbulentus, alter pacificus, alter seditiosus, alter ueritatem laudibus errantium praeferens, alter quoquo modo laudis auidus, alter amicalis, alter inuidus, alter hoc uolens proximo quod sibi, alter subicere proximum sibi, alter propter proximi utilitatem regens proximum, alter propter suam, praecesserunt in angelis, alter in bonis, alter in malis, et distinxerunt conditas in genere humano ciuitates duas sub admirabili et ineffabili prouidentia dei cuncta quae creat administrantis, alteram iustorum, alteram iniquorum. quarum etiam quadam temporali commixtione peragitur saeculum, donec ultimo iudicio separentur et altera coniuncta angelis bonis in regno suo uitam consequatur aeternam, altera coniuncta angelis malis in ignem cum rege suo mittatur aeternum. [*]( 1 cf. I Cur. 13, 5 et 4 ) [*]( 1 quae prius om. PTv 2 et om. v inflantur v 3 amores] amatores P sanctne] s. est Tv s. et P alter] et alter v inmundus (mundus 0) est p" 4 utilitate P 7 subditur MV aemulos PV 8 turbolentus P turbilentus T1 9 quoquomodo V (no exptmxU m. 2) quomodo P comodę v laudis] laudibus MV 10 proximum P 11 propter om. v 12 utilitatum T utilitati v 13 post angelis add. v: alter in angeliB . distincxerxmt P 14 ammirabili TV" amirabili Pv 16 quaedam T 18 (et 19) alterS coniunotS Pv )

XXVI DE DECIMATIONE LEVI IN LVMBIS ABRAHAE. EX LIBRO DE GENESI X AD LITTERAM.

Quamuis nullius hominis anima sit in lumbis patris sui, secundum carnem tamen in lumbis Abrahae constitutum Leui decimatum et ibi constitutum secundum carnem Christum non decimatum. secundum rationem quippe illam seminalem ibi fuit Leui, qua ratione per concubitum uenturus erat in matrem; secundum quam rationem non ibi erat Christi caro, quamuis secundum ipsam ibi fuerit Mariae caro. quapropter nec Leui nec Christus in lumbis Abrahae secundum animam, secundum carnem uero et Leui et Christus: sed Leui secundum concupiscentiam carnalem, Christus autem secundum solam substantiam corporalem. cum enim sit in semine et uisibilis corpulentia et inuisibilis ratio, utrumque cucurrit ex Abraham uel etiam ex ipso Adam usque ad corpus Mariae, quia et ipsum eo modo conceptum et exortum est. Christus autem uisibilem carnis substantiam de carne uirginis sumsit, ratio uero conceptionis eius non a semine uirili, sed longe aliter ac desuper uenit. proinde secundum hoc quod de matre accepit etiam in lumbis Abrahae fuit. ille est ergo decimatus in Abraham qui, licet secundum car-nem tantum, sic tamen fuit in lumbis eius, quemadmodum in sui patris ipse Abraham, id est qui sic est natus de patre Abraham, quemadmodum de suo patre natus est Abraham, per legem scilicet in membris repugnantem legi mentis et inuisibilem concupiscentiam, [*]( 1 CGp. XL P XLI Gv; coniunctum est cum cap. LXXXVHI in T 2 in-Abrahae om. T genesi (de om.) MTY 3 littera. MTV X) decimam T 4 nullius] in nnllins V sais v 5 lambi P* 7 illa MY 9 matrem Y; m deleuit M. 1 10 ibi} sibi P fuerat Pv 11 abra P 13 aecndum P 14 ∗∗uisibilis P (in enu.) 17 conceptam 8 et fJ 18 came] earnem MV 22 tantum) natns tantum Po 23 eius om. P in sui — quemad- Modsm om. X1 sois (om. patri,) P ipee] etiam ipse PT* etiam ipti 11 24 pratre P Kabraham T 25 in] et in P ) [*]( VIm. ) [*]( 18 )

quamuis eam casta et bona iura nuptiarum non sinant ualere, nisi quantum ex ea possunt generi substituendo prospicere. non autem et ille ibi decimatus est cuius caro inde non fernorem uulneris, sed materiem medicaminis traxit. nam cum ipsa decimatio ad praefigurandam medicinam pertinuerit, illud in Abrahae carne decimabatur quod curabatur, non illud unde curabatur. eadem namque caro non Abrahae tantum, sed ipsius primi terrenique hominis simul habebat et uulnus praeuaricationis et medicamentum uulneris: uulnus praeuaricationis in lege membrorum repugnante legi mentis, quae per omnem inde propagatam carnem seminali ratione quasi transcribitur; medicamentum autem uulneris in eo quod inde sine opere concupiscentiali in sola materie corporali per diuinam conceptionis formationisque rationem de uirgine assumtum est propter mortis sine iniquitate consortium et sine falsitate resurrectionis exemplum. [quapropter quod anima Christi non sit ex traduce animae illius primae praeuaricatricis, puto quod etiam ipsi qui animarum traducem defendunt consentiant: per semen quippe concumbentis patris transfundi etiam semen animae uolunt, a quo genere conceptionis Christus alienus est; et quod in Abraham si secundum animam fuisset, etiam ipse decimatus esset: non esse autem decimatum scriptura testatur, quae hinc quoque sacerdotium eius a leuitico sacerdotio distinguit.

An forte dicent: ,,sicut potuit ibi esse secundum carnem et (non) decimari, cur non etiam secundum animam sine decimatione potuerit?" hic respondetur, quia utique simplicem [*]( 22 cf. Heb. 7, 6 ) [*]( 1 ea Vv castā et bona P nubtiarum T* sineat v 3 illi P 5 declimatio T praefigaranda medicina P 6 habrae P quod curabatur - curabatur om. T1 7 eandem T eademque (om. nam) Pv 9 et medicamentam — praeuaricationis om. V medicamento P praeuaritationis T 10 repugnantem legem P 11 propagatum P 13 conpiscentiali P materiae PVv per diuinam et quae secuntur om. Of) 16 quae uncinis inclusi solus exhibet T 19 transfadi Tpr. 26 non a: om. T animam a: anima T )

animae substantiam incrementis augeri corporalibus nec illi putauerunt qui eam corpus existimant, quorum in parte sunt maxime qui eam ex parentibus creari opinantur. proinde in corporis semine potest esse uis inuisibilis, quae incorporaliter numeros agit, non oculis, sed intellectu discernenda ab ea corpulentia, quae uisu tactuque sentitur. et ipsa quantitas corporis humani, quae utique modulum seminis incomparabiliter excedit, satis ostendit posse inde aliquid sumi quod non habeat illam uim seminalem, sed tantum corporalem substantiam, quae diuinitus non de propagine concumbentium in carnem Christi assumta atque formata est. hoc autem de anima quis ualeat affirmare, quod utrumque habeat, et materiem seminis manifestam et rationem seminis occultam? sed quid laborem in re, quae persuaderi uerbis nemini forsitan potest, nisi tantum ae tale ingenium sit, quod possit loquentis praeuolare conatum nec totum exspectare a sermone? breuiter itaque colligam: si potuit et de anima fieri quod cum de carne diceremus, forsitan intellectum sit, ita est de traduce anima Christi, ut non secum labem praeuaricationis attraxerit; si autem sine isto reatu non posset inde esse, non est inde. iam de ceterarum animarum aduentu utrum ex parentibus an desuper sint uincant qui potuerint; ego adhuc inter utrosque ambigo et moneor, aliquando sic, aliquando autem sic, saluo eo dumtaxat, ut uel corpus esse animam uel aliquam corpoream qualitatem siue coaptationem, si ita dicenda est quam Graeci ἁϱμονίαν uocant, (non credam) nec quolibet ista garriente me crediturum esse confidam adiuuante deo mentem meam.] [*]( 9 tantO (0 in ras. a m. 2) T 10 diuinitus (ns in ras. a m. 2) T 17 quod a: quot T 26 armonian T non credam a: om. T 27 garientem T pr. (m del. tn. I) ) [*]( 18* )

XXVI. DE LIGNO SCIENTIAE BONI ET MALI. EX LIBRO VIII DB GENESI AD LITTERAM INTER CETERA ET AD LOCVM.

Sequitur ut uideamus de ligno scientiae dinoscendi bonum et malum. prorsus et hoc lignum erat uisibile et corporale sicut arbores ceterae. quod ergo lignum esset non est dubitandum, sed cur hoc nomen acceperit requirendum. mihi etiam atque etiam consideranti dici non potest quantum placeat illa sententia, non fuisse illam arborem cibo noxiam — neque enim qui fecerat omnia bona ualde in paradiso institueret aliquid mali — sed malum fuisse homini transgressionem praecepti. oportebat autem ut homo sub domino deo positus alicunde prohiberetur, ut ei promerendi dominum suum uirtus esset ipsa oboedientia, quam possum uerissime dicere solam esse uirtutem omni creaturae. rationali agenti sub dei potestate, primumque esse et maximum uitium tumoris ad ruinam sua potestate uelle uti, cuius uitii nomen est inoboedientia. non esset ergo unde se homo dominum habere cogitaret atque sentiret, nisi ei aliquid iuberetur. arbor itaque illa non erat mala, sed appellata est scientiae dinoscendi bonum et malum, quia si post prohibitionem ex illa homo ederet, in illa erat praecepti futura transgressio, in qua homo per experimentum poenae disceret quid interesset inter oboedientiae bonum et inoboedientiae malum. proinde et hoc non in figura dictam, sed uere quoddam lignum accipiendum; cui non de fructu uel pomo quod indidem nasceretur, sed ex ipsa re nomen impositum est, quae illo contra uetitum tacto fuerat secutura. [*]( 2 cf. Gen. 2, 16 et 17 10 cf. Gen. 1, 81 ) [*]( 1 cap. XL T XLI P XLII Gv 2 VIIIJ om. MPV; XI Tv 8 littera MV inter-locum om. PTv 5 erit T 7 acciperit V mihi] m. autem PTv 10 instituerit T constitueret v constituerit P 11 homine Tl 12 aliunde v 15 uirtutem V; em in ras. a m. 2 16 lui P 17 nomen] non P* 19 nisi] ni P1 21 quia si] quasi v 22 trangressio P 28 interesse P1 interest v 24 inobentiae P in om. P1 25 accipiendam est PT 26 de pomo P; de add. m. 2 inde Pv 27 tacta v )

XXVII ITEM DE EODEM LIGNO. EX EODEM LIBRO VIII DE GENESI AD LITTERAM.

Si aliquid mali esset lignum illud, unde prohibuit hominem dens, eius ipsius mali natura uenenata uideretur ad mortem. quia uero ligna omnia in paradiso bona plantauerat qui fecit omnia bona ualde, nec ulla ibi natura mali erat, quia nusquam est mali ulla natura: quod diligentius, si dominus uoluerit, disseremus, cum de illo serpente dicere coeperimus. ab eo ligno, quod malum non erat, prohibitus est, ut ipsa per se praecepti conseruatio bonum illi esset et transgressio malum; nec potuit melius et diligentius demonstrari quantum malum sit sola inoboedientia, cum ideo reus iniquitatis factus est homo, quia eam rem tetigit contra prohibitionem, quam si non prohibitus tetigisset, non utique peccasset. nam qui dicit uerbi gratia: "noli tangere hanc herbam" si forte uenenosa est, mortemque praenuntiat, si tetigerit, sequetur quoque mors contemtorem praecepti; sed etiam si nemo prohibuisset atque ille tetigisset, nihilo minus moreretur: illa quippe res congrua saluti uitaeque eius non esset, siue inde uetaretur siue non uetaretur. item cum quisque prohibet eam rem tangi, quae non quidem tangenti, sed illi qui prohibuit obesset — uelut si quisquam in alienam pecuniam misisset manum prohibitus ab eo cuius erat illa pecunia — ideo esset prohibito peccatum, quia prohibenti poterat esse damnosum. cum uero illud tangitur quod nec tangenti obesset, si non prohiberetur, nec cuiquam [*]( 6 ef. Gen. 1, 12, ) [*]( 1 esp. XLII P XLIII Gv; om. T 2 VIIIJ deoimo MTV nndecimo v; OM. P genesi (de oa) MV 5 eius om. e mala P1 uenustam V uraenatam PTv 7 nlln P1 11 praecepti P1 M rac. 12 demonatrare v 14 quia) qui v 15 nam qui) nnmquid * dicit] dicitnr T igitur e 16 erbam Po 17 praenuntians T sequitnr PTv 18 precepit T 19 nihilo minus] n. utique P Tv moriretur e quippe PT: ntiq. quippe (em. rei) v quoque MV 20 salnte Pv1 24 illa om. v 26 dipnosum P damnam e 26 ne cuiquam Tv )

alteri quandolibet tangeretur, quare prohibitum est, nisi ut ipsius per se bonum oboedientiae et ipsius per se malum inoboedientiae monstraretur? denique a peccante nihil aliud appetitum est nisi non esse sub dominatione, quando illud admissum est, in quo ne admitteretur sola deberet iussio dominantis attendi. quae si sola attenderetur, quid aliud quam dei uoluntas attenderetur? quid aliud quam dei uoluntas amaretur? quid aliud quam dei uoluntas humanae uoluntati praeponeretur? dominus quidem cur iusserit, uiderit; faciendum est a seruiente quod iussit, et tunc forte uidendum est a promerente, cur iusserit. sed tamen ut causam iussionis huius non diutius requiramus, si haec ipsa magna est utilitas homini quod deo seruit, iubendo deus utile facit quidquid iubere uoluerit, de quo metuendum non est, ne iubere quod inutile est possit.

Nec fieri potest ut uoluntas propria non grandi ruinae pondere super hominem cadat, si eam uoluntati superioris ex- . tollendo praeponat. hoc expertus est homo contemnens praeceptum dei et ex hoc experimento didicit quid interesset inter bonum et malum, bonum scilicet oboedientiae, malum autem inoboedientiae, id est superbiae, contumaciae, peruersae imitationis dei et noxiae libertatis. hoc autem in quo ligno accidere potuit, ex ipsa re, ut iam supra dictum est, nomen accepit. malum enim nisi experimento non sentiremus, quia nullum esset, si non fecissemus. neque enim ulla natura mali est, sed amissio boni hoc nomen accepit. bonum quippe incommutabile deus est; homo autem, quantum ad eius naturam, in qua eum deus condidit, pertinet, bonum est quidem, sed non incommutabile ut deus. mutabile autem bonum, quod [*]( 3 a om. v 4 esse] esset P 5 ammissum Y amissum PTv amitteretur PVv debueret P 6 dominantes P1 attenderetur — uoluntas om. P1v 8 humani P 10 seniienti P* iussit) eit v et] ut V 16 uoluntatis P1V 17 extollenda P 18 est om. v 19 ex Y: om. PTv experimentff P* 20 scilicet] IC. et P -21 id est inoboedientiae v 22 in] dein v accedere P1 24 enim] autem Pv 25 ulla] illa F malum T 27 in quantum v eius] ius Y 1 •.. )

est post incommutabile bonum, melius bonum fit, cum bono incommutabili adhaeserit amando atque seruiendo rationali et propria uoluntate. ideo quippe et haec magni boni natura est, quia et hoc accepit, ut possit summi boni adhaerere naturae; quod si noluerit, bono se priuat, et hoc ei . malum est, unde per iustitiam dei etiam cruciatus consequitur. quid enim tam iniquum quam ut bene sit desertori boni? neque ullo modo fieri potest ut ita sit, sed aliquando amissi. superioris boni non sentitur malum, cum habetur quod amatum est inferius bonum. sed diuina iustitia est, ut qui uoluntate amisit quod amare debuit, amittat cum dolore quod amauit, dum naturarum creator ubique laudetur. adhuc enim est bonum quod dolet amissum bonum; nam nisi aliquod bonum remansisset in natura, nullus boni amissi dolor esset in poena. cum autem sine mali experimento placet bonum, id est ut, antequam boni amissionem sentiat, eligat tenere ne amittat, supra omnes homines praedicandus est. sed hoc nisi cuiusdam singularis laudis esset, non illi puero tribueretur, qui ex genere Israhel factus Hemmanuhel nobiscum deus, reconciliauit nos deo hominum et dei homo mediator; uerbum apud deum, caro apud nos; uerbum caro inter deum et nos. de illo quippe propheta dicit: priusquam sciat puer bonum aut malum, contemnet malitiam, ut eligat bonum. quomodo quod nescit aut contemnit aut eligit, nisi quia haec duo sciuntur aliter per prudentiam boni, aliter per experientiam mali? per prudentiam boni malum scitur, etsi non [*]( 18 cf. Matth. 1, 23 20 cf. I Tim. 2, 5 cf. Io. 1,1 et 14 22 Es. 7, 16 .: ) [*]( 1 iacommatabilem F; corr. m. 1 2 ab incommutabili xncipit quaternio VIIII in D adhaeret Pv adherit D1 rationale Dl ntionabili T 4 acdpit D 5 ei] et (t ex i corr.) D 6 per] nper T 7 dea«rtore P , 8 ita] ista Dv sint v amisissi D 9 bono D\' non non T 10 uoluptate P1 12 creattur D1 13 dolit D1 • remansissit D1 14 null∗us (i ras.) -DP 16 teoire XH 19 emanthel D emanuel Pv reconchiliaojt V; b expunxit m. 1 20 mediatur Dl .21 caro ap.] caro autem ap. Dl PTv 22 s∗ciat (i rue.) D aut] at v 23 contemnit D 24 elegit P haec] hac Dlv 26 prudentia (om. per) v_. ) sentitur; tenetur enim bonum, ne amissione eius sentiatur malum. item per experientiam mali scitur bonum, quoniam quid amiserit sentit cui de bono amisso male fuerit. priusquam sciret ergo puer per experientiam aut bonum, quo careret, aut malum, quod boni amissione sentiret, contemsit malum, ut eligeret bonum, id est, noluit amittere quod habebat, ne sentiret amittendo quod amittere non debebat: singulare exemplum oboedientiae; quippe qui non uenit facere uoluntatem suam, sed uoluntatem eius a quo missus est; non sicut ille qui elegit facere uoluntatem suam, non eius a quo factus est. merito sicut per unius inoboedientiam peccatores constituti sunt multi, ita et per unius oboedientiam iusti constituuntur multi; quia sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes uiuificabuntur.

Frustra autem nonnulli acute obtusi sunt, cum requirunt, quomodo potuerit appellari lignum dinoscentiae boni et mali, antequam in eo transgressus esset homo praeceptum atque ipsa experientia dinosceret quid interesset inter bonum, quod amisit, et malum, quod admisit. lignum enim tale nomen accepit, ut eo secundum prohibitionem non tacto caueretur. quod eo contra prohibitionem tacto sentiretur. neque enim iquia inde contra praeceptum manducauerunt, ideo factum est llud lignum dinoscentiae boni et mali, sed utique etiam si oboedientes essent et nihil inde contra praeceptum usurpassent, [*]( 8 cf. Io. 6, 38 11 cf. Rom. 5, 19 18 I Cor. 15, 22 ) [*]( 1 amissio D1P1v sentiat v 2 quoniamj quod v 3 quid] qui D1P1v Mnsit P amissio e mali v 4 experientia (om. per) T quo] quod DXPV 5 ammissione P amissio Dlv 6 elegeret T eligerit Dx 7 nec sentire T debeat P1 8 qai om. T; post qui ras. 2 litt. in D 9 nolantate meus T 10 eligit DP* 11 peccatoiis Dl 18 constituentur T (d 14) omnis Dl 15 obtunsi P obliti v 16 appellare DP 18 ipsa] in ipsa P* sup. uera. dinoscerit D 19 admiait] amisit P tale P 20 accipit D non om. D1P1v (d 21) facta D\' caueritur d 21 senteritar D 21 quod P\' in ras. 22 inde quia v pactum e 23 dignum (dinl corr.) DP 24 oboedientis D1 )

id recte uocaretur quod ibi eis accideret, si usurpassent. quemadmodum si uocaretur arbor saturitatis, quod inde possent homines saturari, numquid, si nemo accessisset, ideo nomen illud esset incongruum, quando quidem cum accederent et saturarentur, tunc probarent quam hoc recte arbor illa uocaretur ?

Et quomodo, inquiunt, intellegeret homo quod ei dicebatur lignum dinoscentiae boni et mali, quando ipsum malum quid esset omnino nesciebat? hoc qui sapiunt, parum attendunt quemadmodum a contrariis notis sic pleraque intellegantur ignota, ut etiam uerba rerum, quae non sunt, cum in loquendo interponuntur, nullus caliget auditor. hoc enim quod omnino non est, nihil uocatur; et has duas syllabas nemo non intellegit, qui latine audit et loquitur. unde nisi cum sensus intuetur id quod est, et eius priuatione quid etiam non sit agnoscit? sicut inane cum dicitur, intuendo corporis plenitudinem priuatione eius tamquam contraria quid dicatur inane intellegimus; sicut audiendi sensu non solum de uocibus uerum etiam de silentio iudicamus. sic ex uita, quae inerat homini, posset eius cauere contrarium, id est uitae priuationem, quae mors uocatur; et ipsam causam, qua perderet quod amabat, id est quodlibet factum suum, quo fieret ut amitteret uitam, quibuslibet syllabis appellaretur — quemadmodum latine cum dicitur peccatum uel malum — tamquam signum eius intellegeret quod mente discerneret. nos enim quomodo [*](1 noearitar D* ibi] ubi D1P1v accederet V acciderit D ursurpssent P 2 nocaritor D1 satnritates D1 quid D* 8 potsint D hominia D* accessissit D1 ideo] idoneo T 4 acciderent D accerent P* 6 nocaritor D1 7 intellegem] elegeret T 8 dinuscientiae D\' 10 contraria P1 12 interpoMntnr V nllus MV calliget D\'P caUigit B* 14 non om. MV qui] quia D\' et om. P1 cum] con P 15 intueretur P priuationg P 16 agnuscit D* sicut] sic et DPTv inanem D1 17 plenitudinem] pulchritudinem MV eontrariam D1 18 inane inane MVI; correxit m. 2 in Y sensum PT sensus D 20 possit D 21 perderit D 22 quo] quod DlPv amitterit D1 23 quibus (om. libet) e 24 intellegerit d 26 discernerit D\' )

intellegimus cum dicitur I resurrectio, quam numquam experti sumus? nonne quia sentimus quid sit uiuere, eius rei priuationem uocamus mortem, unde reditum ad id quod sentimus resurrectionem appellamus? et si quo alio nomine in quacumque lingua id ipsum appellatur, menti utique signum insinuatur in uoce loquentium, quo sonante agnoscat quod etiam sine signo cogitaret. mirum est enim quemadmodum rerum, quas habet, amissionem etiam inexperta natura deuitet. quis enim pecora docuit deuitationem mortis nisi sensus uitae ? quis enim paruulum puerum adhaerescere baiulo suo, si eum fuerit ex alto iacere minitatus? quod ex quodam tempore incipit, sed tamen antequam aliquid huius modi expertus sit. sic ergo illis primis hominibus iam uita erat dulcis, quam profecto amittere deuitabant, idque ipsum quibuscumque modis uel sonis significantem deum intellegere poterant; nec aliter eis posset persuaderi peccatum, nisi prius persuaderetur eos ex illo facto non esse morituros, id est illud quod habebant et se habere gaudebant non amissuros: unde suo loco loquendum est. aduertant itaque, si quos mouet, quomodo potuerunt intellegere inexperta nominantem uel minantem deum, et uideant nos omnium inexpertorum nomina non nisi ex contrariis, quae iam nouimus, si priuationum sunt, aut ex similibus, si specierum sunt, sine ullo aestu dubitationis agnoscere. [*]( 1 expertissumus D\' 4 resurregtionem P quo] quod MV 5 idJ in id DPv appellaturi v mentiq. P1 mentis v 6 angnoscat P 7 cogitarit D\' 8 habit Dl 9 peccora P deuitatione V 10 enim MV: om. DPTv paruolum D uaiulo MV Qaiolo Dv 11 minutatus V minatus Tv incipit P* in rasur,a 13 iam] tam DlPT 14 profectu (u ex o corr.) D 15 sonis] personis o significante D 16 eis] eius D pr. possent P possit D , persuadere DPv, 17 moriturus D1 P1. 18 ae] si D1 gaudibant D1 amissurus D\'P 19 mouit D 20 potuerint DTv nominante et minante PT ,21 denmj domino T ,23 specerum D1 dubitacione P1 24 agnuscere Dl )

XXVIII.,, DE BIPERTITO OPERE PROVIDENTIAE DEI ET IN IPSO HOMINU EADEM GEMINA DIVINI MODERAMINIS OPERATIONE. EX LIBRO VIH DE GENESI AD LITTERAM.

Hinc iam in ipsum mundum uelut in quandam magnam arborem rerum oculus cogitationis attollitur atque m ipso quoque gemina operatio prouidentiae reperitur, partim naturalis, partim uoluntaria: naturalis quidem per occultam dei administrationem, qua etiam lignis et herbis dat incrementum; uoluntaria uero per angelorum opera et hominum: secundum illam primam caelestia superius ordinari inferiusque terrestria, luminaria sideraque fulgere, diei noctisque uices agitari, aquis terram fundatam interlui atque circumlui, aerem altius superfundi, arbusta et animalia concipi et nasci et crescere, senescere, occidere et quidquid aliud in rebus interiore naturalique motu geritur; in hac autem altera signa dari, doceri et disci, agros coli, societates administrari, artes exerceri et quaeque alia siue in superna societate agantur siue in hac terrena atque mortali, ita ut bonis consulatur et per nescientes malos; inque ipso homine eandem geminam prouidentiae uigere potentiam: primo erga corpus naturalem scilicet eo motu, quo fit, quo crescit, quo senescit; i uoluntariam uero, quo illi ad uictum, tegumentum curationemque consulitur. similiter erga ; ; [*]( 1 eap. XLI T XLIII DP XLim Gv 8 eadem] de eadem P detiao D\' 5 ipsam (om. in) P nehid P uel v I 6 ocnloe D* P 7 proaidentia T repperitnr Tv partem DlPv 8 uoluntariae r 9 qua (a in ras. a m. 2) D q; P 10 et om. T 11 ordinare D 12 sidereaque fJ nobtiBque que (corr. m. 1) D nicis D1 agitare DPV I 113 atque] aque P 14 eoneepi P senesci et v 16 motu] modo D . geritur] generetur Dv docere dari v discere b ,, 17 exerciri Di exercere v . 18 agantnr DPTv 19 consolatnr DV nestientes D4 00 inque V iDque in D*P gemina D* prouidentiS P \' 21 ergo v natnrale MPV natnralis T naturali D naturale 5 v motu] modo D1 22 senescit] renascit px quod (illi) D\'MPV qua i. T 23 creationemque P consolitur D consnletnr P .. I . )

animam naturaliter agitur, ut uiuat, ut sentiat; uoluntarie uero, ut discat, ut consentiat. sicut autem in arbore id agit agricultura forinsecus, ut illud proficiat quod geritur intrinsecus, sic in homine secundum corpus ei quod intrinsecus agit natura seruit extrinsecus medicina. itemque secundum animam, ut natura beatificetur intrinsecus, doctrina ministratur extrinsecus. quod autem ad arborem colendi neglegentia, hoc ad corpus medendi incuria, hoc ad animam discendi segnitia; et - quod ad arborem humor inutilis, hoc ad corpus uictus exitiabilis, hoc ad animam persuasio iniquitatis. deus itaque super omnia, qui condidit omnia et regit omnia, omnes naturas bonus creat, omnes uoluntates iustus ordinat. quid ergo abhorret a uero, si credamus hominem ita in paradiso constitutum, ut operaretur agriculturam, non labore seruili, sed honesta animi uoluptate? quid enim hoc opere innocentius uacantibus et quid plenius magna consideratione prudentibus?.

XXVIIII. QVOD AETERNA DIVINITAS NEC PEB TEMPVS NEC PER LOCVM MOTA MOVEAT CBBATVBAM. EX LIBRO DE GENESI AD LIT- TERAM VIII.

. Dicimus itaque summum ipsum, uerum, unum ac solum deum patrem et filium et spiritum sanctum, id est deum uerbumque eius et utriusque spiritum, trinitatem ipsam neque confusam neque separatam, deum, qui solus habet [*](1 et seneiat (otn. ut) D nolontariae DTVv nonlantaria P 3 agricoltura V1 4 hominem D qaod] q; P 5 itemqui P 6 natura] in natura P beatificitnr Dl ministretnr V 7 neclegentia P 9 nmor DP 10 hoc] ho P iniquitates D 11 omnia D1 12 bonas D1 18 aborret P a] at P uiro D* 14 labori P seruile D1 15 onesta T nolnntate T 16 uocantibus P 18 cap. XLII Tv XLIIII DP 19 dininitate Dl locns T 20 mota] mntata 0 creatnn DI V littera viII V 28 sanctum om. Dl 25 deum] dm ex qm eorr. m.IV )

immortalitatem et lucem habitat inaccessibilem, quem nemo hominum uidit nec uidere potest, nec locorum uel finito uel infinito spatio contineri nec temporum uel finito uel infinito uolumine uariari. neque enim est in eius substantia, qua deus est, quod breuius sit in parte quam in toto, sicut necesse est esse quae in locis sunt, aut fuit in eius substantia quod iam non est, uel erit quod nondum est, sicut in naturis, quae possunt temporis mutabilitatem pati.

Hic autem incommutabili aeternitate uiuens creauit omnia simul, ei quibus currerent tempora et implerentur loca temporalibusque et localibus rerum motibus saecula uoluerentur. in quibus rebus quaedam spiritalia, quaedam corporalia condidit, formans materiam, quam nec alius nec nullus, sed omnino ipse informem ac formabilem instituit, ut formationem suam non tempore, sed origine praeueniret. spiritalem autem creaturam corporali praeposuit, quod spiritalis tantummodo per tempora mutari posset, corporalis autem per tempora et locos. exempli enim gratia per tempus mouetur animus uel reminiscendo quod oblitus erat uel discendo quod nesciebat uel uolendo quod nolebat; per - locos autem corpus uel a terra in caelum uel a caelo in terram uel ab oriente ad occidentem uel si quo alio simili modo. omne autem, quod mouetur per locum, non potest nisi et per tempus simul moueri. at non omne, quod monetur per tempus, necesse est etiam per locum moueri. sicut ergo substantiam, quae mouetur per tempus et [*]( 1 eI. I Tim. 6, 16 ) [*]( 1 hahitet v habet D\'P hominem v 2 neq; v uidire, D* finitio T 3 spacium D continere DlPl nec] nunc C uolumini P 4 uariare D* substantia] potentia P , 5 qsod] quo T breuiua o: breuis libri in parte sit v sicut] sit * 6 localis (om. in et sunt) v 8 motabilitatem P1 pati om. P 9 autem MY: ergo DPTv incommutabile D1 10 carrant J(V 12 condedit D 13 ullus DPTfJ 15 praeuenirit D1 17 posset] poteet DPfJ non posset MV (non eras. ita M) 20 loca М2V3 locus DlP locQ v 21 occidentem (cciden a m. 2 in ras.) D oeddente* (m rasa) P 22 omne] oma P mouitur D1 - 28 ėt OWL DPv at] aut v 24 \' necesse—tempus om. M1V - \'V . )

locum, praecedit substantia, quae tantum per tempus, ita. ipsam praecedit illa quae nec per locum nec per tempus. ac per hoc sicut per tempus et locum mouet corpus ipse tantum per tempus motus conditus spiritus, ita per tempus mouet conditum spiritum ipse nec per tempus nec per locum motus non conditos spiritus. sed spiritus creatus mouet se ipsum per tempus, et per tempus ac locum corpus; spiritus autem creator mouet se ipsum sine tempore ac loco, mouet conditum spiritum per tempus sine loco, mouet corpus per tempus et locum.

Quocirca quisquis intellegere conatur quemadmodum aeternus, uere aeternus et uere immortalis atque incommutabilis deus, ipse nec per locum nec per tempus motus moneat temporaliter et localiter creaturam suam, non eum puto posse assequi, nisi prius intellexerit quemadmodum anima, hoc est spiritus creatus non per locum, sed tantum per tempus motus, moueat corpus per tempus et locum. si enim quod in se ipso agitur capere nondum potest, quanto minus illud quod supra est? affecta quippe anima carnalium sensuum consuetudine etiam cum corpore se ipsam per locum moueri putat, dum id per locum mouet. quae si possit diligenter inspicere tamquam cardines membrorum corporis sui quemadmodum articulatim dispositi sint, a quibus initia. motionum nitantur, inueniet ea quae per spatia locorum monentur nisi ab eis quae loco fixa sunt non moueri. non enim mouentur solus digitus, nisi manus fixa sit, a cuius articulo uelut immoto cardine moueatur. sic tota palma ab articulo cubiti, sic cubitus ab articulo humeri, humerus ab scapula commouetur; stantibus utique cardinibus, quibus motio nitatur, it per loci [*]( 1 praecidit D substantiam P1 sabstantie v 6 non eras. in P 8 mouet conditum -loco om. v 11 quicirca D\' 12 prius uere om. v 14 pato] potu Dl; om. v potuisse v 17 se] semet P 18 ipse v capire Dl 20 se ipsam cum corpore DGPTv mouere D 21 posset libri 22 cardinis D1 23 a om. Dlv mu∗∗tionum (ta ras.) D 25 loca P1 sint P1 mouentur v 26 a om. D\'PI 27 cnbiti] cubitis D1P1v 28 nmeri umerua DPT 29 nititur Dv it] id D1P1V nt v )

spatium quod mouetur., sic plantae in talo est articulus, quo stante mouetur; sic cruris in genu et totius pedis in coxa; et nullus membri motus omnino est, quem uoluntas monet, nisi ab aliquo articuli cardine, quem nutus eiusdem uoluntatis primitus figit, ut ab eo quod loci spatio non mouetur agi ualeat quod mouetur. denique nec in ambulando pes leuatur, nisi alius fixus totum corpus ferat, donec ille qui motus est a loco, unde fertur, ad locum, quo fertur, immoto articulo sui cardinis innitatur. porro si in corpore nullum membrum per locum uoluntas mouet nisi ab eo membri articulo, quem non mouet, cum et illa pars corporis quae mouetur et illa qua fixa fit ut moueatur, corporeas habeant quantitates suas, quibus occupent spatia locorum suorum, quanto magis ipse animae nutus, cui membra deseruiunt, ut quod placuerit figatur, unde id quod mouendum est innitatur, cum anima non sit natura corporea nec locali spatio corpus impleat sicut aqua utrem siue spongiam, sed miris modis ipso incorporeo nutu commixta sit uiuificando corpori, quo et imperat corpori quadam intentione, non mole: quanto magis, inquam, nutus ipse uoluntatis eius non per locum mouetur, ut corpus per locum moueat, quando totum per partes mouet, nec aliquas loco mouet nisi per illas quas loco non mouet.

Quod si intellegere difficile est, utrumque credatur, et quod creatura spiritalis non per locum mota moueat corpus per locum et quod deus non per tempus motus moueat creaturam spiritalem per tempus. quod si de anima quisque non uult hoc credere — quod quidem sine dubio non solum crederet [*]( 1 cCmouetur (om. quod) v planta v 2 tacioa Dl pedes P* 4 natos] natas T uolantates Dl 6 ualiat D1 ambolando D pes] p v 7 aliis P1 corpus om. T 8 immota P 10 membro P 11 mouit D1 ille pars D1 12 qaa] que DPv fixa om. v fit] Bit PlT commoueatur v 13 quantwn D1 14 coi] cum D\'V 17 incorpore. (o eras.) D 18 corporea v quo] quq v 19 qaandam D1 moli D mobile P* in ras. inqua D 20 aolontatis D corpus pro D1 21 per] pro D* nee] ne D* 28 intelle I re V 25 tempu. (OIL per) P 26 de om. V 27 hoc om. T crederit D1 )

uerum etiam intellegeret, si eam posset sicuti est incorpoream cogitare; cui enim non facile occurrat, quod per locum non moneatur quae per loci spatia non distenditur P quidquid autem per loci spatia distenditur, corpus est; ac per hoc consequens est ut anima per locum moueri non putetur, si corpus non esse creditur - sed, ut dicere coeperam, si de anima hoc non uult quisque credere, non nimis urguendus est; substantiam uero dei nisi credat nec per tempus nec per locum moneri, nondum perfecte incommutabilem credit.

Verum quia omnino incommutabilis est illa natura trinitatis et ob hoc ita aeterna, ut ei aliquid coaeternum esse non possit, ipsa apud se ipsam et in se ipsa sine ullo tempore ac loco, mouet tamen per tempus et locum sibi subditam creaturam, naturas creans bonitate, uoluntates ordinans potestate, ut in naturis nulla sit quae non ab illo sit, in uoluntatibus autem nulla bona sit cui non prosit, nulla mala sit qua bene uti non possit. sed quia non omnibus naturis dedit uoluntatis arbitrium, illae autem quibus dedit potentiores ac superiores sunt, illae naturae, quae non habent uoluntatem, subditae sint necesse est illis quae habent, et hoc ordinatione creatoris, qui numquam ita punit uoluntatem malam, ut naturae perimat dignitatem. cum igitur omne corpus et omnis anima inrationalis non habeat uoluntatis arbitrium, subdita ista sunt eis naturis, quae praeditae sunt arbitrio uoluntatis, nec omnibus omnia, sed sicut distribuit iustitia creatoris. ergo dei [*]( 1 poosit D corporea P 2 per om. Dv loco v 3 quidquid - distenditur om. c1 6 credatur DPTv coeperam- (us rae.) P 7 quisque non uult DPTv urgendus DT* arguendufe v 8 mouere D 9 pfecte (p in ras. am. 2) D 10 uerum] u. etiam D 11 ei] & T 12 ulla Pb 13 subdita Dl creatura DI V 14 naturas om. Dl uolontatis Tv uoluntate D 15 uoluptatibus v 16 qua] quę v 17 non non poasit V uoluntates D1 18 ille D\'T potentioris D1 superiores] superes D* 19 uolontatem D subdita v 20 illi PT quae] qui Dl habet DlPT 21 ponit DPo natura P1v 22 omne] omnino P omnes (e1 in i carr.) V inrationabilis DTX 23 subditi D\' 24 arbitrium D* 25 iusticia (Bti a m. 2 in ras.) , D )

prouidentia regens atque administrans uniuersam creaturam, et naturas et uoluntates, naturas ut sint, uoluntates autem ut nec infructuose bonae nec impunite malae sint, subdit primitus omnia sibi, deinde creaturam corporalem creaturae spiritali, inrationalem rationali, terrestrem caelesti, femineam masculinae, minus ualentem ualentiori, indigentiorem copiosieri; in uoluntatibus autem bonas sibi, ceteras uero ipsis seruientibus sibi, ut hoc patiatur uoluntas mala quod ex iussu dei fecerit bona siue per se ipsam siue per malam in rebus dumtaxat, quae naturaliter sunt etiam malis uoluntatibus subditae, id est in corporibus. nam in se ipsis malae noluntates habent interiorem poenam suam, eandem ipsam iniquitatem suam.

Ac per hoc sublimibus angelis deo subdite fruentibus et deo beate seruientibus subdita est omnis natura corporea, omnis inrationalis uita, omnis uoluntas uel infirma uel praua, ut hoc de subditis uel cum subditis agant quod naturae ordo poscit in omnibus iubente illo cui subiecta sunt omnis. proinde illi in illo ueritatem incommutabilem uident et secundum eam suas dirigunt uoluntates. fiunt ergo illi participes aeternitatis, ueritatis, uoluntatis eius semper sine tempore et loco. mouentur autem eius imperio etiam temporaliter illo non temporaliter moto; nec ita ut ab eius contemplatione resiliant aut defluant, sed simul et illum sine loco ac tempore contemplantur et eius in inferioribus iussa perficiunt, mouentes se per tempus, corpus autem per tempus et locum, quantum eorum congruit actioni.. [*]( 1 ministruia D 2 (et) uoluntatis D\' 3 infractaosae DF iaponitae TVv sont P1 4 primitus] primus Dl 5 spiritale et rationale D1 caeleste D* caelestia T pr. faemineam V S nalentiore D1 cupiosiori DVpr. 8 inBso Do 9 ficerit jy malum T 11 corporalibus v aolantatis v 12 eadem TV ipeam] ipsa T; om. D1v 14 deo] dl P subditae DFTY sabditi P\' 15 beatae TV seruientes T 16 inntionabilis T1 17 vel cum sabditis oa. P 20 aeternitates D1P1 21 ueritates P1; om. Dpr. uoluntates D1 23 motu P % in otn, P 27 actione DP1 ) [*]( VHIL ) [*]( 14 )

XXX. QVOD NON PER IPSAM DEI SVBSTANTIAM, SED PER SVBDITAM CREATVRAM ET LOCVTIO DIVINA AD ADAM ET DEAMBVLATIO IN PARADISO DEBEAT INCVNCTANTER INTELLEGI. EX LIBRO DE GENESI AD LITTERAM VIII.

Quod autem attinet ad creaturae angelicae actionem, per quam uniuersarum rerum generibus maximeque humano prouidentia dei prospicitur, ipsa extrinsecus adiuuat et per illa uisa, quae similia sunt corporalibus, et per ipsa corpora, quae angelicae subiacent potestati.

Quae cum ita sint, cum deus omnipotens et omnitenens incommutabili aeternitate, ueritate, uoluntate semper idem, non per tempus nec per locum motus mouet per tempus creaturam spiritalem, mouet etiam per tempus et locum creaturam corporalem, ut eo motu naturas, quas intrinsecus substituit, etiam extrinsecus administret et per uoluntates sibi subditas, quas per tempus, et per corpora sibi atque illis uoluntatibus subdita, quae per tempus et locum mouet, eo tempore ac loco, cuius ratio in ipso deo uita est sine tempore ac loco: cum ergo tale aliquid deus agit, non debemus eius opinari substantiam, qua deus est, temporibus locisque mutabilem aut per tempora mobilem, sed in opere diuinae prouidentiae ista cognoscere, non in illo opere, quo naturas creat, sed in illo, quo intrinsecus creatas etiam extrinsecus administrat, cum sit ipse nullo locorum uel interuallo uel spatio incommutabili excellentique potentia et interior omni re, quia in ipso sunt [*]( 1 cap. XLIII T XLV DGv LXV P 2 sed per] s. pro T subditam] subiectam DPv 3 loquutio MV 4 item ante ex add. T 6 creaturam euangelicae V 7 rerum om. P maximeque] maxiq. T 8 ipsa D illa D 9 ipsS D 10 potestate D\' 11 omnetenens D omnistenens T omniatenens Pv incummutabile Dl 15 mutu DT 18 mouet] commouet D\'v ac] a V et v; om. DXP1 locum D1 20 agat v opinari (re D) eius DPTv 21 temporalibus v mutabile Dl 24 creatas—extrinsecus om. MV et ante cum add. P 25 incommutabilg D* )

omnia, et exterior omni re, quia ipse est super omnia. item nullo temporum uel interuallo uel spatio incommutabili aeternitate et antiquior est omnibus, quia ipse est ante omnia, et nouior omnibus, quia idem ipse post omnia.

Quapropter cum audimus dicentem scripturam: et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno, quod est in paradiso, esca edes, de ligno autem cognoscendi bonum et malum, non manducabitis de illo: qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini, si modum quaerimus, quomodo ista locutus sit deus, modus quidem ipse a nobis proprie comprehendi non potest. certissime tamen tenere debemus deum aut per suam substantiam loqui aut per sibi subditam creaturam; sed per substantiam suam non loqui nisi ad creandas omnes naturas; ad spiritales uero atque intellectuales non solum creandas sed etiam inluminandas, cum iam possunt capere locutionem eius, qualis eat in uerbo eius, quod in principio erat apud eum, et deus erat uerbum, per quod facta sunt omnia. illis autem qui eam capere non possunt cum loquitur deus, non nisi per creaturam loquitur aut tantummodo spiritalem siue in somnis siue in extasi in similitudine rerum corporalium aut etiam per ipsam corporalem, dum sensibus corporis uel aliqua species apparet uel insonant uoces. si ergo Adam talis erat, ut posset capere illam locutionem dei, quam mentibus [*]( 5 Gen. 2, 16 sq. 17 cf. Io. 1, 1-3 ) [*]( 1 et—omnia om. Tl omni] omne D1 est] sit (om. super) P 2 nullo] in illo v interuallum D\' incommutabile D\' 4 nouior D\' in ras. quia] qui DlP idem om. v ipse] ipse est D est ipse v 5 cum] eam F1 audiuimus P 6 post dicens ras. 12 litt. in T omne Dl 7 ęsca ędes (q a m. 2) V cognuscendi D1 8 et] vel D 9 ederetis P1V 10 ista] ita v loquutas V 11 proprie ipse a nobis v conpraehendi D conprehendendi P 12 tenire D\' debemus] demus Dl suam om. D1 15 spixitalis tt intellectualis D 16 illuminandas V7 capire Dl; sic passim eiua] eis D1 17 eius om. P1 eum] deum Dv 18 erat] creat D1 fata P 20 per spiritalem v 22 corporis] eorporalis D1 corporales v aliquas D\'v 23 insonat v 24 possit T locutionem om. P ) [*]( 14* )

angelicis per suam praebet substantiam, non dubitandum est quod eius mentem per tempus mouerit miro et ineffabili modo, non motus ipse per tempus, eique utique hoc salubre praeceptum ueritatis impresserit et quae transgressori poena deberetur ea ipsa ineffabiliter ueritate monstrauerit, sicut audiuntur uel uidentur omnia bona praecepta in ipsa incommutabili sapientia, quae in animas sanctas se transfert ex aliquo tempore, cum ipsius nullus sit motus in tempore. si autem ad eum modum Adam iustus erat, ut ei adhuc opus esset alterius creaturae sanctioris et sapientioris auctoritas, per quam cognosceret dei uoluntatem atque iussionem, sicut nobis prophetae, sicut ipsis angeli: cur ambigamus per aliquam eius modi creaturam ei esse locutum deum talibus uocum signis, quae intellegere posset? illud enim quod postea scriptum est, cum peccassent, eos audisse uocem domini dei ambulantis in paradiso, quia non per ipsam dei substantiam, sed per subditam creaturam ei factum est, nullo modo dubitat qui fidem catholicam capit. ad hoc enim et aliquanto latius de hac re disserere uolui, quia nonnulli haeretici putant substantiam filii dei nullo assumto corpore per se ipsam esse uisibilem; et ideo, antequam ex uirgine corpus acciperet, ipsum uisum esse patribus opinantur, tamquam de solo deo patre dictum sit: quem nemo hominum uidit nec uidere potest, quia filius uisus sit ante acceptam serui formam etiam per ipsam substantiam suam: quae impietas procul a catholicis mentibus repellenda est. [*]( 7 cf. Sap. 7, 27 15 cf. Gen. 3, 8 23 I Tim. 6, 16 ) [*]( 2 moneret D* ineffabile D1 3 eique] et quq D* praecepto ueritates DI 4 impraeeserit D impressit MV debetur D\'c 5 ueritatem DlP 6 in ipsa om. T sipo P* 7 post sanctas ras. 8 litt. in T 8 nullu D\' 9 adhoc DP\'" 10 satioris D cognoscerit D 12 ipsi DPtJ eius modi] eius di MV1 eius dl F* 14 possit DT 16 quia] quod v 17 ei creaturam DPTv nullu T catholica D\' 18 capit Y: sapit DPTv enim om. P1 et] ut P\' in ras. hac] ac P1 19 heretici lib"; sic vbique substancia Dl 20 asumpto D 21 acciperit D 23 uideri v 24 acceptum T 26 reppellanda v )

XXXI. DE QVAESTIONE ANNORVM MATVSALAE. DE LIBRO QVAESTIO- NVM DE GENESI I.

Quaeri solet quomodo Matusala secundum annorum computationem uiuere post diluuium potuerit, cum omnes praeter eos qui in arca. ingressi sunt perisse dicantur. sed hanc quaestionem plurium codicum mendositas peperit. non solum quippe in hebraeis aliter inuenitur uerum etiam in septuaginta interpretatione Matusala in codicibus paucioribus sed ueracioribus sex annos ante diluuium reperitur fuisse defunctus.

xxxn. DE, ID QVOD SCKIPTVM EST, ANGELOS DEI CVM PILIABVS HOMINVM CONCVBVISSE. EX EODEM LIBEO PEIMO QVAESTIO- NVM DE GENESI.

Item quaeritur quemadmodum potuerint angeli cum filiabus hominum concumbere, unde gigantes nati esse perhibentur, quamuis nonnulli et latini et graeci codices non angelos habeant, sed filios dei, quos quidam ad soluendam istam quaestionem iustos homines fuisse crediderunt, qui potuerunt etiam angelorum nomine nuncupari. nam de homine Iohanne scriptum est: ecce mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit uiam tuam. sed hoc monet, [*]( 4 d. Gen. 5, 27 12 cf. Gen. 6, 4 21 Malach. 3, 1 ) [*]( 1 eap. XLIUI T XLVI DP XLVII Gv 2 matuBahelem D 4 mitmala V (apex a m. 3) matasalS T* matnsale D1 5 omnis D1 6 area DMPY: arcam T archam v quaestionum T 1 plurimum D plurimorum v 8 ebreis P interpraetationem D1 9 matutalam DPTv ueracibus T 10 annis Pb repperitur DPT defunctfl P 11 cap. XLV T XLVII DP XLVIII O 12 id MV: eo DPTv angelua P1 13 libro primo om. T 14 de] om. DP in v 17 codices om. v angeluB D1 18 fifiu D1 soluendfl P 19 iustus D\' istos T 20 nuncupate P1 iohanni D1 21 angeUum (1 ras.) T 22 praeparauit DPl )

quomodo uel ex hominum concubitu nati sint gigantes uel feminis misceri potuerint, si non homines, sed angeli fuerunt. sed de gigantibus, id est nimium grandibus atque fortibus, puto non esse mirandum quod ex hominibus nasci potuerunt, quia et post diluuium quidam tales fuisse reperiantur et quaedam corpora hominum in incredibilem modum ingentia nostris quoque temporibus extiterunt non solum uirorum uerum etiam feminarum. unde credibilius est homines iustos appellatos uel angelos uel filios dei concupiscentia lapsos peccasse cum feminis, quam angelos carnem non habentes usque ad illud peccatum descendere potuisse; quamuis de quibusdam daemonibus, qui sint improbi mulieribus, a multis tam multa dicantur, ut non facile sit de hac re definienda sententia.

XXXIII. DE ARCA NOE, VTRVM ANIMALIA OMNIA CVM ESCIS EORVM FERRE POTVERIT. DE EODEM ITEM QVAESTIONVM LIBRO PRIMO.

De arca Noe quaeri solet, utrum tanta capacitate quanta describitur animalia omnia, quae in eam ingressa dicuntur, et escas eorum ferre potuerit. quam quaestionem cubito geometrico soluit Origenes asserens non frustra scripturam dixisse quod Moyses omni sapientia Aegyptiorum fuerit eruditus, qui [*]( 17 of. Gen. 6, 16 20 cf. Act. 7, 22 ) [*]( 1 cobcupitu D sunt Pv gigaAtaa V1 2 faeminis V miscere D hominis DXPX 3 de om. P1 4 potuerint D P\'T 7 extetirunt Dx 8 fęminàtum (q a m. 2) Y iustus D* appellattts D\' appellandos T 9 uel prius om. v attgelus Dx labsos V lapsus ZM 10 faeminis V angelus Dx habentis Dx 11 illa v discendere D 13 dicantnr Tpr. difinienda P 14 cap. XLVI T XLVIII D XLVUII Gv; om. P 15 titulus deest in P archa c1 ęacis ($a m. 2) V 16 potQBrint Dx item (ideni D) de eodem DTv in genesi ante libro add. T 17 quanta] fuisset quanta v IIII quanta (ras. 7 litt.) D quanto D* 18 discriVitar D 20 otigenil DPT2v frusta P scriptoram D (m del. m. 2) 21 omnia P )

geometricam dilexerunt. cubitum autem geometricum dicit tantum ualere, quantum nostra cubita sex ualent. si ergo tam magna cubita intellegamus, nulla quaestio est tantae capacitatis arcam fuisse, ut posset illa omnia continere.

XXXIIII. QVOD RECOGITATIO DEI MVTANDARVM RERVM SIT IMMVTABILIS RATIO. ET DE MENSVRA ARCAE, IN QVA PROPTER CHRISTVM CORPVS PROBABILITER METITVR HVMANVM. EX LIBRO DE CIVITATE DEI XV AD LOCVM.

Et recogitauit et dixit deus: deleam hominem, quem feci, a facie terrae, ab homine usque ad pecus et a reptilibus usque ad uolatilia caeli, quia iratus sum, quoniam feci eos. ira dei non perturbatio animi eius est, sed iudicium, quo irrogatur poena peccato. cogitatio uero eius et recogitatio mutandarum rerum est immutabilis ratio. neque enim sicut hominem ita deum cuiusquam facti sai paenitet, cuius est de omnibus omnino rebus tam fixa sententia quam certa praescientia. sed si non utatur scriptura talibus uerbis, non se quodam modo familiarius insinuabit omni generi hominum, quibus uult esse consultum, ut et perterreat superbientes et excitet neglegentes et exerceat quaerentes et alat intellegentes. quod non faceret, si non prius inclinaret et quodam modo descenderet ad iacentes. quod autem etiam interitum omnium animalium terrenorum uolatiliumque [*]( 10 Gen. 6, 6 sq. ) [*](3 tanta P 4 ēarcam P posatt Dv contenere D 5 cap. XLVII T XLVIIII D L lh; om. P 6 madandftrum D1 teram om. D\'fJ 7 mensure archae P 8 pToballter T 9 ad locum om. DPTv 11 feci} fici D1 pecos D\' 18 reptilibu Y: repentibw DPTv 14 quod irrogatas poena peccati v 15 iaroeogitatio (om. et) T 16 neqj tn ras. Px 19 uuunaauit D\'MV imiitut DlPTv 20 genere Tpr. 21 perterriat D praetereat PTv pnetereant MV excitent V 22 16 ante quod add. P\' hcait D* se ante prius add. DPTv 23 discenderit ad iacentis D* 24 aolantkmqae Dv )

denuntiat, magnitudinem futurae cladis effatur, non animantibus rationis expertibus, tamquam et ipsa peccauerint, minatur exitium.

Iam uero quod Noe, homini iusto et, sicut de illo scriptura ueridica loquitur, in sua generatione perfecto — non utique sicut perficiendi sunt ciues ciuitatis dei in illa immortalitate, qua aequabuntur angelis dei, sed sicut esse possunt in hac peregrinatione perfecti — imperat deus, ut arcam faciat, in qua cum suis, id est uxore et filiis et nuribus, et cum animalibus, quae ad illum ex dei praecepto in arcam ingressa sunt, liberaretur a diluuii uastitate, procul dubio figura est peregrinantis in hoc saeculo ciuitatis dei, hoc est ecclesiae., quae fit salua per lignum, in quo pependit mediator dei et hominum, homo Christus Iesus. nam et mensurae ipsae longitudinis et altitudinis et latitudinis eius significant corpus humanum, in cuius ueritate ad homines praenuntiatus est uenturus et uenit. humani quippe corporis longitudo a uertice usque ad uestigia sexies tantum habet quam latitudo, quae est ab uno latere ad alterum latus, et decies tantum quam altitudo, cuius altitudinis mensura est in latere a dorso ad uentrem. uelut si iacentem hominem metiaris supinum seu pronum, sexies tantum longus est a capite ad pedes quam latus a dextra in sinistram uel a sinistra in dextram et decies quam altus a terra. unde facta est arca trecentorum in longitudine cubitorum et quinquaginta in latitudine et triginta in [*]( 4 cf. GeD. 6, 9 14 cf. I Tim. 2, 5 24 cf. Gen. 6, 15 ) [*]( 1 clades Dt P affator v animabus e 4 homine D 6 ueredica T* perfecto P1 6 illam mortalitate F 7 qua (ua a m. 2 in ras.) D qua* (e ras.) T angeli T 9 uiorea V filiis (om. et) DPTv nuribua (om. et) D 10 ingressi paT 11 a om. v 12 peregrinantes D\'pa ecclesia D 14 ihs xpT P ipse DP 15 aigniflcat P 16 hominem v 18 tan- tum—19 altitudo om. P1 19 quam om. T 21 si] om. D*; se Pl homine D1 mitiaris D1P1 sopinum v 23 derlra] dexteram P sinestram et sinestra D 24 cnbitorum in longitudine v longitudinS P 25 et triginta — altitudine otn. V )

altitudine. et quod ostium in latere accepit, profecto illud est uulnus, quando latus crucifixi lancea perforatum est; hac quippe ad illum uenientes ingrediuntur, quia inde sacramenta manarunt, quibus credentes initiantur. et quod de lignis quadratis fieri iubetur, undique stabilem uitam sanctorum significat; quacumque enim uerteris quadratum, stabit. et cetera, quae cum in eiusdem arcae constructione dicuntur, ecclesiasticarum signa sunt rerum. sed ea nunc persequi longum est et hoc iam fecimus in opere, quod aduersus Faustum Manichaeum scripsimus negantem in Hebraeorum libris aliquid de Christo esse prophetatum. et fieri quidem potest at et nobis quispiam et alius alio exponat haec aptius, dum tamen ea quae dicuntur ad hanc de qua loquimur dei ciuitatem in hoc saeculo maligno tamquam in diluuio peregrinantem omnia referantur, si ab eius sensu qui ista conscripsit non uult longe aberrare qui exponit. exempli gratia uelut si quispiam quod hie scriptum est: inferiora bicamerata et tricamerata facies eam non quod ego in illo opere dixi uelit intellegi, quia ei omnibus gentibus ecclesia congregatur bicameratam dictam propter duo genera hominum, circumcisionem scilicet et praeputium, quos apostolus et alio modo dicit Iudaeos et Graecos, tricameratam uero eo quod omnes gentes de tribus filiis Noe post diluuium reparatae sunt, sed aliud dicat aliquid quod a fidei regula non sit alienum. nam quoniam non solas in inferioribus mansiones habere arcam uoluit uerum etiam in superioribus — et haec dixit bicamerata — et in superioribus [*]( 2 cf. Io. 19, 34 9 c. Faust. XII, 14 17 Gen. 6, 16 21 cf. Bom. 3, 9 ) [*]( 1 hottium PTv accipit D profecto (ro in ras. am. 2) D profectu ̄ P\' 2 laoci* D hoc v 6 quocumque v 7 quae cumj qoMcumq. v in om. V constructionem DP 12 alios P* in ras. 81 P aptios Pl 13 cioitate Dlv 14 post maligno ras. 27 litt. in P diluuiumD1 peregrinante e 16 quod] quo D\' 17 tncamarata P tricameratam V 18 quod] quo P illo] ihilo T* ullit D uel T intellexi T 19 bicamerata Dv 20 dicta t hominum duo genera P 21 quos] quod T 22 graecns D1 tricameratum Tpr. omnis gentis D1 24 regulam Dpr. 26 habire D1 26 bicameratam D in (om. et) D1v ) superiorum - et haec appellauit tricamerata — ut ab ineo sursum uersus tertia consurgeret habitatio: possuut hic intellegi et tria illa quae commendat apostolus, fides, spes, caritas; possunt etiam multo conuenientius tres illae ubertates euangelicae, tricena, sexagena, centena, ut in infimo habitet pudicitia coniugalis, supra uidualis atque hac superior uirginalis, et si quod melius secundum fidem ciuitatis huius intellegi et dici potest, hoc etiam de ceteris quae hic exponenda sunt dixerim, quia etsi non uno disseruntur modo, ad unam tamen catholicae fidei concordiam reuocanda sunt.

XXXV. DE LOCVMONE SERPENTIS AD EVAM ET DE INCANTATIONIBVS MARSORVM. EX LIBRO XI DE GENESI AD LITTERAM.

Ab illo ergo, cuius super omnia quae creauit summa potestas est, per angelos sanctos,- a quibus inluditur diabolus, cum et de ipsius maliuolentia consulitur ecclesiae dei, non est permissus temtere feminam nisi per serpentem nec uirum nisi per feminam. sed in serpente ipse locutus est utens eo uelut organo mouensque eius naturam eo modo, quo mouere ille et moueri ilia potuit ad exprimendos uerborum sonos et signa corporalia, per quae mulier suadentis intellegeret, uoluntatem. in ipsa uero muliere, quia illa rationalis creatura erat, quae motu suo posset uti ad uerba facienda, non ipse locutus est, [*]( 3 cf. I Cor. 13, 13 5 cf. Matth. 13, 8 ) [*]( 1 tricamaratam D2P 2 hic] hinc DPv 6 adque Dl hoc T1 7 quod V: quid DPTv 8 hie (c in reu. a m. 2) D 9 tola etsi] qØè ei (fce in ras. a m. 2) P 10 fidaei T concordia PlV 11 cwp. XLVIII T L D LI Gv; otH. P 12 Euaib] ean T incantationiobfcs T 18 XI om. V 15 est om. s augelus Dl diabalas D 16 consolitur D eccleeia 4 permissa vpuissus D1 17 faeminam V 18 in] in p s serptatem D utrens Tpr. 19 orpau T1 eoj quo D\'v COmonbri (mn. quo) D1v ille et om. D1 20 moiwre Dl cprimeado D1 sonus v 21 iDtellegerit D intelliget T 23 moto D poesit D )

sed eius operatio atque persuasio, quamuis occulto instincta adiuuaret interius quod exterius egerat per serpentem. quod quidem si solo instinctu occultius ageret, sicut egit in Iuda ut traderet Christum, posset efficere in anima superbo amore suae potestatis inducta. sed, sicut iam dixi, temtandi uoluntatem habet diabolus, in potestate autem nec ut faciat habet nec quomodo faciat. quia permissus est, ergo temtauit, et quomodo permissus est, ita temtauit. cui autem generi hominum prodesset quod faciebat, neque sciebat neque uolebat, et eo ipso inludebatur ab angelis.

Non itaque serpens uerborum sonos intellegebat, qui ex illo fiebant ad mulierem. neque enim conuersa credenda est anima eius in naturam rationalem, quando quidem nec ipsi homines, quorum rationalis natura est, cum daemon in eis loquitur ea passione, cni exorcista requiritur, sciunt quid loquantur: quanto minus ille intellegeret uerborum sonos, quos per eum ex eo diabolus illo modo faciebat, qui hominem loquentem non intellegeret, si eam a diabolica passione immunis audiret. nam et quod putantur audire et intellegere serpentes uerba Marsorum, ut eis incantantibus prosiliant plerumque de latebris, etiam illic diabolica uis operatur ad agnoscendum ubique prouidentiam, quam rem cui rei naturali ordine subiciat et quid etiam uoluntatibus malis sapientissima potestate permittat, at hoc magis habeat usus, serpentes moueri carminibus hominum quam ullum aliud genus animantium. etiam haec enim non parua testatio est naturam primitus humanam [*]( 3 cf. Io. 13, i ) [*]( 1 persuatio D1 occulto mn. Dlv 2 adiuuari D1 egerat] ageret II 6 haVit D1 diabulus D 7 et om. T 8 pmiKtis Dx eoi МY: cl D* quod D1GTv genere D1 humatro T humanum D 10 et om. v inlàdibatur D 11 sonū v 13 rationabilem T hominis D1 15 requiretur D 16 intellegere f intdligeret ∗∗∗∗ (iUe ercu.) 2 Meus D\'tJ 17 ex] wt ex T 18 iatelligerit D* a om. v 19 serpentis D 30 marsurum D1 mansorum Tpr. 2*1 agnoscendam Tv agnuscendam D* 33 quid] quid? v uolaptatibus v mpientissime v promittat D1 24 asu DT serpentis D1v 26 ullum] illum D* 26 enim om. v )

serpentis seductam esse conloquio. gaudent autem daemones hanc sibi potestatem dari, ut ad incantationem hominum serpentes moueantur, ut quolibet modo fallant quos possunt. hoc autem permittuntur ad primi facti memoriam commendandam, quo sit eis quaedam cum hoc genere familiaritas. porro ipsum primum factum ad hoc permissum est, ut per naturam serpentis significaretur generi hominum, cui erudiendo haec gesta conscribi oportebat, omnis diabolicae temtationis similitudo: quod apparebit, cum in serpentem proferri coeperit diuina sententia.

Proinde prudentissimus omnium bestiarum, hoc est astutissimus, ita dictus est serpens propter astutiam diaboli, quae in illo et de illo agebat dolum: quemadmodum dicitur prudens uel astuta lingua, quam prudens uel astutus mouet ad aliquid prudenter astuteque suadendum; non enim est haec uis seu uirtus membri corporalis, quod uocatur lingua, sed utique mentis, quae utitur ea. ita etiam dictus est stilus mendax scribarum; neque enim esse mendacem pertinet nisi ad uiuentem atque sentientem; sed stilus mendax dictus est, quod per eum mendax mendaciter operetur, quemadmodum si et iste serpens mendax diceretur, quod eo diabolus tamquam stilo mendaciter uteretur. hoc ideo commendandum putaui, ne quisquam existimans animantia rationis expertia humanum habere intellectum uel in animal rationale repente mutari seducatur in illam opinionem ridiculam et noxiam reuolutionis animarum uel hominum in bestias uel in homines bestiarum. sic ergo locutus est serpens homini, sicut asina, in qua sedebat Balaam, locuta est homini, nisi quod illud opus fuit [*]( 28 cf. Num. 22, 28 ) [*]( 1 autem] enim DTv daemonia Dl 2 \'serpentis D1 3 moaeant DTv 6 ad om. v per] pro D* 7 geata] ista D1 9 apparebat D serpente Dv 15 aatatiqae Dv 17 mentis] memtis T mens v 18 mendacem esse v pertenit D\' 20 per] pro D1 manda: v operitar D 21 diceritar Dl diabnlas D 22 uteritar D\' 28 experta Do 24 habize D* in om. D* aDimal) anima D1T1V repentem v 26 ridicolam D1 26 uestias V1 27 sic] si V homine Dl 28 locutos v homine D* opos Dl )

diabolicum, hoc angelicum. habent enim quaedam boni et mali angeli opera similia sicut Moses et magi Pharaonis, uerum in his etiam boni angeli potentiores sunt. nec mali angeli etiam talium operum quicquam possunt, nisi quod per bonos angelos permiserit deus, ut retribuatur unicuique secundum cor eius uel secundum gratiam dei, utrumque iuste ac benigne per altitudinem diuitiarum sapientiae et scientiae dei.

XXXVI. QVALITER INTELLEGENDVM SIT: ECCE ADAM FACTVS EST TAMQVAM VNVS EX NOBIS. EX LIBRO DE GENESI AD LITTERAM XI.

Et dixit deus: ecce Adam factus est tamquam unus ex nobis in cognoscendo bonum et malum. quoniam hoc, per quodlibet quomodolibet dictum sit, deus tamen dixit, non aliter intellegendum est quod ait: unus ex nobis, nisi propter trinitatem numerus pluralis accipiatur, sicut dictum erat: faciamus hominem, sicut etiam dominus de se et patre: ueniemus ad eum et mansionem apud eum faciemus. replicatum est igitur in caput superbi, quo exitu concupiuerit quod a serpente suggestum est: eritis sicut di: ecce, inquit, Adam factus est tamquam unus ex nobis. uerba enim sunt haec dei non tam huic insultantis quam ceteros ne ita superbiant deterrentis, propter [*]( 2 cf. Ex. 7, 10.11 7 cf. Rom. 11, 33 9 Gen. 3, 22 17 Gm. 1, 26 18 Io. 14, 23 ) [*]( 1 enim om. Dv 2 moyses DTv 4 poasint v bonus angelus pmiserit D1 6 gratia Dl iusttl v benigne] bene D1v 7 per] p D* 8 cap. XLVIIII T LI D; om. Pv 10 de om. DTV 11 XI om. PV 13 cognuscendo D\' cognoscendum T 14 per] pro D1 et post quodlibet add. DPTv 16 accipiantur T 17 post hominem add. P: ad imagine nram 19 faciamns P replecatum P\' replicatas v in om. Dlv 20 serpenti D 21 di V: dii DPTv tamquam] quasi DPfJ 22 haec cm. T 23 ne om. MlV deterrentes P* )

quos ista conscripta sunt: factus est, inquit, quasi unus ex nobis in cognoscendo bonum et malum. quid aliud intellegendum nisi exemplum timoris incutiendi esse propositum, quod non solum non fuerit factus qualis fieri uoluit, sed nec illud quod factus fuerat conseruauit?

Et nunc, inquit deus, ne aliquando extendat manum et sumat de ligno uitae et edat et uiuat in aeternum. et dimisit illum dominus deus de paradiso uoluptatis operari terram, ex qua sumtus est. superiora uerba dei sunt; hoc autem factum propter ipsa uerba secutum est. alienatus enim a uita non solum, quam fuerat si praeceptum seruasset cum angelis accepturus, sed ab illa etiam quam ducebat in paradiso felici quodam corporis statu, separari utique debuit a ligno uitae, siue quod ex ipso illi subsisteret felix ille status corporis ex re uisibili uirtute inuisibili siue quod in eo esset sacramentum uisibile inuisibilis sapientiae. alienandus inde utique fuerat uel iam moriturus uel etiam tamquam excommunicatus, sicut etiam in hoc paradiso, id est ecclesia solent a sacramentis altaris uisibilibus homines disciplina ecclesiastica remoueri. et eiecit Adam et collocauit eum contra paradisum uoluptatis. et hoc significandi gratia factum est, ut contra paradisum, quo beata uita etiam spiritaliter significabatur, habitaret peccator utique in miseria. et ordinauit cherubim et flammeam romphaeam, quae uertitur, custodire uiam ligni [*]( 1 iata] ita D\'P inqaam MV quasi MY: tamquam DPTv 2 cognoscendum T 3 ppositum (p a m. 2 in ras.) D 5 quod] quo T 6 ne] nec P 7 ędat PV2 8 demisit D 9 uoluptates Dl operare D 10 est post factum add. T 11 gecutus P1 alienatam v enim] autem DPv 12 seruassit D\' 13 ducibat D\' fllici D1 corpores Vpr. 14 Beparare (ae a m. 2 in ras.) D illis (a add. m. 2) D illic P 15 subsisterit D filei DP ipee post ille add. DPTv inuisibile Dl 16 eo] eos T 17 iam] etiam v morituros T 19 id est] idem Pl in ecclesia 11 altari D1 altares v altaris — Adam et om. P1 20 hominis D1 iecit T 21 uoluntatis P 22 quo] quod DPtJ 24 cherubin D\'P cerubym v 25 rumpheam D )

uitae. hoc per caelestes utique potestates etiam in paradiso uisibili factum esse credendum est, ut per angelicum ministerium esset illic ignea quaedam custodia; non tamen frustra factum esse, nisi quia significat aliquid etiam de spiritali paradiso, non est utique dubitandum.

XXXVII. QVOMODO ADAM NON SIT SEDVCTVS, VT DICIT APOSTOLVS, CVM IDEM DICAT EVM PRAEVARICATOREM. EX LIBRO DE GENESI AD LITTERAM XI.

Illud magis mouet, si iam spiritalis erat Adam quamuis mente, non corpore, quomodo credere potuerit quod per serpentem dictum est, ideo deum prohibuisse ne fructum ligni illius uescerentur, quia sciebat eos, si fecissent, futuros ut deos propter dinoscentiam boni et mali, tamquam hoc tantam bonum creaturae suae creator inuiderit; hoc mirum si homo spiritali mente praeditus credere potuisset. an quia hoc credere ipse non posset, propterea mulier addita est, quae parui intellectus esset, adhuc fortasse secundum sensum carnis, non secundum spiritum mentis uiueret, et hoc est quod ei apostolus non tribuit imaginem dei? sic enim ait: uir quidem non debet uelare caput, cum sit imago et gloria dei, mulier autem gloria uiri est; non quo mens feminae eandem imaginem capere non possit, cum illa gratia nos dicat nec masculum esse nec feminam, sed quod [*]( 20 I Cor. 11, 7 24 cf. Gal. 3, 28 ) [*]( 1 per] p D\' caelestis D1 2 uisibilc D1 3 tamen] tam v 6 cop. L T Lll D LIII Gv; om. P 8 ex] item ex Dv eodem ante libro add. DPTv 9 XI om. DV 12 deum] dni v fructum MV : firactu T de fructa DPo 13 futurus Dl 14 deus D diuinolcientiam M1V diuinascientiam M* 15 creatorae 8. creatur D1 inoideret Pv 16 praeditus om. v potuissit D1 17 ipsi D pollit D adita DT quae] quia DP 18 et ante adhuc add. DPTv 21 quidam Dpr. 22 quo] quod DPv 23 faeminae DTV capire D\' possat v illa] in illa D\'P\'T )

fortassis illa hoc nondum perceperat quod fit in agnitione dei et uiro regente ac dispensante paulatim fuerat perceptura.. neque enim frustra et illud apostolus ait: Adam enim primus formatus est, deinde Eua; et Adam non est seductus, mulier autem seducta in praeuaricatione facta est, id est ut per illam etiam uir praeuaricaretur. nam et ipsum dicit praeuaricatorem ubi ait: in similitudine praeuaricationis Adae, qui est forma futuri; seductum tamen negat. nam et interrogatus non ait: "mulier, quam dedisti mecum, seduxit me et manducaui" sed: ipsa inquit, dedit mihi a ligno et manducaui. illa uero: serpens, inquit, seduxit me. ita Salomon, uir tantae sapientiae, numquidnam credendum est quod in simulacrorum cultu credidit esse aliquid utilitatis? sed mulierum amori ad hoc malum trahenti resistere non eualuit, faciens quod sciebat esse faciendum minime, ne suas quibus deperibat atque defluebat mortiferas delicias contristaret. ita et Adam, posteaquam de ligno prohibito seducta mulier manducauit eique dedit ut simul ederent, noluit eam contristare quam credebat posse sine suo solacio contabescere, si ab eius alienaretur animo, et omnino illa interire discordia: non quidem carnis uictus concupiscentia, quam nondum senserat in resistente lege membrorum legi mentis suae, sed amicali quadam beniuolentia, qua plerumque fit ut offendatur deus, ne homo ex amico fiat [*]( 3 I Tim. 2,13 sq. 7 Rom. 5, 14 12 cf. III Reg. 11, 4 ) [*]( 1 fortaases DP perciperat DV perceperit v 2 dispensantem Dl piuca post paulatim add. D 4 euam D\' 5 sedncta o: s. ost libri praenaricationem D\' 6 praeaaricetar (cetur a m. 2) P 7 dicit] dicitur D\'v similitadinem DPTv 10 mecam] mihi D 11 mihi inquit dedit DPTv 12 inqait om. JD* sedaxit] decipit D Salomon] in salomone Dl 14 amore v 15 trahente t ualuit DTv 16 non ante esse add. DPTv minime om. DPTv deperibat (e a m. 2) V deprimat v 17 dilitias D 19 ęderent (q a m. 2) V 20 solacio] lacio T contabiscere et alienaritur D\' 21 illam et discordiam Dl interiret V non] num D 22 sinserat D\' 23 legis (s expunxit m. 1) V amicale D\' beneaolentiam D\' 24 ostendatar T amico] animo v ) inimicos: quod eum non facere diuinae sententiae iustus exitus indicauit. ergo alio modo quodam etiam ipse deceptus est; sed dolo illo serpentino, quo mulier seducta est, nullo modo illum arbitror potuisse seducL hanc autem proprie seductionem appellauit apostolus, qua id quod suadebatur, cum falsum esset, uerum putatum est, id est quod deus ideo lignum illud tangere prohibuerit, quod sciebat eos, si tetigissent, uelut deos futuros, tamquam eis diuinitatem inuideret qui eos homines fecerat. sed etiam si uirum propter aliquam mentis elationem, quae deum internorum scrutatorem latere non poterat, sollicitauit aliqua experiendi cupiditas, cum mulierem uideret accepta illa esca non esse mortuam, secundum ea quae superius tractauimus non tamen eum arbitror, si iam spiritali mente praeditus erat, ullo modo credere potuisse quod eOs deus ab esca illius ligni inuidendo uetuisset.

XXXVIII. DE CBEATIONE PRIMI HOIUNIS ET DE CAVSALIBVS BATIONIBVS, VEL QVOMODO ADDITI SINT ANNI XV EZECHIAE REGI AD VTTAM, QVEM PRAEDIXERAT NON VICTVRVM. EX LIBRO DE GENESI AD LITTERAM VI.

In illa prima condicione mundi, cum deus creauit omnia, simul homo factus est, qui esset futurus — ratio creandi hominis, non actio creati. sed haec aliter in uerbo dei, ubi ista non facta, sed aeterna sunt, aliter in elementis mundi, ubi omnia simul facta futura sunt, aliter in rebus, quae secundum causas simul creatas non iam simul, sed suo quaeque tempore [*]( 1 diuina DPTv aontentia & DP\'" 2 quodam modo v I. 4 propriae DPTV 5 qua V: quia DPTv 7 prohibuerat D\' tetegiaaent D eis ante uelut add. P3 8 deos] da D inuiderit D 9 uirum] uerum P 10 scrutatorum P 11 aliq- D\' lÜqaid v 12 uiderit D\' uiderat P ęsca (q a m. 2) V mortua D• 15 inuitendo D\' 16 cap. LI T LIII D LIHI Gv; om. P 18 uel om, 0 XV om. Dl 22 esset] essit D\' 24 elimentis P 26 creandas D\' creantus D* quaeque] quoque et P ) [*]( vmi. ) [*]( 15 )

creantur: in quibus Adam iam formatus ex limo et dei flatu animatus sicut faenum exortum; aliter in seminibus, in quibus rursus quasi primordiales causae repetuntur de rebus ductae, quae secundum causae, quas primum condidit, extiterunt, uelut herba ex terra, semen ex herba: in quibus omnibus ea iam facta modos et actus sui temporis acceperunt, quae ex occultis atque inuisibilibus rationibus, quae in creatura causaliter latent, in manifestas formas naturasque prodierunt; sicut herba exorta super terram et homo factus in animam uiuam et cetera huius modi siue frutecta siue animantia ad illam operationem dei pertinentia, qua usque nunc operatur. sed etiam ista secum gerunt tamquam iterum se ipsa inuisibiliter in occulta quadam ui generandi, quam traxerunt de illis primordiis causarum suarum, in quibus creato mundo, cum factus est dies, antequam in manifestam speciem sui generis exorerentur, inserta sunt.

Si enim prima illa opera dei, cum simul omnia creauit, in suo modo perfecta non essent, ea procul dubio post adderentur quae illis perficiendis defuissent, ut quaedam uniuersitatis perfectio utriusque constaret singulis quasi semis, uelut alicuius totius partes essent, quarum coniunctione ipsum totum, cuius partes fuerant, compleretur. rursus si ita essent illa perfecta, sicut perficiuntur cum suis quaeque temporibus in manifestas formas actuque procreantur, profecto aut nihil ex eis postea per tempora fieret aut hoc fieret quod ex istis quae suo quaeque iam tempore oriuntur deus non cessat operari. nunc autem quia et consummata quodam modo et quodam modo inchoata sunt ea ipsa quae consequentibus euoluenda [*]( 1 flatu dei v 2 exhortum P 8 primordialis D\' repefrr tuntur] reputuntur T 5 ex tere T\' 6 modus P1 acciperant e D 8 prodierunt (d add. m. 2) P 10 fru.tecta D 11 pertinentiar V pertenentia* D 15 in om. e 16 ezorirentur Tb 18 adherentur (h in d corr. m. 2) D 19 pflciendis (p a m. 2) P 20 semil] seminis P 21 cumiunctione Dl 28 quique D 24 actueque (s eras.) D actusque PTv 25 quae sno om. e 27 prius et om. v quodam modo om. DPtJ et om. DxPv 28 uoluenda D1P1v )

temporibus primitus deus simul omnia creauit, cum faceret mundum — consummata quidem, quia nihil habent illa in naturis propriis, quibus suorum temporum cursus agunt, quod. non in istis causaliter factum sit; inchoata uero, quoniam per quaedam erant quasi semina futurorum per saeculi tractum ex occulto in manifestum (locis congruis exerenda — ipsius etiam) scripturae uerba satis ad hoc admonendum insigniter uigent, si quis in eis euigilet. nam et consummata ea dicit et inchoata. nisi enim consummata essent, non scriptum esset: et consummata sunt caelum et terra et omnis consummatio illorum; et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit; et benedixit deus diem septimum et sanctificauit eum. rursusque nisi inchoata essent, non ite sequeretar, quia in illa die requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit deus facere. hic igitur si quis inquirat, quomodo consummauit et quomodo inchoauit — neque enim alia consummauit, alia inchoauit, sed eadem ipsa utique a quibus in die septimo requieuit — ex his quae supra diximus clarum est. consummasse quippe ista intellegimus deum, cum creauit omnia simul ita perfecte, ut nihil ei adhuc in ordine temporum creandum esset, quod non hic ab eo iam in ordine causarum creatum esset; inchoasse autem, ut quod hic praefixerat causis post impleret effectis. proinde formauit deus hominem puluerem terrae, uel limum terrae — hoc est de puluere uel limo terrae - et inspirauit siue inaufflauit in eius faciem spiritum uitae, et factus est homo in animam uiuam: non tunc praedestinatus; [*](10 Gen. 2, 1 sqq. 24 Gen. 2, 7 ) [*](1 omnia (um v) simul DPTv facerit D\' 4 quoniam in rat. a WI. 2 D 6 manifesto D loci. - etiam a: om. libri 8 eoigelat (a in e corr. m. 2) D ea om. T 9 et] non Po 10 terram P consummatio] ornatus v 11 illorum] eorum Tv 13 septimo D\' 14 sequeritur D\' 16 et quomodo] illa T 19 intellegemua D 21 ei (i in ras. a m. 2) T hic om. DlPTv 22 incoasse P incboatum esse MV 23 praedixerat P 24 de pulnerem (m del. m. I) D limo D 26 inauflauit Y 27 praedistinatus DPv ) [*]( 15* ) + hoc enim ante saeculum in praescientia creatoris; neque tunc causaliter uel consummate inchoatus uel inchoate consummatus; hoc enim a saeculo in rationibus primordialibus, cum simul omnia crearentur: sed creatus in tempore suo, uisibiliter in corpore, inuisibiliter in anima, constans ex anima et corpore.

Iam ergo uideamus quomodo eum fecerit deus. primum de terra corpus eius; post etiam de anima uidebimus, si quid ualebimus. quod enim manibus corporalibus deus de limo finxerit hominem, nimium puerilis cogitatio est, ita ut, si hoc scriptura dixisset, magis eum qui scripsit translato uerbo usum credere deberemus quam deum talium membrorum liniamentis determinatum, qualia uidemus in corporibus nostris. dictum est enim: manus tua gentes disperdidit, et: eduxisti populum tuum in manu forti et bracchio excelso. sed pro potestate et uirtute dei positum huius membri nomen quis usque adeo desipit ut non intellegat? nec illud audiendum est quod nonnulli putant ideo praecipuum dei opus esse hominem, quia cetera dixit et facta sunt, hunc autem ipse fecit; sed ideo potius, quia hunc ad imaginem suam fecit. nam illa quae dixit et facta sunt, ideo sic scriptum est, quia per uerbum eius facta sunt, sicut per hominem hominibus dici potuit uerbis, quae temporaliter cogitantur et uoce proferuntur. non sio autem loquitur deus, nisi cum per creaturam corporalem loquitur, sicut Abrahae, sicut Mosi, sicut per nubem de filio suo. ante omnem uero creaturam ut esset ipsa creatura, eo uerbo dictum est, quod in principio erat deus apud deum; et quia omnia per ipsum facta sunt et [*]( 14 Ps. 43, 3 15 Ps. 135, 11 sq. 21 cf. Ps. 148, 5 27 cf. Io. 1, 1 et 3 ) [*]( 2 inchoatae D inchoante T 8 uideamus P 10 fixerit P1 12 deberimns DM\'P debuerimus "P deum] d5 D\' 13 lineamentis D 14 gentis D\' 15 brachio DMPTo 17 quis] qui Tv loco post adeo add. D dissipit D despicit v 19 dei] deo MlV 22 per alterum om. v 24 uoci D cum om. Plv 25 moysi DPTv 26 per] p D1 uero om. DlPTv 27 ipsam creaturam D\' 28 deus om. v per i. f. sunt omnia P )

sine ipso factum est nihil, utique et homo per ipsum factus est. certe enim caelum uerbo fecit, quia dixit et factum est. scriptum est tamen: et opera manuum tuarum sunt caeli. et de hoc imo quasi fundo mundi scriptum est: quoniam ipsius est mare et ipse fecit illud, et aridam terram manus eius finxerunt. non igitur hoc in honorem hominis deputetur, uelut cetera deus dixerit et facta sint, hunc autem ipse fecerit; aut uerbo cetera, hunc autem manibus fecerit; sed hoc excellit in homine, quia deus hominem ad imaginem suam fecit propter hoc quod ei dedit mentem intellectualem, qua praestat pecoribus: unde iam superiore loco disseruimus. in quo honore positus si non intellexerit ut bene agat, eisdem ipsis pecoribus, quibus praelatus est, comparabitur. sic enim et scriptum est: homo in honore positus non intellexit; comparatus est pecoribus insensatis et similis factus est eis. nam et pecora deus fecit, sed non ad imaginem suam. nec dicendum est: "hominem ipse fecit, pecora uero iussit et facta sunt"; et hunc enim et illa per uerbum suum fecit, per quod facta sunt omnia. sed quia idem uerbum et sapientia et uirtus eius est, dicitur et manus eius non uisibile membrum, sed efficiendi potentia. nam eadem scriptura, quae dicit quod deus hominem de limo terrae finxerit, dicit etiam quod et bestias agri de terra finxerit, quando eas cum uolatilibus caeli adduxit ad Adam, ut uideret quid ea uocaret. sic enim scriptum est: et finxit deus adhuc de terra omnes bestias. si ergo et hominem de terra et bestias de terra ipse formauit, quid habet homo excellentius in hac re, nisi quod ipse ad imaginem [*]( 8 Pa. 101, 26 4 Ps. 94, 5 14 Ps. 48, 18 19 cf. Io. 1, 3 26 Gen. 1, 25 ) [*]( * 2 uerbo caelain DPx 4 de om. T 5 est om. Dx ipsi D1 7 eant D\'c 11 qua] quia T\' pristat D uDde -18 pecori- Vus om. T1 superiori P5 12 diseruimus D quo] qua P 14 et om. t 16 iDsinsatis D\' 18 ipsi D\' 19 uerbum (per ow.) DlPv 20 est] esse v 21 uisibili D1 22 potentdam Dv 24 fincierit P 25 uiderit Dl uocarit D\' 26 omnis D\' si] lie D\'fJ 27 bistias D\' 28 homo om..DxPv ipei D* ) dei creatus est? nec tamen hoc secundum corpus, sed secundum intellectum mentis, de quo post loquemur. quamquam et in ipso corpore habeat quandam proprietatem, quae hoc indicet, quod erecta statura factus est, ut hoc ipso admoneretur non sibi terrena esse sectanda, uelut pecora, quorum uoluptas omnis ex terra est; unde in aluum cuncta prona atque prostrata sunt. congruit ergo et corpus eius animae rationali non secundum liniamenta figurasque membrorum, sed potius secundum id quod in caelum erectum est ad intuenda quae in corpore ipsius mundi superna sunt, sicut anima rationalis in ea debet erigi quae in spiritalibus natura maxime excellunt, ut quae sursum sunt sapiat, non quae super terram.

Sed quomodo eum fecit deus de limo terrae, utrum repente in aetate perfecta, hoc est uirili atque iuuenali, an sicut nunc usque format in uteris matrum ? neque enim alius haec facit quam ille qui dixit: priusquam te formarem in utero, noui te; ut illud tantum proprium habuerit Adam, quod non ex parentibus natus est, sed factus ex terra, eo tamen modo, ut hoc proficiendo et per aetates augendo hi temporum numeri complerentur, quos naturae humani generis attributos uidemus. an potius hoc non est requirendum? utrumlibet enim fecerit, hoc fecit quod deum et omnipotentem et sapientem posse et facere congruebat. ita enim certas temporum leges generibus qualitatibusque rerum in manifestum ex abdito producendis attribuit, ut eius uoluntas sit super omnia. potentia quippe sua numeros creaturae dedit, non ipsam potentiam eisdem [*]( 12 of. Coloss. 8, 2 16 Hier. 1, 5 ) [*]( 1 corpus] corpore D\' corpora e pecue T 2 loquimur DlPlv 3 quadam D 4 ammonetur P admonitur D1 admoneatur v 6 aluum] malum Pl. pruna adque Dl 7 prostratata V prustrata D1 animo v 8 lineamenta DPT 9 erectus v 10 superna] saperiora Dl animae D1Pv 11 rationalla] ratio D1Pv eregi D quae (in om.) DXP spiritali T maximae V 12 sapiant D sapiant Pv 18 repente in (e in in ras. a m. 2) T 15 fecit Tv 17 ut] et Do 19 hi] hii D in P 20 humanae e atribatoe DP 21 non est hoc Tv 22 posse (et om.) D1P1v 21 qualitatibus MV abdido D )

numeris alligauit. nam spiritus eius ita faciendo mundo superferebatur, ut et facto superferatur, non corporalibus locis, sed excellentia potestatis. quis enim nescit aquam concretam terrae, cum ad radices uitis uenerit, duci in sagina ligni illius atque in eo sumere qualitatem, qua in uuam procedat paulatim erumpentem atque in ea grandescente uinum fiat maturumque dulcescat, quod adhuc feruescat expressum et quadam uetustate firmatum ad usus bibendi utilius iucundiusque proueniat P num ideo dominus lignum quaesiuit aut terram aut has temporum moras, cum aquam miro compendio conuertit in uinum, et tale uinum, quod ebrius etiam conuiua laudaret ? numquid adiutorio temporis eguit conditor temporis ? nonne certis dierum numeris suo cuique generi accommodatis omnis natura serpentum coalescit, formatur, nascitur, roboratur? num exspectati sunt hi dies, ut in draconem uirga conuerteretur de manu Moysi et Aaron? nec ista cum fiunt, contra naturam fiunt nisi nobis, quibus aliter naturae cursus innotuit; non autem deo, cui hoc est natura quod fecerit.

Quaeri autem merito potest, causales illae rationes, quas mundo indidit, cum primum simul omnia creauit, quomodo sint institutae: utrum ut, quemadmodum uidemus cuncta nascentia uel fruticum uel animalium, in suis conformationibus atque incrementis sua pro diuersitate generum diuersa spatia peragerent temporum, an ut, quemadmodum creditur factus Adam, sine ullo progressu incrementorum uirili aetate continuo formarentur? sed cur non utrumque illas credimus habuisse, [*]( 1 cf. Gen. 1, 2 10 cf. Io. 2, 9 sq. ) [*]( 1 eius om. D1 3 potestateB D1 4 saginam DPTv 5 qu.a (i erlll.) T 6 grandescentem libri 7 dulciscat D terueacat] pwuewat MlV 8 netnstatem D\'P iocundiusq. (o et q. a m. 2) D 9 perneniat DiP num] nam D 11 conuiu.a (i ras.) T ..tinuo v 12 cond. temporum DPTv 13 sui V genere D1 accommendatis P 14 Berpentium D\' serpentem T 15 drachonem V 16 moisi V 17 contra-Hunt om. DlfJ 18 natura om. T 19 causalis D\' 21 quaeammodum M1V 22 fructMum T fructium D\' 28 incrimentis D diuersa] diuisa Pl .25 uirili aetate uirilitate D2P uarietate v 26 formaretur D*PTv formariturD1 )

ut hoc ex eis futurum esset quod facturo placuisset? si enim illo modo dixerimus, incipit contra ipsas factum uideri non solum etiam illud de aqua uinum sed et omnia miracula, quae contra naturae usitatum cursum fiunt; si autem isto modo, multo erit absurdius istas ipsas cotidianas naturae formas et species contra illas primarias omnium nascentium causales rationes suorum temporum peragere spatia. restat ergo ut ad utrumque modum habiles creatae sint, siue ad istum quo usitatissime temporalia transcurrunt, siue ad illum quo rara et mirabilia fiunt, sicut deo facere placuerit quod tempori congruat.

Verum tamen sic factus est homo, quemadmodum illae primae causae habebant at fieret primus homo, quem non ex parentibus nasci, qui nulli praecesserant, sed de limo formari oportebat secundum causalem rationem, in qua primitus factus erat. nam si aliter factus est, non eum deus in illorum sex dierum operibus fecerat. in quibus cum dicitur factus, ipsam causam utique fecerat deus, qua erat suo tempore homo futurus et secundum quam fuerat ab illo faciendus qui simul et consummauerat inchoata propter perfectionem causalium rationum et inchoauerat consummanda propter ordinem temporum. si ergo in illis primis rerum causis, quas mundo primitus creator inseruit, non tantum posuit quod de limo formaturus erat hominem sed etiam quemadmodum formaturus, utrum sicut in matris utero an in forma iuuenali, procul dubio sic fecit, ut illic praefixerat; neque enim contra dispositionem suam fecerat. si autem uim tantum ibi posuit possibilitatis, ut homo fieret, quoquo modo fieret, ut et sic et sic posset, id est [*]( 1 non post futurum add. T essit D1 facturo] factori D* 2 ipsa v uidire Dx 5 absordius Dl 6 species post illas add. DPv 7 rationes] rationales PTv 8 habitabiles v creatae] creaturae P 9 transcurrunt-mirabilia om. D\'v quos P rara] aqua P 12 quemammodo D\' 14 sed] si P 16 erat] fuerat P 18 facturus DP 19 faciendos P1 20 rationcm DlP 22 creatur D\' 23 inseruit] instituit T furmaturus D1 24 utrum] ut cum v 25 formam iuuenale D\' 27 faceret D2PTv facerit D1 possebilitatis Dt 28 fierit D\' quoquo] quoco Dl quo P possit D )

ut id quoque ibi esset, quia et sic et sic posset, unum autem ipsum modum, quo erat facturus, in sua uoluntate seruauit, non mundi constitutioni contexuit. manifestum est enim sic non factum esse hominem, contra quam erat in illa prima condicione causarum, quia ibi erat etiam sic fieri posse, quamuis non ibi erat ita fieri necesse esse. hoc enim non erat in condicione creaturae, sed in placito creatoris, cuius uoluntas rerum est necessitas.

Nam et nos pro captu infirmitatis humanae iam in ipsis rebus tempore exortis possumus nosse quid in cuiusque natura sit, quod experimento perceperimus; sed utrum etiam futurum sit ignoramus. est quippe in natura huius, uerbi gratia, iuuenis ut senescat; sed utrum etiam hoc sit in dei uoluntate nescimus. sed nec in natura esset, nisi in dei uoluntate prius fuisset, qui condidit omnia. et utique occulta ratio est senectutis in corpore iuuenali uel iuuentatis in corpore puerili: neque enim oculis cernitur sicut ipsa in puero pueritia, sicut iuuentas in iuuene, sed alia quadam notitia colligitur inesse in natura quiddam latens, quo educantur in promtu numeri occulti uel iuuentatis a pueritia uel senectutis a iuuentute. occulta est ergo ista ratio, qua fit ut hoc esse possit, sed oculis; menti autem non est occulta. utrum autem hoc etiam necesse sit omni modo nescimus. et illam quidem, qua fit ut esse possit, esse in natura ipsius corporis nouimus; illam uero, qua fit ut necesse sit, manifestum est illic non esse.

Sed fortassis in mundo est ut necesse sit istum hominem senescere; si autem nec in mundo est, in deo est. hoc enim [*]( 1 porait D 2 sernabit 11 3 constitutione T constitutionem D 4 in om. T 5 conditionem V 9 pro] per D1 11 perciperimus D 13 hoc sit etiam DPTv 15 condedit D 16 iuuentntis D1PT2V2v 17 in del. RP; om. P puero om. DMPV 18 iuuentuB M2P2T2v quaedam DlP* collegitur DP\' 19 quidam D (i ex ae corr. m. 2) PlT quo] quod DPb prumtu D 20 occulti vel iuaen a m. 2 in ras. T hiuentutis D\'PT\' 21 posset P* 22 mente DPVv 23 illa T 24 alterum esse om. DlT\'; et esse add. D7 ipsius om. Dh (noui)mns illam-manifestum om. MV 2& qua] quia P 26 nt necesse — mundo est om. Tpr. )

necessario futurum est quod ille uult, et ea uere futura sunt quae ille praesciuit. nam multa secundum inferiores causas futura sunt; sed si ita sunt et in praescientia dei, uere futura sunt. si autem ibi aliter sunt, ita potius futura sunt, sicut ibi sunt, ubi qui praescit falli non potest. nam futura dicitur senectus in iuuene; sed tamen futura non est, si ante moriturus est. hoc autem ita erit, sicut se habent aliae causae siue mundo contextae siue in dei praescientia reseruatae. nam secundum quasdam futurorum causas moriturus erat Ezechias, cui deus addidit quindecim annos ad uitam: id utique faciens quod ante constitutionem mundi se facturum esse praesciebat et in sua uoluntate seruabat. non ergo id fecit quod futurum non erat. hoc enim magis erat futurum quod se facturum esse praesciebat. nec tamen illi anni additi recte dicerentur, nisi ad aliquid adderentur quod se aliter in aliis causis habuerat. secundum aliquas igitur causas inferiores iam uitam finierat; secundum illas autem quae sunt in uoluntate et praescientia dei, qui ex aeternitate nouerat quid illo tempore facturus erat — et hoc uere futurum erat — tunc erat finiturus uitam, quando finiuit uitam. quia etsi oranti concessum est, etiam sic eum oraturum, ut tali orationi concedi oporteret, ille utique praesciebat cuius praescientia falli non poterat; et ideo quod praesciebat necessario futurum erat.

Quapropter si omnium futurorum causae mundo sunt insitae, cum ille factus est dies, quando deus creauit omnia simul, non aliter Adam factus est, sicut est credibilius iam perfectae uirilitatis, quam erat in illis causis, ubi deus hominem in sex dierum operibus fecit. ibi enim erat non solum ut ita fieri posset uerum etiam ut ita eum fieri necesse esset. tam enim [*]( 9 cf. Es. 38, 5 ) [*]( 2 illi D 3 et in om. D1v praescientia] praesentia T 4 Bi* D ibi om. D1 6 iuoeni D 10 annis Pl uita V 11 constitutione D 12 in om, D fatnrum (a in n corr.) M 18 qaid] quod D1 illo (o a m. 2 in ras.) P 21 oratione D conoidi D concedere v 23 neoessarium DiP\' 24 Mundo sint (o et int a tR. 2) P 26 sicut est] s. & P2 27 nirilitatis] ueritatis D1 28 dieb. Mk V; corr. M* feri T 29 possit D esse P1 tam] tamen T )

non facit deus contra. causam, quam sine dubio uolens praestituit, quam contra uoluntatem suam non facit. si autem non omnes causas in creatura primitus condita praefixit, sed aliquas in sua uoluntate seruauit, non sunt; quidem illae, quas in sua uoluntate seruauit, ex istarum quas creauit necessitate pendentes. non tamen possunt esse contrariae quas in sua uoluntate seruauit illis quas sua uoluntate constituit, quia dei uoluntas non potest sibi esse contraria. istas ergo sio condidit, ut ex illis esse illud cuius causae sunt possit, sed non necesse sit; illas autem sic abscondidit, ut ex eis esse necesse sit hoc quod ex ipsis fecit, ut esse possit.

XXXVIIII. DE STELLA, QVAM MAGI SECVTI SVNT, CHRISTI FAMVLA, NON FATALI. EX LIBRO CONTRA FAVSTVM II.

Nos quidem sub fato stellarum nullius hominis genesim ponimus et liberum uoluntatis arbitrium, qua uel bene uel male uiuitur, propter iustum iudicium dei ab omni necessitatis uinculo uindicamus. quanto minus illius temporalem generationem sub astrorum condicione credimus factam qui est aeternus uniuersorum creator et dominus. itaque illa stella, quam uiderunt magi, Christo secundum carnem nato non ad decretum dominabatur, sed ad testimonium famulabatur, nec eum subiciebat imperio, sed indicabat obsequio. proinde non ex illis erat haec stellis, quae ab initio creaturae itinerum suorum ordinem sub creatoris lege custodiunt, sed nouo [*]( 1 fecit DP1 3 omnis D aliqua DPfJ 7 quas] qua DP institoit DPfJ 9 possint P 10 abscondedit D\' abseondit PTv nt ex eis T1 in ras. 12 cap. LII T LIII D LV Gt; om. P 13 de] e M1V 14 fatale v 15 fatu D genesim] genua T\' 16 imponimns T1 nolnntates T1 quo P* 17 neoenitatea Dl 18 uincnlo (o a m. 2) P temporalegem T 19 conditionem T factum P1T1V 20 creator] conditor v stilla Dpr. 21 uiderant P xpm Pv natum v 24 stillis Dpr. stella v itenerum D 25 suum P legi P )

uirginis partu nouum sidus apparuit, quod ministerium officii sui etiam ipsis magis quaerentibus Christum, cum ante faciem praeiret, exhibuit, donec eos usque ad ipsum locum, ubi dei uerbum infans erat, praeeundo perduceret. qui tandem astrologi ita constituerunt hominum nascentium fata sub stellis, ut aliquam stellarum homine aliquo nato circuitus sui ordinem reliquisse et ad eum qui natus est perrexisse asseuerent? sortem quippe nascentis astrorum ordine colligari arbitrantur, non astrorum ordinem ad hominis nati diem posse mutari. quapropter si stella illa de his erat quae in caelo peragunt ordines suos, quomodo poterat decernere quod natus Christus acturus erat, quae nato Christo iussa est relinquere quod agebat? si autem, ut probabilius creditur, ad demonstrandum Christum quae non erat exorta est, non ideo Christus natus est quia illa extitit, sed ideo illa extitit quia Christus natus est. unde, si dici oporteret, non stellam Christo, sed Christum stellae fatum fuisse diceremus; ipse quippe illi, non illa huic nascendi attulit causam. si ergo sunt fata quae a fando, id est a dicendo appellata sunt, quoniam Christus uerbum dei est, in quo antequam essent dicta sunt omnia, non consortium siderum fatum Christi est, (sed fatum etiam siderum Christus est,) qui et ipsam carnem sub caelo creatam ea uoluntate assumsit, qua etiam caelum creauit, ea potestate deposuit et recepit, qua etiam sideribus imperauit. [*]( 8 praeirent Dpr. eiibuit P eosj eo DlMlPV 4 perducerit D 5 ita om. DlPv fatu P 6 stillarum D hominem D1 7 adsene-rent P 8 sorte DP1v ordinem P1T1V colligari — ordinem om. T pr. 10 stilla Dl 12 poat est add. T1: erat quae nato zpo iussa est 13 ut om. D1 15 ezstetit P1 quia Ch. n. est eztetit D 17 fa.tūm (c eras.) D 18 causa P1 a fando] affando T 19 dicendo (om. a) DPv appellati P1 21 sed-est o: om. libri 23 qua] quo P )

XL. DE PRAECEPTIS AGENDAE VITAE ET PRAECEPTIS SIGNIFICANDAE VITAE. EX LIBRO CONTRA FAVSTVM VI.

Quemadmodum et quare accipiatur testamentum uetus ab heredibus testamenti noui iam supra diximus. sed quia paulo ante de promissis eius Faustus egit, nunc autem de praeceptis agere uoluit, respondebo istos omnino nescire quid intersit inter praecepta uitae agendae et praecepta uitae significandae. exempli gratia: non concupisces praeceptum est agendae uitae; circumcides omnem masculum octauo die praeceptum est significandae uitae. ex hac quippe imperitia Manichaei et omnes, quibus displicent litterae ueteris testamenti, quid quid deus mandauit priori populo ad celebrandam umbram futurorum non intellegentes et ea modo non obseruari animaduertentes ex more praesentis temporis illa reprehendunt quae utique illi tempori congruebant, quo ista quae nunc manifesta sunt . uentura significarentur. sed quid dicturi sunt aduersus apostolum, qui ait: haec omnia in figura contingebant illis, scripta sunt autem propter nos, in quos finis saeculorum obuenit? ecce ipse aperuit cur illae litterae accipiantur a nobis et cur illa rerum signa iam necesse non sit ut obseruentur a nobis. cum enim dicit: scripta sunt propter nos, procul dubio demonstrat quanta nobis cura legenda et intellegenda et [*](4 c. Faust. IIII, 2 9 Ex. 20, 17 10 Gen 17, lOsqq. 18 I Cor. 10, 11 ) [*]( 1 cap. LHI T LV D LVI v, om. GP 2 post et ras. 2 litt. * T 4 netus ab here P\' in ras. 5 noni testamenti v 7 respondeo DPTv 10 circumcidis DP1 omne. (m ras.) DP masculinum D 11 octauo. (m ras.) D octaua P signifi/llcandae (ras. 9 litt.) D 12 inperitiam D1 omnis D1 13 loco post priori add. D\' 14 caetebrandQ P1 intellegentis D\' 15 animaduertentis Dt 16 repraehendunt DV quo] quos v 11 isto V m 18 autem post haec add. v 19 autem om. v 20 quos] quo T fines v obuenerunt v 21 accipiuntur v 24 et w» q. DPTv )

quanta auctoritate habenda sint, quia propter nos utique scripta sunt. cum uero dicit: figurae nostrae fuerunt et: in figura contingebant illis, ostendit iam non opus esse ut, cum res ipsas manifestas agimus, figurarum praenuntiantium celebrationi seruiamus. unde dicit alio loco: nemo ergo uos iudicet in cibo aut potu aut in parte diei festi aut neomeniae aut sabbatorum, quod est umbra futurorum. hic etiam cum dicit: nemo uos in eis iudicet, declarat quam non sit necesse ut haeo obseruentur iam. cum autem dicit: quod est umbra futurorum ostendit quam oportuerit ut illo tempore obseruarentur, quo ista quae nobis manifestata eluxerunt per tales umbras figurarum futura praedicebantur.

Proinde si Manichaei resurrectione domini iustificarentur, cuius resurrectionis dies ex die quidem passionis tertius, post diem tamen sabbati, hoc est post septimum octauus fuit, profecto spoliarentur carnali uelamento mortalium desideriorum et cordis circumcisione gaudentes non eam in carne adumbratam figuratamque deriderent tempore ueteris testamenti, quamuis iam tempore noui testamenti fieri obseruarique non cogerent. in quo enim membro congruentius expoliatio carnalis et mortalis concupiscentiae figuratur quam unde carnalis et mortalis fetus exoritur? sed, sicut dicit apostolus, omnia munda mundis. [*]( 2 I Cor. 10, 6 5 Coloss. 2, 16 sq. 28 Tit. 1, 15 ) [*]( 3 contingebat D\' in ante illis add. D* 5 celebratione seruamus v 6 iudicit D1 in potu (poto P\') DPTv 7 neomoeniae PV neominiae D 8 hic] hoc vt 9 iudicit Dl iam haec obseraentor DPTv 12 nobis] iam nobis Tpr. nobis iam Dv manifestate Pl manifesta Dv luxerunt P\' 13 praedicabantur DPv 14 manichei* (s ras.) P 16 dies P1 17 ezpoliarentnr DPTv 18 circumaione gaudentis Dl 19 desiderent (s ifł r corr. m. 2) P 20 quamuis-testamenti om. JJl 21 cogerent (n add. m. 2) D 22 figuraretur T 23 foetus T festas v m )

XLI. CVB IN TESTAMENTO VETERI QVLDAM CIBI CABNIVM VESCI PROHIBEANTVR, QVIBVS VEL ANIMAE IMMVNDAE SIGNIFICATAE SVNT VEL DOCTRINAE. ITEM EX EODEM LIBRO VI CONTRA FAVSTVM.

Testamento autem ueteri, ubi quidam cibi carnium prohibentur, cur non sit contraria ista sententia, qua dicit apostolus: omnia munda mundis et omnis creatura bona est dei, si possunt, intellegant hoc apostolum de ipsis dixisse naturis, illas autem litteras propter quasdam praefigurationes tempori congruentes animalia quaedam non natura, sed significatione immunda dixisse. itaque, uerbi gratia, si de porco et agno requiratur, utrumque natura mundum est, quia omnis creatura dei bona est; quadam uero significatione agnus mundus, porcus immundus est. tamquam si stultum et sapientem diceres, utrumque hoc uerbum natura uocis, litterarum et syllabarum, quibus constat, utique mundum est; significatione autem unum horum uerbum, quod dicitur stultus, immundum dici potest, non natura sui, sed quoniam quiddam immundum significat. et fortasse quod est in rerum figuris porcus, hoc est in rerum genere stultus, et tam illud animal quam istae duae syllabae, quod dicitur stultus, quiddam unum idemque significat. immundum quippe illud animal in lege positum est eo quod non ruminet; non autem hoc eius uitium, sed natura est. sunt autem homines, qui per hoc animal\' significantur, immundi proprio uitio, non natura; qui cum [*]( 8 I Tim. 4, 4 ) [*]( 1 cap. Llin T LVI D LVII (h 2 eamium] cainalinni D 3 significande D* 4 VI om. DPTv 8 dei bona est DPTv 9 dixine de ipsia v 10 quadam D\' praefigarationis P 11 tempore P congruentiB D1 significationem manda M1V 13 qaia) qua P 15 est om. v tamquam] tam T 16 dicerer v et pott uocis add. DPTv 17 constat utique] constitatiqaQ Pv maodus v 19 quidam D1 21 poroos V et tam] etiam PT 23 itemque D 24 ruminat D\' uitio D\' 25 bominis D* per] pro D1)

libenter audiant uerba sapientiae, postea de his omnino non cogitant. quod enim utile audieris, uelut ab intestino memoriae tamquam ad os cogitationis recordandi dulcedine reuocare quid est aliud quam spiritaliter quodam modo ruminare P quod qui non faciunt, illorum animalium genere figurantur; unde et ipsa a talibus carnibus abstinentia tale uitium nos cauere praemonuit. cum enim thesaurus desiderabilis sit ipsa sapientia, de hac munditia ruminandi alio loco ita scriptum est: thesaurus desiderabilis requiescit in ore sapientis, uir autem stultus gluttit illum. hae autem similitudines rerum in locutionibus uel obseruationibus figuratis propter quaerendi et comparandi exercitationem rationales mentes utiliter et suauiter mouent. sed priori populo multa talia non tantum audienda uerum etiam obseruanda praecepta sunt. tempus enim erat, quo non tantum dictis sed etiam factis prophetari oporteret ea quae posteriore tempore fuerant reuelanda. quibus per Christum atque in Christo reuelatis fidei gentium onera obseruationum non sunt imposita, prophetiae tamen auctoritas commendata.

XLII. DE AZVMIS, SCENOPEGIA VEL CETERIS. EX LIBRO CONTRA FAVSTVM VI.

Non manducare azymum per statutos septem dies tempore ueteris testamenti peccatum fuit, tempore autem noui testamenti non est peccatum. sed in spe futuri saeculi, quam [*]( 9 Prou. 21, 20 23 cf. Ex. 12, 15 ) [*]( 1 libenter om. Dl 2 recogitant P 3 os] hos v recordantur v dulcidine D 6 a om. DlTv carnibos om. Dlv tale] tali T1 8 mminando v 10 illud (d am. 2) P illut T haec DlM PTlV similitudinis D1 in similitudinis P1 12 rationalis P 13 mentis DP utiliter] uiriliter v monent T 15 quo) quod T1 16 prophetare Dh oporterit D1 posteriori v 17 reuelatis] reuelandis T 19 g. hucusq; post commendata add. P 20 cap. LV T LVII D LVIII Ov 21 azima libri scenophegia DMlv 22 VI] VII libri 23 azimum Vv statutus D1 dieb. Dl )

habemus in Christo, qui et animam nostram induens iustitia et corpus nostrum induens immortalitate totos nos innouat, credere aliquid ex ueteris corruptionis necessitate atque indigentia nos passuros uel acturos semper peccatum est, quamdiu uoluuntur isti septem dies, quibus peragitur tempus. sed hoc ueteris testamenti temporibus in figura occultatum a quibusdam sanctis intellegebatur, tempore autem noui testamenti in manifestatione renelatum populis praedicatur. unde scriptura. ipsa tunc erat praeceptum, nunc testimonium. scenopegia non celebrare aliquando peccatum fuit, nunc non est peccatum. tabernaculo autem dei, quod est ecclesia, non compaginari semper peccatum est. sed tunc agebatur sub praecepto figurato, nunc legitur in testimonio reuelato. nam et illud quod tunc factum est non diceretur tabernaculum testimonii, nisi alicui ueritati, quae suo tempore declaranda erat, quadam congruentia significationis attestaretur. lineis uestibut miscere purpuram et linostima ueste indui aliquando peccatum fuit, nunc non. est peccatum. sed inordinate uiuere et diuersi generis professiones uelle miscere, ut uel sanctimonialis habeat ornamenta nuptarum uel ea quae se non continens nupsit speciem uirginis gerat, omni modo peccatum est; et si quid inconuenienter ex diuerso genere in uita cuiusque contexitur. uerum illud tunc figurabatur in uestibus, quod nunc declaratur in moribus; illud enim erat tempus significandi, hoc manifestandi. ergo ipsa scriptura, quae tunc fuit exactrix operum significantium, nunc testis est rerum significatarum; et quae tunc obseruabatur ad praenuntiationem, nunc recitatur ad confirmationem. [*]( 9 cf. Leu. 23, 34 16 cf. Deut. 22, 11. ) [*]( 1 inttitiam v 2 immortalitatem Pv totas DP1 4 noa] non (n a m. 2 in ras.) P passorns D\' 6 occultum P 9 scbenophegiae D scenophegia P acenopheia v 11 tabernaculum DlfJ 12 figuratio D 16 attestatnr v lineis] in eis Dv misce D\' pnrpora D\' 17 linostiam D1 nestem D1v 18 diuenis T professione Dl 19 misceri v sanctimoniales P1 20 noptiarum DPTv nubsit MV speciem o: spem libri 21 gerat] generat (ne a m. 2) D inuenienter T 23 moribus] mentibus v 25 exactrix (ctrix a na. 2) T ) [*]( VnII. ) [*]( 16 ) bouem et asinum ad operandum iungere tunc non licebat, nunc licet. declaratum est enim per apostolum, cum de bone triturante non infrenando scripturam recoleret dicentem: numquid de bubus cura est deo? quare ergo nunc legitur, quando hic quod prohibuit iam licet? quia idem ipse ibi secutus apostolus: propter nos, ait, scriptura dicit. et utique impium est ut non legamus nos quod scriptum est propter nos; magis enim propter nos, quibus manifestatur, quam propter illos, in quibus figurabatur. bouem quippe et asinum, si necesse sit, unusquisque sine detrimento operis iungit; sapientem uero et stultum, non ut unus praecipiat, alter obtemperet, sed pariter ex aequali potestate ut annuntient uerbum dei, non sine scandalo quisque comites facit. itaque eandem scripturam tenemus et tunc potestate praecipientem umbris tegendum quod nunc aperiretur, et nunc auctoritate attestantem luce. apertum quod tunc tegebatur.

XLDI. ETSI NOVERAMVS CHRISTVK SECVNDVM CARNBX, SED NVNC IAM NON NOVIMVS. EX LIBRO CONTRA FAV- STVM XI.

Etsi noueramus Christum secundum carnem, sed iam nunc non nouimus. ea ipsa circumstantia scripturae loci eius satis ostendit quid loquatur apostolus; suo quippe more uitam nostram futuram, quae iam in ipso homine mediatore Christo Iesu capite nostro resurgente completa est, ita. [*]( 1 cf. Dent. 22,10 3 1 Cor. 9,9 sq. 18 II Cor. 5,16 sq. ) [*]( 2 libet T 3 trituranti D scriptum P recolerit D 4 bobus v 5 hic MIY: hoc M\': id DPTv idem] quidem D ipsi P1; om. v ibi] sibi P 6 ait propter nos DPTv 9 illus Dl 11 obtemperit D1 12 potestatem Dl annuntiant v 18 soandalO D\' faciat (a del. m. 2) T 14 potestatem D 15 nuoc auctoritate] tunc potestate Pb 17 cap. LVI T L vm D LVHII 17; om. OP 18 etsi] qualiter intellegendum sit (est P) praemithtnt DP nonerimus v 22 ea] ex DP )

spe certa meditatur, tamquam iam sit praesensque teneatur. quae utique uita non erit secundum carnem, sicut iam Christi uita non est secundum carnem. carnem namque hoc loco non ipsam corporis nostri substantiam — quam dominus etiam post resurrectionem suam carnem appellat dicens: pal pat e et uidete quia spiritus ossa et carnem non habet, sicut me uidetis habere - sed corruptionem mortalitatemque carnis uult intellegi: quae tunc non erit in nobis, sicut iam in Christo non est. hanc enim proprie carnem nominabat, etiam cum de ipsa resurrectione satis euidenter loqueretur et diceret quod iam supra commemoraui: caro et sanguis regnum dei possidere non possunt, neque corruptio incorruptionem possidebit. cum ergo factum fuerit quod ibi consequenter dicit: ecce mysterium dico uobis: omnes quidem resurgimus, non tamen omnes immutabimur, in atomo — id est in momento — in ictu oculi, in nouissima tuba; canet enim tuba, et mortui resurgunt incorrupti, et nos immutabimur. oportet enim corruptibile hoc induere incorruptionem et mortale hoc induere immortalitatem: iam secundum id quod carnem non ipsam corporis substantiam, sed ipsam corruptionem mortalitatis appellat, non erit utique caro, quia. corruptionem mortalitatis mutata non habebit. secundum autem ipsius substantiae corporisque originem eadem caro erit, quia ipsa resurget et ipsa mutabitur, quia et illud uerum est quod ait dominus, posteaquam resurrexit: palpate [*]( 5 Luc. 24, 89 11 I Cor. 15, 50 sqq. ) [*]( 1 meditor v praeaensquae DTF teniatur D\' 2 sicut-sec. carnem om. MV 6 uidite D\' carnem et ossa Pv 7 uiditia Dt et post corruptionem eras. in P 8 carnes Tl intellege D\' iam om. v 10 ipsam M\'V pr. illa v 11 commemorauit P 12 possidire D 13 incorruptelam v possedebit DP 14 uobis dico v 15 omnis Dl reaurgemus Pv 16 athomo v iectu V 17 canit T cane.t (n ras.) P 18 rerargent PTv; cf. p. 888,1 19 incorruptionem] incorruptibile D 20 immortalitate D\'P\' 22 (et 23) mortalitates Dl 24 subst. pwos a substantiS P originem] ordinem T 25 resurgit Dl ) [*]( 16* ) et uidete quia spiritus ossa et carnem non habet, sicut me uidetis habere, et hoc uerum est quod ait apostolus: caro et sanguis regnum dei non possidebunt. illud enim dictum est secundum ipsam substantiam: quae etiam tunc erit, quia ipsa mutabitur; hoc autem dictum est secundum carnalem corruptionis qualitatem: quae tunc iam non erit, quia mutata caro non corrumpetur. noueramus ergo Christum secundum carnem, id est secundum carnis mortalitatem, antequam resurgeret; sed nunc iam non nouimus, quia, sicut dicit idem apostolus, Christus surgens a mortuis iam non moritur et mors ei ultra non dominabitur. nam si ad uerborum proprietatem te teneas, mentitus est quod ait: noueramus Christum secundum carnem, si Christus numquam fuit secundum carnem; nemo enim nouerat quod non erat. non autem dixit: putabamus Christum secundum carnem, sed noueramus. uerum tamen ut uerba non premam, ne quis affirmet per abusionem locutum apostolum, ut pro eo quod est "putabamus" diceret noueramus, illud miror non attendere homines caecos uel potius non miror non uidere caecos quia, si Christus ideo non habuit carnem, quia dixit apostolus nunc iam non se nosse Christum secundum carnem, nec illi habuerunt carnem de quibus in eodem loco dicit: itaque nos amodo neminem nouimus secundum carnem. neque enim de solo Christo id nolens intellegi posset dicere: neminem nouimus secundum carnem, (sed quia illorum secum uitam futuram tamquam praesentem meditabatur qui resurgentes [*]( 10 Rom. 6, 9 ) [*]( 1 uidite D 2 uiditis habire D uirum (i in e corr.) D 3 non possidebunt V: possidere (possedere D) non possunt DPTv 4 non post enim add. DPlv 5 autem om. v 7 corrupetur T corruppitur D 9 resurgerit D\' 11 resurgens DPTv et om. DlpV 13 te] om. DTv, del. m. 2 in MY 14 xpIII v 17 uerbo DPTv praemam D Y affirmit Dl 18 abbussionem P ut] et P1 putamus PT 19 hominis caecus D\' 20 uideri P1 caecus Dl quia si] quasi T 24 neque-carnem om. Tpr. 25 possit DlPlv posse T 26 sed quia-camem a: om. libri ) commutabuntur: amodo, inquit, neminem nouimus secundum carnem), id est: tam certam spem tenemus futurae nostrae incorruptionis et immortalitatis, ut amodo iam in ipsa notitia gaudeamus. unde alio loco dicit: si autem resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est ad dexteram dei sedens; quae sursum sunt sapite, non quae super terram. nondum utique resurreximus sicut Christus, sed tamen secundum spem, quae nobis in illo est, iam nos cum illo resurrexisse testatus est. unde etiam dicit: secundum suam misericordiam saluos nos fecit per lauacrum regenerationis. quis autem non intellegat in lauacro regenerationis spem nobis datam salutis futurae, non iam salutem ipsam, quae promittitur? et tamen quia certa spes est, tamquam iam data esset eadem salus, saluos nos, inquit, fecit. alio quippe loco dilucidissime dicit: nos in nobis ipsis ingemescimus adoptionem exspectantes, redemtionem corporis nostri. spe enim salui facti sumus, spes autem, quae uidetur, non est spes; quod enim uidet quis, quid Sperat? si autem quod non uidemus speramus, per patientiam exspectamus. sicut ergo hic non dixit: salui futuri sumus, sed: amodo iam salui facti sumus, nondum tamen in re, sed in spe — spe enim, inquit, salui facti sumus - sic et ibi dictum est: amodo neminem nouimus secundum carnem, nondum in re, sed in spe intellegitur, quia nobis spes in Christo est, quia in illo iam completum est quod nobis promissum speramus. ille quippe iam resurrexit et mors ei ultra non dominabitur. quem etsi noueramus [*]( 4 Colo$s. 3, 1 sq. 10 Tit. 3, 5 16 Rom. 8, 23 sqq. ) [*]( 2 tam] tam/// PT tamquam Dv 8 immortalitates Dl ammodo DP* 4 alio] et alio DPfJ 6 ad] in v 10 saluas T 12 labacro VI 13 pmittitur (p a m. <2 in ras.) P 14 quia] quę v est] est et v salus eadem v 15 delucidissime DP\' 16 ingemiscimus Dv 19 uidit D\' et post quid add. DT 22 futuri] facturi DPv sed—24 sumus om. v ammodo DPl nondum—sumus om. Dpr. 25 intellegetur D 26 spes nobis DPTv 27 nobis] in nobis DPv sperabamus v ) secundum carnem, cum adhuc moriturus esset — inerat quippe in eius corpore illa mortalitas, quam proprie carnem appellat apostolus — sed iam nunc non nouimus; illud enim eius mortale iam induit immortalitatem, unde secundum pristinam mortalitatem iam caro appellari non possit.

Itaque ipsius loci contextionem, ubi haec sententia est, de qua isti calumniantur, consideremus, ut hoc quod dico magis eluceat. caritas, inquit, Christi compellit nos indicantes hoc, quoniam unus pro omnibus mortuus est; ergo omnes mortui sunt; et pro omnibus mortuus est, ut qui uiuunt iam non sibi uiuant, sed ei qui pro ipsis mortuus est et resurrexit. itaque nos amodo neminem nouimus secundum carnem; etsi noueramus secundum carnem Christum, sed iam nunc non nouimus. certe iam nunc cuiuis apparet propter resurrectionem Christi hoc dixisse apostolum, quando quidem ista uerba illud praecessit: ut qui uiuunt iam non sibi uiuant, sed ei qui pro ipsis mortuus est et resurrexit. quid est enim aliud: non sibi, sed illi uiuant, nisi ut non secundum carnem uiuant in spe terrenorum et corruptibilium bonorum, sed secundum spiritum in spe resurrectionis, quae iam ex ipsis in Christo facta est? itaque eorum pro quibus Christus mortuus est et resurrexit et qui iam non sibi, sed illi uiuunt, neminem secundum carnem apostolus nouerat propter spem futurae immortalitatis, in cuius expectatione bene uiuebant; quae in Christo non iam spes, sed res erat. quem etsi nouerat secundum carnem, cum adhuc moriturus esset, iam tamen non nouerat, quia eum [*]( 8 II Cor. 5, 14 sqq. ) [*]( 4 non post iam add. Dv 6 contextione D\' 7 ista T calomniantur D* considerimos D\' 9 quoniam] q. si Dun-us (i eras.) P 10 omnia D1 11 ut] et 9 15 cuiuis] cuus (i add. m. 2) D 20 non om. PTpr. 21 spiritum in om. MV eps Y spS M 23 qui] quia DlPlTv 24 uiuant PT 25 inmortalitatea D1 26 bene om. DPTv uiuebat paT uiuant M quae] quia v iam non DPTv 28 non om. D pro T )

resurrexisse nouerat et ultra ei mortem non dominaturam. et quia omnes in illo, etsi nondum re, iam tamen spe hoc sumus, sequitur et dicit: si qua igitur in Christo, nona creatura; netera transierunt, ecce facta sunt omnia noua; omnia autem ex deo, qui reconciliauit nos sibi per Christum. omnis ergo nona creatura — id est populus innouatus per fidem, ut habeat interim in spe quod in re postea perficiatur — in Christo habet iam quod in se sperat. itaque nunc uetera transierunt secundum spem, quia iam modo non est tempus ueteris testamenti, quo temporale atque carnale regnum exspectetur a deo; et facta sunt omnia nona secundum eandem spem, ut regnum caelorum, ubi nulla erit mors atque corruptio, promissum teneamus. in resurrectione autem mortuorum non iam secundum spem, sed secundum rem et netera transibunt, cum inimica nouissima destruetur mors; et fient omnia noua,, cum corruptibile hoc induerit incorruptionem et mortale hoc induerit immortalitatem. quod iam factum est in Christo, quem secundum rem iam non nouerat Paulus secundum carnem. eorum uero pro quibus mortuus est et resurrexit, non secundum rem, sed secundum spem neminem nouerat secundum carnem, quia illius gratia, sicut idem ad Ephesios dicit, sumussalui facti. nam et ipse locus huic sententiae sic attestatur: deus autem, inquit, qui diues est in misericordia, propter multam dilectionem, qua dilexit nos, et cum essemus mortui peccatis, conuiuificauit nos Christo, cuius gratia sumus salui facti. quod enim hic dixit: conuiuificauit nos Christo, hoc dixit ad Corinthios: ut qui [*](15 I Cor. 15, 26 et 68 28 Eph. 2, 4sqq. ) [*]( 1 dominatoram P* 8 creatura] natora v 4 ecoe] et ecce P 5 reconchilianit V 6 omnes DP\' 7 quod—iam om. v 8 pficistur D1 se (s a m. 2 in ras.) D re P 9 modo iam DPTv 10 tempus] tanporis P 12 eadem D* nulla (a a m. 2 in ras.) P 16 rt V tranaierant T 16 fiant D 17 indueret D2v1 incorruptione D1T indneret D in∗mortalitate D1 22 ephesius D1 23 aic om. T antem om. v 24 qui om. D\' 25 qua] quia T diliiit D\' 26 (et 27) conuiuificat P 28 chorinthios T ) uiuunt iam non sibi uiuant, sed ei qui pro ipsis mortuus est et resurrexit. et quod hic dicit: cuius gratia sumus salui facti, iam uelut perfectum sit loquitur quod in spe tenet; nam quod paulo ante commemoraui, apertissime alibi dicit: spe enim salui facti sumus. ideoque et hic sequitur et tamquam perfectum enumerat quod futurum est: et simul, inquit, excitauit et simul sedere fecit in caelestibus in Christo Iesu. certe enim in caelestibus Christus iam sedet, nondum autem nos; sed quia spe certa quod futurum est iam tenemus, simul sedere nos dixit in caelestibus, nondum in nobis, sed iam in illo. namque ne putares iam nunc esse perfectum quod in spe ita dicitur, tamquam perfectum sit, atque ut intellegas adhuc futurum, sequitur et dicit: ut ostenderet in superuenientibus saeculis superabundantes diuitias gratiae suae in ueritate super nos in Christo Iesu. hinc est etillud: cum enim essemus in carne, passiones peccatorum, quae per legem sunt, operabantur in membris nostris, ut fructum ferrent morti. ita enim dixit: cum essemus in carne, quasi iam non essent in carne. quod ita intellegitur: cum essemus in spe rerum carnalium, quando lex, quae impleri non potest nisi per caritatem spiritalem, ad hoc super eos erat, ut per praeuaricationem abundaret delictum, ut postea reuelato nouo testamento per indulgentiam superabundaret gratia. hinc similiter alibi dicit: qui autem in carne sunt, deo placere non possunt. et ne putaret eos quisquam dictos qui nondum mortui sunt, statim subiecit: uos autem non estis in carne, sed in . spiritu; id est: qui in spe carnalium bonorum sunt, deo [*]( 5 Rom. 8, 24 17 Rom. 7, 5 23 cf. Bom. 5, 20 26 Bom. 8, ssq. ) [*]( 1 ei. T 6 pfectum Dl 7 ante sedere ras. 4 litt. tn T 9 sedit D\' 10 spem certam D\' 11 illa P 12 iam] nam P non v perfectam Tl 14 oatenderit Dl 17 passionis D3 19 ferent P 20 essent] esset T 21 spe. (m eras.) P 23 hoc] huc ,D\' per praeu. ut abundaret T 24 habundaret D\'P delectum D reuelato (0 a m. 2) P 27 quisquam eos DPTv ) placere non possunt; uos autem non estis in spe carnalium, sed in spe spiritalium, id est regni caelorum, ubi et ipsum corpus per illam mutationem in suo quodam genere spiritale erit, quod modo animale est. seminatur enim corpus animale, sicut ad Corinthios idem dicit, resurget corpus spiritale. si ergo neminem eorum iam nouerat secundum carnem apostolus, qui propterea dicebantur non esse in carne, quia non erant in spe rerum carnalium, quamuis adhuc corruptibilem carnem mortalemque portarent, quanto expressius de Christo diceret quod eum iam non nouerat secundum carnem, in cuius corpore etiam re ipsa iam perfectum erat quod illi in spe promissum tenebant?