Excerpta ex Operibus Augustini

QVID PLATO POSSET, 81 VIVENS INTERROGARETVR, DE CHRISTIANA RELIGIONE RESPONDERE. EX LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Fidentissime dixerim pace horum omnium, qui eorum libros peruicaciter diligunt, christianis temporibus quaenam religio potissimum tenenda sit et quae ad ueritatem ac beatitudinem [*]( 1 Plat. Tim. p. 29 c Cic. Tim. 3 12 cf. I Tim. 2, 5 ) [*]( 1 thimaeum G thimeum BPv 4 ab G* in ras. reuocaremur GIPTh reuocarimur D 7 et a: om. libri 9 temporalis DGTv temporales P1 que Gv 10 himie DGlPv aBsummis DP 14 ∙ē∙ post factus add. P 16 est post magnum add. DGv et prius om. DGxPl 18 aliquanto D 20 discensionem DP1v 21 ipsi P1 apostolus DP1Т1v1 apostol G 22 possit P si uiuens possit DGtJ )

uia non esse dubitandum. si enim Plato ipse uiueret et me interrogantem non aspernaretur, uel potius si quis eius discipulus eo ipso tempore quo uiuebat, cum sibi ab illo persuaderetur non corporeis oculis, sed pura mente ueritatem uideri; cui quaecumque anima inhaesisset, eam beatam fieri atque perfectam; ad quam percipiendam nihil magis impedire quam uitam libidinibus deditam et falsas imagines rerum sensibilium, quae nobis ab hoc sensibili mundo per corpus impressae uarias opiniones erroresque generarent; quam ob rem sanandum esse animum ad intuendam incommutabilem rerum formam et eodem modo semper se habentem atque undique sui similem pulchritudinem, nec distentam locis nec tempore uariatam, sed unum atque idem omni ex parte seruantem, quam non crederent esse homines, cum ipsa uere summeque sit; cetera nasci, occidere, fluere, labi, et tamen in quantum sunt ab illo aeterno deo per eius ueritatem fabricata constare; in quibus animae tantum rationali et intellectuali datum, ut eius aeternitatis contemplatione perfruatur atque afficiatur ex ea aeternamque uitam possit mereri; sed dum nascentium atque transeuntium rerum amore ac dolore sauciatur et dedita consuetudini huius uitae atque sensibus corporis inanibus uanescit imaginibus, inridet eos qui dicunt esse aliquid quod neque istis uideatur oculis nec ullo phantasmate cogitetur, sed mente sola et intellegentia cerni queat; cum haec ergo sibi a magistro persuaderentur, si ex eo quaereret ille discipulus, utrum, si quisquam exsisteret uir magnus atque diuinus, qui talia populis persuaderet credenda saltem, si uere percipere non ualerent, ui, si qui possent percipere, non prauis opinionibus [*](2 de eius discipulis P 4 sed] semper T uidiri D uidere Gv 6 st GlPl 7 inaenBibilium Gv 8 hac D\' impraesae DOl 9 oppinionee v generent D G P1v 11 se om. T mu GH 12 distantem Gv 13 unam DGlP 14 crederint D sit cQtera G1 in ras. 17 datam T 18 affeciatnr D efficiatur Plv 19 meriri D merere 01 20 consuetudine DGlP 22 imaginibna] in manibus T 23 pbantasmatae T phantasmae P1 U queant 01 26 quaererent 01 26 existerit Pl 27 saltim GT1v si uir Gv sibi P si (om. aere) T ualeret Gv 28 puuis DG ) multitudinis implicati uulgaribus obruerentur erroribus, eum diuinis honoribus dignum iudicaret: responderet, credo, ille non posse hoc ab homine fieri nisi quem forte ipsa dei uirtus atque sapientia ab ipsa rerum natura exceptum nec hominum magisterio, sed intima inluminatione ab incunabulis inlustratum tanta honestaret gratia, tanta firmitate roboraret, tanta denique maiestate subueheret, ut omnia contemnendo quae praui homines cupiunt et omnia perpetiendo quae horrescunt ei omnia faciendo quae mirantur genus humanum ad tam salubrem fidem summo amore atque auctoritate conuerteret de honoribus uero eius frustra se consuli, cum facile possi existimari quanti honores debeantur sapientiae dei, qua gestante ille et gubernante pro uera salute generis human magnum aliquid proprium et quod supra homines esset mere retur. quae si facta sunt, si litteris monumentisque cele brantur, si ab una regione terrarum, in qua sola unus cole batur deus et ubi talem nasci oportebat, per totum orben terrarum missi electi uiri uirtutibus atque sermonibus diuin amoris incendia concitarunt; si confirmata saluberrima disci plina inluminatas terras posteris reliquerunt; et ne de prae teritis loquar, quae licet cuique non credere, si hodie pe gentes populosque praedicatur: in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum hoc erat in principio apud deum; omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil; si ad ho percipiendum, diligendum, perfruendum, ut anima sanetur e tantae luci hauriendae mentis acies conualescat, dicitur auaris nolite uobis condere thesauros in terra, ubi tine [*]( 22 Io. 1, 1-3 28 Mattb. 6, 19-21. ) [*]( 1 implicati nulgaribus P"T: tamultuosi (lti D) uulgi DGPlv; t a m. 2 in G 2 iudicarent PT illi D 6 infirmitate D roborarit Pl 7 magestate GlT 8 orrescunt T orriscunt J inborrescant P 9 miratur DP\' 11 facili P 12 existimai Gv quae DGlPlT 13 illo T 14 mererentnr Gtv 15 mon mentisque G2v 19 sic P\'v conflrma P1 22 populusqi DGl principium D 26 percipiendo DGl 27 anriendae G1 mentes D 28 abscondere P thesaurus D ) et rubigo exterminat et ubi fures effodiunt et furantur; sed thesaurizate uobis thesauros in caelo, ubi neque tinea neque rubigo exterminat neque fures effodiunt; ubi enim est thesaurus tuus, ibi est et cor tuum; dicitur luxuriosis: qui seminat in carne de carne metet corruptionem; qui seminat in spiritu de spiritu metet uitam aeternam; dicitur superbis: qui se exaltat humiliabitur, et qui se humiliat exaltabitur; dicitur iracundis: accepisti alapam, para et alteram maxillam; dicitur discordiosis: diligite inimicos uestros; dicitur superstitiosis: regnum dei intra uos est; dicitur curiosis: nolite quaerere quae uidentur, sed quae non uidentur; quae enim uidentur temporalia sunt; quae autem non uidentur aeterna sunt; postremo dicitur omnibus: nolite diligere mundum; quoniam ea quae in mundo sunt concupiscentia carnis est et concupiscentia oculorum et ambitio saeculi; si haec per totum orbem iam populis leguntur et cum ueneratione libentissime audiuntur; si post tantum sanguinem, tantos ignes, tot cruces martyrum tanto fertilius et uberius usque ad barbaras nationes ecclesiae pullularunt; si tot iuuenum et uirginum milia contemnentium nuptias casteque uiuentium iam nemo miratur; quod cum fecisset Plato, usque adeo peruersam temporum suorum timuit opinionem, ut perhibeatur sacrificasse naturae, tamquam peccatum illud aboleretur; si haec sic accipiuntur, ut quomodo antea talia disputare, sic nunc contra disputare monstruosum sit; si tali pollicitationi atque sponsioni per [*]( 5 Gal. 6, 8 8 Luc. 14, 11 9 Mattb. 5, 39 11 Ibid. 44 Luc. 17, 21 12 II Cor. 4, 18 15 I Io. 2, 15 et 16 ) [*]( 1 eiterminant Grv furis D\' effodiant P1 et] ef 01 3 tioea neque om. T exterminant G2v 4 effodiant Pl thesauros Gl 5 luxoriosis 01pl 9 accipisti D 11 dilegite D 13 sed—uidentur om. v 16 dilegire D 18 urbem D1 22 pulularunt DGlPv 24 peruersa v persam 01 25 perhibe- Uitar e1 26 ut post tamquam add. G\' 27 talia disputasse Gv 28 talia T pollicitatione et sponsione DGv ) omnes terrarum partes, quas homines incolunt, sacra christiana traduntur; si haec cotidie leguntur in ecclesiis et a sacerdotibus exponuntur; si tundunt pectora qui haec implere conantur; si tam innumerabiles aggrediuntur hanc uiam, ut desertis diuitiis et honoribus huius mundi ex omni hominum genere uni deo summo totam uitam dicare uolentium desertae quondam insulae ac multarum terrarum solitudo compleatur; si denique per urbes atque oppida, castella, uicos, agros etiam uillasque priuatas in tantum aperte suadetur et appetitur a terrenis auersio et in unum deum uerumque conuersio, ut cotidie per uniuersum orbem humanum genus una paene uoce respondeat sursum cor habere se ad dominum: quid adhuc oscitamus crapulam hesternam et in mortuis pecudibus diuina eloquia perscrutamur? si quando autem ad disputationem uenitur, Platonico nomine ora crepitantia quam pectus uero plenum magis habere gestimus?

Qui ergo sensibilem istum mundum contemnere et animam uirtute purgandam summo deo subicere atque subiungere uanum aut malum putant, alia ratione refellendi sunt, si tamen cum his dignum est disputare. qui autem bonum et appetendum fatentur, cognoscant deum et cedant deo, per quem populis iam omnibus haec credenda persuasa sunt. quod utique ab ipsis fieret, si tantum ualerent; aut si non fieret, crimen inuidentiae uitare non possent. ergo cedant ei a quo factum est nec curiositate aut inani iactantia impediantur, quominus agnoscant quid intersit inter paucorum timidas coniecturas et manifestam salutem correctionemque populorum. illi enim si reuiuescerent, quorum isti nominibus [*]( 2 cottidie Pv 4 adgrediuntnr DGPv 6 dedicare D 7 terrarum om. T 8 se D orbis D\' 9 pribatas T1 tantam v1 a om. D 11 cottidie PTv 12 respondeant D corda p2 dominum] deum D\'G Pt\' qui P1 13 eiternam DGXP mortuus 01 16 gestemus 01 17 sensibilim Gl 19 unum G1v unam D 20 est dignum cum his Gv 21 et prius del. m. 2 in G dm D 23 ab] ad D 24 fierent DT euitare Gv credant Dl 26 qui minus Gv 28 reuiuisoerent GXP* nominibus] in (om. D) hominibus DT )

gloriantur, et inuenirent refertas ecclesias, templa deserta, a cupiditate bonorum temporalium atque fluentium ad spem uitae aeternae et bona spiritalia et intellegibilia uocari et currere humanum genus, dicerent fortasse, si tales essent quales fuisse memorantur: haec sunt quae nos persuadere populis non ausi sumus et eorum potius consuetudini cessimus, quam illos in nostram fidem uoluntatemque traduximus. ita si hanc uitam illi uiri nobiscum rursus agere potuissent, uiderent profecto cuius auctoritate facilius consuleretur hominibus et paucis mutatis uerbis atque sententiis christiani fierent, sicut plerique recentiorum nostrorum temporum Platonici fecerunt; aut si hoc non faterentur nec facerent in superbia et inuidia remanentes, nescio utrum possent ad ea ipsa quae appetenda et desideranda esse dixerant cum istis sordibus uiscoque reuolare. nam tertio uitio curiositatis in percontandis daemonibus, quo isti maxime cum quibus nunc agitur pagani a christiana salute reuocantur, quia nimis puerile est, nescio utrum tales illi praepedirentur uiri.

Sed quoquo modo se habeat philosophorum iactantia, illud cuiuis intellegere facile est, religionem ab eis non esse quaerendam qui eadem sacra suscipiebant cum populis et de suorum deorum natura ac summo bono diuersas contrariasque sententias in scholis suis eadem teste multitudine personabant. quod si hoc unum tantum uitium christiana disciplina sanatum uideremus, ineffabili laude praedicandam esse neminem negare oporteret. haereses namque tam innumerabiles a regula [*]( 4 curre P talia D1 6 populos Glv et] sed G* contnetudine DGl 7 illas D1 10 mutas P1 mutis P* motans D sentiiB Glvl 11 recentiorem G1 nostrorum] numerum 01 numero D nimirum G2v 12 post hoc ras. 6 litt. in G 13 siperbia Gl remanentis D\' 14 dixer P 15 ///uolare P; re ras. rariositates D percunctandis G2Pv 16 quos G1v iste Gl ow. D maximae T nun P 17 ad zpiana salutc D 18 ille GlPl predirentnr (pd. D) DGxv 19 quo DGlPv 20 cuius DT" 21 quq Glf) suspiciebant P 22 bona T diuerea Gl 23 scolis P stolis D testem multitudinem DG1 24 uiderimus D 26 heresis Glv innumerabilis Gt )

christianitatis auersae testes sunt non admitti ad communicanda sacramenta eos qui de patre deo et sapientia eius et munere diuino aliter sentiunt et hominibus persuadere conantur quam ueritas postulat. sic enim creditur et docetur, quod est humanae salutis caput, non aliam esse philosophiam, id est sapientiae studium, et aliam religionem, cum hi quorum doctrinam non approbamus nec sacramenta nobiscum communicant. quod in illis minus mirandum est qui eorum quoque sacramentorum ritu dispares esse uoluerunt; sicut nescio qui Serpentini qui appellantur, sicut Manichaei, sicut alii nonnulli. sed in illis magis animaduertendum hoc magisque praedicandum, qui paria sacramenta celebrantes, tamen quia sententia dispares sunt et errores suos animosius defendere quam cautius corrigere maluerunt, exclusi a catholica communione et a participatione quamuis parium sacramentorum propria uocabula propriosque conuentus non in sermone tantum sed etiam in superstitione meruerunt, ut Photiniani et Ariani multique praeterea; nam de his qui schismata fecerunt alia quaestio est. posset enim eos area dominica usque ad tempus ultimae uentilationis uelut paleas sustinere, nisi uento superbiae nimia leuitate cessissent et sese a nobis ultro separassent. Iudaei uero quamuis uni omnipotenti deo supplicent, sola tamen temporalia et uisibilia bona de illo exspectantes rudimenta noui populi ab humilitate surgentia in ipsis suis scripturis nimia securitate noluerunt aduertere atque ita in uetere homine remanserunt. quae cum ita sint, neque in confusione paganorum neque in purgamentis haereticorum neque in languore schismaticorum neque in caecitate Iudaeorum quaerenda religio est, sed apud eos solos [*]( 19 cf. Matth. 3, 12 ) [*]( 1 auersi D ammitti PT amitti 01 7 communicent PJ nimis G2v 11 qui-celebrantes om. v quia DGlP 12 cebrantis et diiparis D1 13 difendere T 15 propriusque DGlln 17 fotiniani Gv potiniani P arriani libri 18 scismata v 19 uentilationes DxGl 20 lenitate P1 21 uni om. D 25 ueteri G2v 26 in alterum om. Glv 27 scismaticorum v schismatorum T ) qui christiani catholici uel orthodoxi nominantur, id est integritatis custodes et recta sectantes.

Haec enim ecclesia catholica per totum orbem ualide lateque diffusa omnibus errantibus utitur ad prouectus suos et ad eorum correctionem, cum euigilare uoluerint. utitur enim gentilibus ad materiam operationis suae, haereticis ad probationem doctrinae suae, schismaticis ad documentum stabilitatis suae, Iudaeis ad comparationem pulchritudinis suae. alios ergo inuitat, alios excludit, alios relinquit, alios antecedit; omnibus tamen gratiae dei participandae dat potestatem, siue illi formandi sint adhuc siue reformandi siue recolligendi siue admittendi. carnales autem suos, id est uiuentes aut sentientes carnaliter, tamquam paleas tolerat, quibus in area frumenta tutiora sunt, donec talibus tegminibus exuantur.

QVAM CONGRVE HOMINIBVS SAPIENTIA DEI CHRISTVS HVMANITATE SVBVENERIT. ITEM EX EODEM LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Nullo modo beneficientius consuluit generi humano, quam cam ipsa dei sapientia, id est unicus filius consubstantialis patri et coaeternus, totum hominem suscipere dignatus est et uerbum caro factum est et habitauit in nobis. ita enim demonstrauit carnalibus et non ualentibus intueri mente ueritatem corporeisque sensibus deditis quam excelsum locum inter creaturas habeat humana natura, quod non solum uisibiliter — nam id poterat et in aliquo aetherio corpore ad nostrorum aspectuum tolerantiam temperato — sed hominibus [*]( 20 cf. Io. 1, 14 ) [*]( 1 quia D ortodoxi DGt) orthodizi T1 2 integritates Gl 3 enim] omnia D 4 prouectos D2G1P1 5 uigilare GIV; eui II m. 2 in rtll. P uoluerunt D gentibus D* 6 operationes G1 8 comparationem T: comprobationem DPv 11 ammittendi T amittendi GPv carnalis D1 14 tegminibus P; t et g a m. 2; teominibufl T 16 subueniret Gv 18 nulla T1 beneficentius T beneficins G1v beneficiis DGl genere D 20 hominum v 21 habitabit Gl 25 non id postea D aethereo P 36 tollerantiam GTv ) [*]( VIllI. ) [*]( 8 )

in uero homine apparuit. ipsa enim natura suscipienda erat quae liberanda. et ne quis forte sexus a suo creatore se contemtum putaret, uirum suscepit, natus ex femina est. nihil egit ui, sed omnia suadendo et monendo, [licet ementes et uendentes flagellando eiecerit e templo. sed quid hoc aut quantum est, quamuis et daemones nolentes ab hominibus non sermone suasionis, sed ui potestatis eiecerit?] uetere quippe seruitute transacta tempus libertatis inluxerat et opportune iam homini suadebatur atque salubriter quam libero esset creatus arbitrio. miraculis conciliauit fidem deo, qui erat, passione homini, quem gerebat. itaque loquens ad turbas ut deus nuntiatam sibi matrem negauit; et tamen, ut euangelium loquitur, puer parentibus subditus erat; doctrina enim deus apparebat, aetatibus homo. item aquam in uinum conuersurus ut deus dicit: recede a me, mulier; mihi et tibi quid est? nondum uenit hora mea. cum autem uenisset hora, qua ut homo moreretur, de cruce cognitam matrem commendauit discipulo, quem prae ceteris diligebat. satellites uoluptatum diuitias perniciose populi appetebant: pauper esse uoluit; honoribus et imperiis inhiabant: rex fieri noluit; carnales filios magnum bonum putabant: tale coniugium prolemque contemsit; contumelias superbissime horrebant: omne genus contumeliarum sustinuit; iniurias intolerabiles esse arbitrabantur: quae maior iniuria quam iustum innocentemque damnari? dolores cOrporis execrabantur: flagellatus atque cruciatus est; mori metuebant: morte multatus est; ignominiosissimum mortis genus crucem putabant: crucifixus est; [*]( 4 cf. Retract. 1, 13, 6 11 cf. Matth. 12, 48 13 cf. Luc. 2, 51 15 Io. 2, 4 17 cf. Io. 19, 26 sq. ) [*]( 3 contentum G1 suscipit DT ex om. GlPl 5 eiecit DGPv de DGPv hoc quid T 7 suasiones et potestates Gl ueteri DP 8 aeruituti D oportune DGPv 9 esse T 10 reconciliauit D 11 passioni D passione P regebat DGPlv 13 subtitus G1 doctrinam D 17 quia Gl mOliretur GlP 18 sattelitis DG1 19 adpetebant DG adpetebat P1 20 inhihabant GlPl 23 sustenuit D 25 dampnari Gl dolore Gv dolore D execrebantur T1 ) omnia quae habere cupientes non recte uiuebamus carendo uilefecit; omnia quae uitare cupientes ab studio deuiabamus (ueritatis) perpetiendo deiecit. non enim ullum peccatum committi potest nisi dum appetuntur ea quae ille contemsit aut fugiuntur quae ille sustinuit. tota itaque uita eius in terris per hominem, quem suscipere dignatus est, disciplina morum fuit. resurrectio uero eius a mortuis nihil hominis perire naturae, cum omnia salua sunt deo, satis indicauit, et quemadmodum cuncta seruiant creatori suo siue ad uindictam peccatorum siue ad hominis liberationem quamque facile corpus animae seruiat, cum ipsa subicitur deo. quibus perfectis non solum nulla substantia malum est, quod fieri numquam potest, sed etiam nullo malo afficitur, quod fieri per peccatum et uindictam potuit. et haec est disciplina naturalis christianis minus intellegentibus plena fide digna, intellegentibus autem omni errore purgata.

Iam uero ipse totius doctrinae modus partim apertissimus partim similitudinibus in dictis, in factis, in sacramentis ad omnem animae instructionem exercitationemque accommodatus quid aliud quam rationalis disciplinae regulam impleuit? nam et mysteriorum expositio ad ea dirigitur quae apertissime dicta sunt; et si ea tantum essent quae facillime intelleguntur, nec studiose quaereretur nec suauiter inueniretur ueritas. neque si essent in scripturis sacramenta et in sacramentis non essent signacula ueritatis, satis cum cognitione actio conueniret. nunc uero quoniam pietas timore inchoatur, caritate perficitur, populus timore constrictus [*]( 2 diniabamns Gl 3 ueritatis a: om. libri perendo P1 iecit GlPl elegit G2v 4 quae-fugiuntur v1 in marg. inf. 5 nutenuit D uita eius T 6 disciplinam horum T 7 nihilomium DGlPv 9 quemammodum DT siue - peccatorum om. (h 13 modo effieitur G2P1v 14 ante et haec add. P1 heri; expunxit *. 2 ad haec D 15 autem om. D 17 potius DGPlv 18 post partim add. T1: apertissimis param; fitl. m. 2 20 impliuit D 21 expositi Gl 22 facillimae DT 24 scribturis DT sacramenta T: om. DGPv ) [*]( 8* )

tempore seruitutis in uetere lege multis sacramentis onerabatur. hoc enim utile talibus erat ad desiderandam gratiam dei, quae per prophetas uentura canebatur. quae ubi uenit ab ipsa dei sapientia homine assumto et in libertatem uocati sumus, pauca sacramenta saluberrima constituta sunt, quae societatem christiani populi, hoc est sub uno deo liberae multitudinis continerent. multa uero quae populo Hebraeo, hoc est sub eodem uno deo compeditae multitudini imposita erant, ab actione remota sunt, in fide atque interpretatione manserunt; ita nec seruiliter alligant, sed exercent liberaliter animum.

ARGVIT VOLVPTVOSOS, CVRIOSOS, SVPERBOS. EX EODEM LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Nego esse quemquam istorum qui nihil colendum existimant, qui non aut carnalibus gaudiis subditus sit aut potentiam uanam foueat aut aliquo spectaculo delectatus insaniat. ita nescientes diligunt temporalia, ut inde beatitudinem expectent. his autem rebus, quibus quisque beatus uult effici, seruiat necesse est, uelit nolit; nam quocumque duxerint sequitur, et quisquis ea uisus fuerit auferre posse metuitur. possunt autem auferri ista et scintilla ignis et aliqua parua bestiola; postremo, ut omittam innumerabiles aduersitates, tempus ipsum auferat necesse est omnia transeuntia. itaque cum omnia temporalia mundus iste concludit, omnibus mundi partibus seruiunt qu?: propterea putant nihil colendum esse ne seruiant. uerum tamen quamquam in hac rerum extremitate miseri iaceant ut uitia sua sibi dominari patiantur uel libidine uel superbia [*]( 1 ueteri G*v legem Dx honerabatur DPl 2 utili tabu Gl utilitatis v utilitatib; DP 3 quae] at G2v ab om. G2v ad D ipsam D 4 et libri: a quo a libertate T 5 e ante pauca add. Gtv 7 haebreo T 9 renouata P 10 se P* se et DGv 11 uoluptuosus DP1T1 curiosos om. Pl superbus P1 15 uanum DGlP* aliquando expectaculo Gv specta saeculo (sae add. m. 2) D dilectatus P 16 ezpetent D2T. expetenti Gl -18 quoque 01 20 oferri T auferre DGP1v 21 aduersitatis DGl 26 sibi a m. 2 in ras. P domina T )

uel curiositate damnati uel duobus horum uel omnibus: quamdiu sunt in hoc stadio uitae humanae, licet eis congredi et uincere, si prius credant quod intellegere nondum ualent et non diligant mundum; quoniam omne quod in mundo est, sicut diuinitus dictum est, concupiscentia carnis est et concupiscentia oculorum et ambitio saeculi. hoc modo tria illa sunt notata; nam concupiscentia carnis uoluptatis infimae amatores significat, concupiscentia oculorum curiosos, ambitio saeculi superbos. triplex etiam temtatio in homine, quem ueritas ipsa suscepit, cauenda monstrata est. dic, inquit temtator, lapidibus istis ut panes fiant. at ille unus et solus magister: non in pane solo uiuit homo, sed in omni uerbo dei. ita enim domitam docuit esse oportere cupiditatem uoluptatis, ut nec fami cedendum sit. sed forte dominationis temporalis fastu decipi poterat qui carnis uoluptate non potuit; omnia ergo mundi regna monstrata sunt ot dictum est: omnia tibi dabo, si prostratus adoraueris me. cui responsum est: dominum deum tuum adorabis et illi soli seruies. ita calcata superbia est. subiecta est autem extrema etiam curiositatis inlecebra; non enim ut se de fastigio templi praecipitaret urgebat nisi causa tantum aliquid experiendi. sed neque hic uictus est. et ideo sic respondit, ut intellegeremus non opus esse ad cognoscendum deum temtationibus uisibiliter diuina explorare molientibus: non temtabis, inquit, dominum deum tuum. quam ob rem quisquis intus dei uerbo pascitur, non quaerit in ista heremo uoluptatem; qui uni deo tantum sub- iectus est, non quaerit in monte, id est in terrena elatione [*]( 4 I Io. 2, 16 11 Matth. 4, 1-10 et LucI 4, 2-12 ) [*]( 1 hominibus GlPl 2 sum v studio P\' 3 intellere P non T 4 omnem D 7 notata sunt DGPv et post nam add. P* 8 uoluntatis P1 iDfirmę P1 amatoris GlPl significet P1 9 curiosus et superbua DOlPl 10 cauendū P 11 inquid 01 at ille] ait illi G\'v 12 solut P solo pane P 15 decepi D 16 uoluptatem D\' uoluntate P\' 17 proBtratiB T 19 ille T1 20 incelebra T 21 se om. Ov praecipitarit 01 precipitare P 28 intelligerimui Gl ) iactantiam; quisquis aeterno spectaculo incommutabilis ueritatis adhaerescit, non per fastigium huius corporis, id est per oculos praecipitatur, ut temporalia et inferiora cognoscat.

QVOD MELIVS SIT AB HOMINE QVAM A VITIO VINCI. EX EODEM LIBRO DE VERA RELIGIONE.

Nos in terra laboramus et cum magno dedecore superamur ab omnibus quae nos commouere ac perturbare potuerint. itaque nolumus ab hominibus uinci et iram non possumus uinoere. qua turpitudine quid execrabilius dici potest? fatemur hominem hoc esse quod nos sumus, qui tametsi habeat uitia non est tamen ipse uitium. quanto igitur honestius homo nos uincit quam uitium? quis autem dubitet immane uitium esse inuidentiam? qua necesse est torqueatur et subiciatur qui non uult in rebus temporalibus uinci. melius est ergo ut homo nos uincat quam inuidentia uel quodlibet aliud uitium.

Sed nec ab homine uinci potest qui uitia sua uicerit. non enim uincitur nisi cui eripitur ab aduersario quod amat. qui ergo id amat solum quod amanti eripi non potest, ille indubitanter inuictus est nec ulla cruciatur inuidia. id enim diligit ad quod diligendum et percipiendum quanto plures uenerint, tanto eis uberius gratulatur. diligit enim deum ex toto corde et ex tota anima et ex tota mente; et diligit proximum tamquam se ipsum. non illi ergo inuidet ut sit quod ipse est; immo adiuuat etiam quantum potest. nec potest amittere proximum, quem diligit tamquam se ipsum, quia neque in se ipso ea diligit quae oculis subiacent aut ullis aliis corporis sensibus; ergo apud se ipsum habet quem diligit [*]( 1 specolo T 8 hos oculos D osoculos Gx hosculos v praecipipitatur P cognuscat D 4 quod] quia GP1 7 qui D* 9 turpidine Gl turbidine v exercibilius DGl 15 quolibet v 17 homini Otv 18 ad ante ab add. G1 uersario Gl 19 eripere G1v 20 cruciatus P1 21 pcipiendum P1 24 ille DP inuidit DG1P1 26 ammittere T 27 quem GlTl )

tamquam se ipsum. ea est autem regula dilectionis, ut quae sibi uult bona prouenire et illi uelit, quae accidere sibi mala non uult et illi nolit. hanc uoluntatem erga omnes homines seruat; nam erga neminem operandum est malum et dilectio proximi malum non operatur. diligamus ergo, ut praeceptum est, etiam inimicos nostros, si uere inuicti esse uolumus. non enim per se ipsum quisquam hominum inuictus est, sed per illam incommutabilem legem, cui quicumque seruiunt soli sunt liberi; sic enim eis quod diligunt auferri non potest; quae res una inuictos facit et perfectos uiros. nam si uel ipsum hominem homo dilexerit non tamquam se ipsum, sed tamquam iumentum aut balneas aut auiculam pictam uel garrulam, id est ut ex eo aliquid temporalis uoluptatis aut commodi capiat, seruiat necesse est non homini, sed, quod est turpius, tam foedo et detestabili uitio, quo non amat hominem sicut homo amandus est. quo uitio dominante usque ad extremam uitam uel potius mortem perducitur. sed ne sic quidem ab homine homo diligendus est, ut diliguntur carnales fratres uel filii uel coniuges uel quique cognati aut affines aut ciues; nam et ista dilectio temporalis est. itaque ad pristinam perfectamque naturam nos ipsa ueritas uocans praecipit ut carnali consuetudini resistamus, docens neminem aptum esse regno dei qui non istas carnales necessitudines oderit. neque hoc cuiquam inhumanum uideri debet. magis enim est inhumanum non amare in homine quod homo est, sed amare quod filius est; hoc est enim non in eo amare [*]( 2 cf. Tob. 4, 15 4 Rom. 13, 10 6 cf. Matth. 5, 44 23 cf. Lnc. 9, 60. 62 et 14, 26 ) [*]( 2 uellit G2v1 accedere DPl malo DPl 6 noster D\' 9 auferi T 10 inuictus P1 si] se D 12 balnea G1v auineaJa v uictam Gv 13 uoluntatis P1 15 foeto G1 quod 9 amandna Dlh; ab P1; b in ras, 4 litt. homine P1; om. DG" 16 amanda P ad om. P 17 ne] nec DGPv si v 19 quinque T ut adfines v 21 praecepit Gv 22 consuetodine DGXT consuetudinis P1 23 aptum] acceptum P1 regnO P necessetudinea T1 neceesitudinis v 24 ederet DGlPl uidere G1 decet DGPv ) illud quod ad deum pertinet, sed amare illud quod ad se pertinet. quid ergo mirum, si ad regnum non peruenit qui non communem, sed priuatam rem diligit? immo utrumque, . ait quispiam; immo illud unum, dicit deus. dicit enim uerissime ueritas: nemo potest duobus dominis seruire; nemo enim potest perfecte diligere quo uocamur, nisi oderit unde reuocamur. uocamur autem ad perfectam naturam. humanam, qualem ante peccatum nostrum deus fecit; reuocamur autem ab eius dilectione, quam peccando meruimus. quare oderimus oportet, unde ut liberemur optamus. oderimus ergo temporales necessitudines, si aeternitatis caritate flagramus. diligat homo proximum tamquam se ipsum. certe enim sibi ipse nemo est pater aut filius aut affinis aut aliquid huius modi, sed tantum homo. qui ergo diligit aliquem tamquam se ipsum, hoc in eo debet diligere quod sibi ipse est. corpora uero non sunt quod nos sumus; non ergo in homine corpus est expetendum aut desiderandum. ualet ad hoc etiam quod praeceptum est: ne concupiscas rem proximi tui. quapropter quisquis in proximo aliud diligit quam sibi ipse est, non eum diligit tamquam se ipsum. ipsa igitur natura humana sine carnali condicione diligenda est, siue sit perficienda siue perfecta. omnes sub uno deo patre cognati sunt qui eum diligunt et faciunt uoluntatem ipsius, et inuicem sibi sunt et patres, cum sibi consulunt, et filii, cum sibi obtemperant, et fratres maxime, quia eos unus pater testamento suo ad unam hereditatem uocat.

Quapropter cur iste non sit inuictus hominem diligendo, cum in eo nihil praeter hominem diligat, id est creaturam dei ad eius imaginem factam, nec ei possit deesse perfecta natura, [*]( 5 Matth. 6, 24 18 Ex. 20, 17 ) [*]( 3 priuatim DGl 4 ait] aut Gtv 7 uocamur (om. re) DG naturam ad perf. GlPl ad nat. perf. DG*v 8 nostram Glv 10 quam rem v oderemus P1 inde ut G* ut inde v optemus v oderemus D 11 ergo om. Pl temporalis D aeternitates DGlPl 13 ipsi G\'v adfines Pl 14 tantummodo D 19 ipse in ras. a tn. 2 G 22 cogniti Pl 24 fili D 29 pactam T posse; e a m. 2 in ras. P )

quam diligit, cum ipse perfectus est? sicut enim uerbi gratia, si quisquam diligat bene cantantem, non hunc aut illum, sed tantum bene cantantem quemlibet, cum sit cantator ipse perfectus, ita uult omnes tales esse, ut tamen non ei desit quod diligit, quia ipse bene cantat. nam si cuiquam inuidet bene cantanti, non iam illud diligit, sed laudem aut aliquid aliud quo bene cantando uult peruenire, et potest ei minui uel auferri, si et alius bene oantauerit. qui ergo inuidet bene cantanti, non amat bene cantantem; sed rursus qui eo indiget, non cantat bene. quod multo accommodatius de bene uiuente dici potest, quia et inuidere nulli potest; quo enim perueniunt bene uiuentes, tantundem est omnibus nec minus fit, cum plures habuerint. et potest esse tempus, quo bonus cantator cantare non decenter queat et indigeat uoce alterius, qua sibi exhibeatur quod diligit; tamquam si alicubi conuiuetur ubi eum cantare turpe sit, sed deceat audire cantantem. bene uiuere autem semper decet. quare quisquis hoc diligit et facit, non solum non inuidet imitantibus, sed eis se praebet libentissime atque humanissime, quantum potest; nec eis tamen indiget. nam quod in illis diligit, in se ipso habet totum atque perfectum. ita cum diligat proximum tamquam se ipsum, non inuidet ei, quia nec sibi ipsi; praestat ei quod potest, quia et sibi ipsi; non eo indiget, quia nec se ipso; tantum deo indiget, cui adhaerendo beatus est. nemo autem illi eripit deum. ille ergo uerissime atque certissime inuictus homo est qui cohaeret deo, non ut ab eo aliquid boni extra mereatur, sed cui nihil aliud quam ipsum adhaerere deo bonum est. hic uir quamdiu est in hac uita, utitur amico ad rependendam gratiam, utitur [*]( 3 eantabr D 5 inuidit DPlv cantante GlPl cantantem D 6 ilia 62 quod Gl qld D 7 auferre Pl 8 talius D 8 inuidit DG1P1v cantante D 10 adcommodatius D G1P1v dici] dicipi D decipi Gl quia-potest in marg. vnf. v 11 enim] eam Gv pręueniuDt G2" 13 quod D cantor T 14 queat) quae ait D qua sibi] quasi T ezibeatur T 15 coooinitur P turpos sit D 16 sep P 18 humanisse v 22 quia] qui G1P1v ipse G1 potet P 24 illi D 25 uirissime Pl ) inimico ad patientiam, utitur quibus potest ad beneficientiam, utitur omnibus ad beniuolentiam. et quamquam temporalia non diligat, ipse recte utitur temporalibus et pro eorum sorte hominibus consulit, si aequaliter non potest omnibus. quare si aliquem familiarium suorum promtius quam quemlibet alloquitur, non eum magis diligit, sed ad eum habet maiorem fiduciam et apertiorem temporis ianuam. tractat enim tempori deditos tanto melius, quanto ipse minus obligatus est tempore. cum itaque omnibus quos pariter diligit prodesse non possit, nisi coniunctioribus prodesse malit, iniustus est. animi autem coniunctio maior est quam locorum aut temporum, quibus in hoc corpore iungimur; sed ea maxima est quae omnibus praeualet. non ergo iste affligitur morte cuiusquam, quoniam qui toto animo deum diligit, nouit nec sibi perire quod deo non perit. deus autem dominus est et uiuorum et mortuorum. non cuiusquam miseria miser est, quia nec cuiusquam iniustitia fit iniustus. et ut nemo illi iustitiam et deum, sic nemo aufert beatitudinem. et si quando forte alicuius periculo uel errore uel dolore commouetur, usque ad illius auxilium aut correctionem aut consolationem, non usque ad suam subuersionem ualere patitur. in omnibus autem officiosis laboribus futurae quietis certa expectatione non frangitur. quid enim ei nocebit qui bene uti etiam inimico potest? eius enim praesidio atque munimento inimicitias non pertimescit, cuius praecepto et dono diligit inimicos. huic uiro in tribulationibus parum est non contristari, nisi etiam gaudeat, sciens quod tribulatio patientiam operatur, patientia [*]( 26 Rom. 5, 3sqq. ) [*]( 1 beneficontiam GxTv 2 beneuolentiam DP 8 diligit Ov 5 familiarum D prumptiuB DP 6 alliquitur Gl 8 deditus P deditis DGv 9 omnibua] minime DGv 10 coniactioribus T 11 lucorum T 12 iungitur G gignimur T 14 diligere D* quod DPT: qui Gv 16 necI ne P 17 ut om. Gw 18 aufret D si om. Pl 20 conaulationem P 21 offitiosis P 22 expectationem G\' enim om. DGv 24 monimento DGlPl inimititias PT 25 uero P 26 paruO P1 27 post patientia et probatio add. P: autem ) probationem, probatio spem, spes autem non confundit; quoniam caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. quis huic nocebit? quis hunc subiugabit? homo, qui prosperis rebus proficit, asperis quid profecerit discet. cum enim mutabilium bonorum adest copia, non eis confidit; sed cum subtrahuntur, agnoscitur utrum eum non ceperint, quia plerumque cum adsunt nobis putamus quod non ea diligamus; sed cum abesse coeperint, inuenimur qui simus. hoc enim sine amore nostro aderat, quod sine dolore discedit. uidetur ergo uincere cum uincatur qui superando ad id peruenit quod cum dolore amissurus est; et uincit cum uinci uideatur, quisquis cedendo ad id peruenit quod non amittit inuitus.

Quem delectat ergo libertas, ab amore mutabilium rerum liber esse appetat; et quem regnare delectat, uni omnium regnatori deo subditus haereat plus eum diligendo quam se ipsum. et haec est perfecta iustitia, qua potius potiora et minus minora diligimus; sapientem animam atque perfectam talem diligat qualem illam uidet, stultam non talem, sed quia esse perfecta et sapiens potest; quia nec se ipsum debet stultum diligere. nam qui se diligit stultum non proficit ad sapientiam; nec fiet quisque qualis cupit esse, nisi se oderit qualis est. sed donec ad sapientiam perfectionemque ueniatur, eo animo ferat stultitiam proximi, quo suam ferret, si stultus esset et amaret sapientiam. quapropter si et ipsa superbia uerae libertatis et ueri regni umbra est, etiam per ipsam nos commemorat diuina prouidentia quid significemus uitiosi et quo debeamus redire correcti. iam uero cuncta spectacula et omnis illa quae appellatur curiositas quid aliud quaerit quam de rerum cognitione [*]( 3 data 01 5 proflcerit P1 discit DGPv 6 eis] in eis G2v 7 coeperint T 9 inuenimas DGPv quid Glv nostro] om. D; non GP1v 10 sine] cum v discedet T 12 uinci P* 14 dilectat P1 15 regnari Pl dilectat P1 wgnatari D 16 eum] enim v \' 19 illa D illum 01 uidit 01 20 M om. v 21 profecit Pl fiat GlP 25 qu5propter D libertates et uere D 26 ipsa GlfJ 27 significemnr GPv quod Gl debemns Glv 28 uero om. T )

laetitiam? quid ergo admirabilius, quid speciosius ipsa ueritate, ad quam spectator omnis peruenire se cupere confitetur, cum uehementer ne fallatur inuigilat?

QVOD DEI LEX ALTA QVAEDAM DISCIPLINA SIT. EX LIBRO II DE ORDINE INTER CETERA ET AD LOCVM.

Cum omnes cernerem studiosissime ac pro suis quemque uiribus deum quaerere, sed ipsum de quo agebamus ordinem non tenere, quo ad illius ineffabilis maiestatis intellegentiam peruenitur, oro uos, inquam, si, ut uideo, multum diligitis ordinem, ne nos praeposteros et inordinatos esse patiamini. quamquam enim occultissima ratio se demonstraturam polliceatur nihil praeter diuinum ordinem fieri, tamen si quempiam ludi magistrum audiremus conantem docere puerum syllabas, quem prius litteras nemo docuisset, non dico ridendum tamquam stultum, sed uinciendum tamquam furiosum putaremus, non ob aliud, opinor, nisi quod docendi ordinem non teneret. at multa talia et imperitos, quae a doctis reprehendantur ac derideantur, et dementes homines, quae nec stultorum iudicium fugiunt, facere nemo ambigit; et tamen etiam ista omnia quae fatemur esse peruersa non esse praeter diuinum ordinem alta quaedam et a multitudinis uel suspicione remotissima disciplina se ita studiosis et deum atque animas tantum amantibus animis manifestaturam esse promittit, ut non nobis summae numerorum possint esse certiores.

Haec autem disciplina ipsa dei lex est, quae apud eum fixa et inconcussa semper manens in sapientes animas quasi transcribitur, ut tanto se sciant uiuere melius tantoque sublimius, [*]( 1 ammirabiliua DT amirabilius Glvl 2 spectatur D 5 et inter c. Gv 6 cernerent D 9 sicut D 11 demonstratur D G1 demonstret G1v pollitiatur Gl 14 primo DGP dicor T 15 uiciendum Gl 16 quod om. v 17 at] ad P 18 deridantur v 19 nomo T 21 multitudines D\' multis G\'v 23 animantibus G1 manifestatus adesse D(?)Glv 26 transscribitur G Tv )

quanto et perfectius eam contemplantur intellegendo et uiuendo custodiunt diligentius. haec igitur disciplina eis qui illam nosse desiderant simul geminum ordinem sequi iubet, cuius una pars uitae, altera eruditionis est. adulescentibus ergo studiosis eius ita uiuendum est, ut a ueneriis rebus, ab inlecebris uentris et gutturis, ab immodesto corporis cultu et ornatu, ab inanibus negotiis ludorum, a torpore somni atque pigritiae, ab aemulatione, obtrectatione, inuidentia, ab honorum potestatumque ambitionibus, ab ipsius etiam laudis immodica cupiditate se abstineant; amorem autem pecuniae totius suae spei certissimum uenenum esse credant; nihil eneruiter faciant, nihil audacter; in peccatis autem suorum uel pellant omnino iram uel ita frenent, ut sit pulsae similis; neminem oderint, nulla uitia non curare uelint; magnopere obseruent cum uindicant, ne nimium sit, cum ignoscunt, ne parum; nihil puniant quod non ualeat ad melius, nihil indulgeant quod uertat in peius; suos putent omnes in quos sibi potestas data fuerit; ita seruiant, ut eis dominari pudeat, ita dominentur, ut eis seruire delectet. in alienorum autem peccatis molesti non sint inuito. inimicitias uitent cautissime, ferant aequissime, finiant citissime. in omni uero contractu atque conuersatione cum hominibus satis est seruare unum hoc uulgare prouerbium: nemini faciant quod pati nolunt. rempublicam nolint administrare nisi perfecti. perfici autem uel intra aetatem senatoriam festinent uel certe intra iuuentutem. sed quisquis sero se ad ista conuerterit, non arbitretur nihil sibi esse praeceptum: nam ista utique facilius decocta aetate [*]( 2 nosesse G1 3 Beqj D 4 uita T adolisoentibus P 5 beneriia D uenereis v 6 guttoris D inmoderato DO Po culto D\' ornato D\'GIPv 7 innanibus 01 negutiis D pigritia G2v 8 ęmultatione T inuidientiae P1 10 tutus D 11 ineruiter DOl 12 audaciter PT autdacter G* 13 frenant P\' 14 uellint DG\'P\' 15 minimum P 16 at pi 17 pntant v quo Gl 18 eius D\' 19 delectat Gt 20 non sint DOPv: sunt T inuido D inuitio v 23 nimine D rempuplicam P1 24 aministrare D perfici] perfecti T 26 conuerteret DG1P1 27 decoctae D decocte Ol ) seruabit. in omni autem uita, loco, tempore amicos aut habeant aut habere instent. obsequantur dignis etiam non hoc expectantibus; superbos minus curent, minime sint. apte congruenterque uiuant; deum colant, cogitent, quaerant fide, spe, caritate subnixi; optent tranquillitatem atque certum cursum studiis suis omniumque sociorum et sibi quibusque possunt mentem bonam pacatamque uitam.

Sequitur ut dicam quomodo studiosi erudiri debeant, qui sicut dictum est uiuere instituerunt. ad discendum item necessario dupliciter ducimur, auctoritate atque ratione; tempore auctoritas, re autem ratio prior est. aliud est enim quod in agendo anteponitur, aliud quod pluris in appetendo aestimatur. itaque quamquam bonorum auctoritas imperitae multitudini uideatur esse salubrior, ratio uero aptior eruditis, tamen quia nullus hominum nisi ex imperito peritus fit, nullus autem imperitus nouit qualem se debeat praebere docentibus et quali uita esse docibilis possit, euenit ut omnibus bona magna et occulta discere cupientibus non aperiat nisi auctoritas ianuam. quam quisque ingressus sine ulla dubitatione uitae optimae praecepta sectatur, per quae cum docilis factus fuerit, tum demum discet et quanta ratione praedicta sint ea ipsa quae secutus est ante rationem, et quid sit ipsa ratio, quam post auctoritatis cunabula firmus et idoneus iam sequitur atque comprehendit; et quid intellectus, in quo uniuersa sunt, uel ipse potius uniuersa; et quid praeter uniuersa uniuersorum [*]( 1 loca Glv longo D amicus DGlPx 2 habiant 01 hebere G\' 3 spectantibus Gv superb. D superbi Gl superbis ne G2vcurrent Gv apti v 4 dō D cogitant Pl 5 optant v tranquillitate DT 6 sibi] siue GPlv 7 peceatamque T peccatamque v 8 erudire G-v; ri debeant a m. 2 in ras. P 9 instituerent v1 11 re om. D ratione priorem (om. est) D aliud - aestimatur a m. 2 in marg. inf. P 12 plures Glv apetendo G-v 13 multitudine DGlT 15 peritos et imperitos D 17 docilis esse DGv esse docibi a m. 2 in ras. P bona D 19 uita Dv 20 per] pro Gl" 21 praedita GfP 24 conprehenditur T 25 ante et add. DGPv uniuersorum uniuersorum om. DGPlv )

principium. ad quam cognitionem in hac uita peruenire pauci, ultra quam uero etiam post hanc uitam nemo progredi potest. qui autem sola auctoritate contenti bonis tantum moribus rectisque notis constanter operam dederint, aut contemnentes aut non ualentes disciplinis liberalibus atque optimis erudiri, beatos eos quidem, cum inter homines uiuunt, nescio quomodo appellem; tamen inconcusse credo, mox ut hoc corpus reliquerint, eos quo bene magis minusue uixerunt, eo facilius aut difficilius liberari. auctoritas autem partim diuina est partim humana; sed uera, firma, summa ea est quae diuina nominatur. in qua metuenda est aeriorum animalium mira fallacia, quae per rerum ad istos sensus corporis pertinentium quasdam diuinationes nonnullasque potentias decipere animas facillime consuerunt aut periturarum fortunarum curiosas aut fragilium cupidas potestatum aut inanium formidolosas miraculorum. illa ergo auctoritas diuina dicenda est, quae non solum in sensibilibus signis transcendit omnem humanam facultatem, sed et ipsum hominem agens ostendit ei quo usque se propter ipsum depresserit; et non teneri sensibus, quibus uidentur illa miranda, sed ad intellectum iubet euolare, simul demonstrans et quanta hic possit et cur haec faciat et quam parui pendat. doceat enim oportet et factis potestatem suam et humilitate clementiam et praeceptione naturam. quae omnia sacris quibus initiamur secretius firmiusque traduntur, in quibus bonorum uita facillime non disputationum ambagibus, sed mysteriorum auctoritate purgatur. humana uero auctoritas plerumque fallit; in eis tamen iure uidetur excellere [*]( 2 oltramD1 4 uocis D contemnentis D 7 inconcusso P* inquonasse D 8 minus (om. ue) DG*Plv 9 dificilius D liberare G laborare PI" est add. P7 10 firma om. DGPv summae atq (om. ea est quae) D 14 perituram v perituraurum D\' furtunarum G1v;om. T 15 cupiditas GlPv 19 ipsum propter G depressit D 21 que tanta (oml et) D possint Gv faciant GPvv 22 pendant P\' 23 humilitatem DG1 P1v 24 initia G1v initio 03 infirmiusque P 25 dispotitionum D combagibus P1 26 misteriorum DP ministeriorum Gv ) qui, quantum imperitorum sensus capit, multa dant indicia doctrinarum suarum et non uiuunt aliter quam uiuendum esse praecipiunt. quibus si aliqua etiam fortunae munera accesserint, quorum appareant usu magni contemtuque maiores, difficillimum omnino est ut eis quisque uiuendi praecepta dantibus credens recte uituperetur.

QVOD AMORE SE SEQVENTIBVS DEVS AVCTORITATIS VIAM SEPTEMPLICITER MVNIVERIT. EX LIBRO DE MORIBVS ECCLE- SIAE CATHOLICAE.

Quaeramus quemadmodum sit homini uiuendum. beate certe omnes uiuere uolumus; beatus autem neque ille dici potest qui non habet quod amat, qualecumque sit, neque qui habet quod amat, si noxium sit, neque qui non amat quod habet, etiam si optimum sit. nam et qui appetit quod adipisci non potest cruciatur; et qui adeptus est quod appetendum non esset fallitur; et qui non appetit quod adipiscendum esset aegrotat. nihil autem istorum animo contingit sine miseria: nullus igitur illorum beatus est. quartum restat ubi beata uita inueniri queat, cum id quod est hominis optimum et amatur et habetur. quid est enim aliud quod dicimus frui nisi praesto habere quod diligis ? praesto ergo esse nobis debet optimum nostrum, si beate uiuere cogitamus. nam quisquis quod se ipso est deterius sequitur, fit et ipse deterior. oportet autem omnem hominem id quod optimum est sequi; sed tale esse debet quod non amittat inuitus. quippe nemo potest confidere de tali bono quod sibi eripi posse sentit, etiam si [*]( 1 quae Glv indica 01 ad post indicia add. GXPX 2 taliter DG\'Pv 3 furtunae Gxv 4 maioris D2O1v 5 quisquia P 7 amores sequente D auctoritat€ sua P 8 ex eodem P 10 beatae DT beati GP1v 12 qualecumque-quod amat add. m. 2 in marg. G 13 h. et quod P 14. 15. 16 qui] quae 61 14 adepisci et 16 adepisceudum D 16 apetit P 17 isto DGv 18 igitur] autem P quarum Glv quantum P beate G2v 19 inueniri (om. uita) 01 uiuere G2v quaeat D1 23 est] eius 01 deteriur D1 25 ammittat P )

retinere id amplectique uoluerit. quisquis autem de bono quo fruitur non confidit, in tanto timore amittendi beatus esse quis potest? quis uero dubitet hominem sapientem si sequi satis putauerimus, auferri nobis etiam repugnantibus posse? deus igitur restat, quem si sequimur, bene, si assequimur, non tantum bene sed etiam beate uiuimus. secutio ergo dei est beatitatis appetitus, consecutio ipsa beatitas. sed quo pacto sequimur quem non uidemus? aut quomodo uidemus, qui non solum homines sed etiam insipientes homines sumus? confugiendum est igitur ad eorum praecepta quos sapientes fuisse probabile est, ut in lucem ueritatis aciem titubantem uelut ramis humanitatis opacata inducat auctoritas. quam uiam nobis deus et patriarcharum segregatione et legis uinculo et prophetarum praesagio et suscepti hominis sacramento et apostolorum testimonio et martyrum sanguine et gentium occupatione muniuit; quare ratiunculas nostras diuinis submittamus affatibus.

Audiamus ergo quem finem bonorum nobis, Christe, praescribas, quo nos summo amore tendere iubes. diliges, inquit, dominum deum tuum ei toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua. quid uis amplius? et Paulus: diligentibus, inquit, deum omnia procedunt in bonum. dicit etiam ipse dilectionis modum: quis ergo nos separabit a caritate Christi? et cetera; et post pauca: certus sum enim quia neque mors neque uita et reliqua. si ergo nulla res ab eius caritate nos [*]( 19 Dent. 6, 5 et Mattb. 22, 37 22 Rom. 8, 28 24 Bom. 8, 35 25 Rom. 8, 38 ) [*]( 3 seque Gx 4 auferre G1v 5 aseqaimur P assequemur Qv 6 niuemua D 7 appeditus D1 beatitas] beatitatis D1 pacio T 8 uedemus P1 9 sumus homines T 10 quo D 12 opagata D1 oppacata P inducant D auctoris D 14 homines DT 15 apostolQ D1 . testimonia P1 martirum P 16 muniunt D rariunculas D 19 iubis D1 diligis DP1 21 et om. T 23 etiam] enim D 24 caretate D Christi] dei P 26 nos om. P ) [*]( vnn. ) [*]( 9 )

separat, quid esse non solum melius sed etiam certius hoc bono potest? nemo nos inde separat minando mortem; id ipsum enim quod diligimus deum mori non potest, nisi dum non diligit deum, cui mors ipsa est non diligere deum, quod nihil est aliud quam ei quicquam in diligendo atque sequendo praeponere. nemo inde separat pollicendo uitam; nemo enim ab ipso fonte separat aquam pollicendo. non separat angelus; non enim est angelus, cum inhaeremus deo, nostra mente potentior. non separat uirtus; si illa uirtus hic nominata est, quae aliquam potestatem in hoc mundo tenet, toto mundo est omnino sublimior mens inhaerens deo; sin illa uirtus dicta est, quae ipsius animi nostri rectissima affectio est, si in alio est, fauet ut coniungamur deo; si in nobis est, ipsa coniungit. non separant instantes molestiae; hoc enim leuiores eas sentimus, quo ei a quo nos separare moliuntur artius inhaeremus. non separat promissio futurorum; nam et quidquid boni futurum est, certius promittit deus et nihil est ipso deo melius, qui iam profecto bene sibi inhaerentibus praesens est.]

X. DE PRINCIPIO GENESIS. ITEM EX LIBRO CONFESSIONVM XII AD LOCVM.

Nemo iam mihi molestus sit dicendo mihi: non hoc sensit Moses quod tu dicis, sed hoc sensit quod ego dico. si enim mihi diceret: unde scis hoc sensisse Mosen quod de his [*]( 1 quid-separat om. Gv non solam in marg. add. P1 2 separat inde P inde] unde v 3 deo Gv 4 cui] cum G2v dilegere D deum om. Gv 5 in om. P 7 angelos D 8 inheremoB vl dm D 11 inherendo T sin] si in P 12 sin (om. in) DGlv alia G\'tJ 14 seperant D hoc] eo G7v 16 non] nos Gl promisio P 18 post est add. P: n separat altitudo neq; pCundtI. Si haec uerba scilicet altitudinem vel pfundita 20 de om. T genesi T 21 inter cetera et ante ad add. DGPTv 22 dicendum D 23 et 24 moyses et moysen DGfJ moises P dicos MV 24 dicerit D )

uerbis eius eloqueris? aequo animo ferre deberem et responderem fortasse quae superius respondi uel aliquanto uberius, si esset durior. cum uero dicit: non hoc sensit ille quod tu dicis, sed quod ego dico, neque tamen negat quod uterque nostrum dicit utrumque uerum esse: o uita pauperum deus meus, in cuius sinu non est contradictio, plue mihi mitigationes in cor, ut patienter tales feram. qui non mihi hoc dicunt quia diuini sunt et in corde famuli tui uiderunt quod dicunt, sed quia superbi sunt nec nouerunt Mose sententiam, sed amant suam, non quia uera est, sed quia sua est. alioquin et aliam ueram pariter amarent, sicut ego amo quod dicunt, quando uerum dicunt, non quia ipsorum est, sed quia uerum est; et ideo iam nec ipsorum est, quia uerum est. si autem ideo ament illud quia uerum est, iam et ipsorum est et meum est, quoniam in commune omnium est ueritatis amatorum. illud autem quod contendunt non hoc sensisse Mosen quod ego dico, sed quod ipsi dicunt, nolo, non amo; quia etsi ita est, tamen ista temeritas non scientiae, sed audaciae est, nec uisus, sed typhus eam peperit. ideoque, domine, tremenda sunt indicia tua, quoniam ueritas tua nec mea est nec illius, sed omnium nostrum quos ad eius communionem publice uocas, terribiliter admonens nos ut eam nolimus habere priuatam, ne priuemur ea. nam quisquis id quod tu omnibus ad fruendum proponis sibi proprie uindicat et suum uult esse quod omnium est, a communi propellitur ad sua, hoc est a ueritate ad mendacium; qui enim loquitur in mendacium, de suo loquitur. [*]( 26 Io. 8, 44 ) [*]( 1 loqueris D1G1 Pv loquaeris T respondere DVT 2 aliquando DG1v 3 ille sensit DGPTv 4 ut. uerum nostrum D* ut. uerum noeter G1v 5 utrumque] totumque D1G1v uorum om. Dlv 6 corde P 8 aederant D1 sed] se P 9 moyse G1P1 mori T moysi G2P2v myose Dl 10 sed] se P uera D\' -11 uero DIGI 13 alternum est om. T 18 uirum D ideo] deo D\'G\'v amant T 14 alterum est om. D1G1PTv 19 tyfus V typus G\'PfJ tipus D* tempaa D1 efl P pperit D1 90 alius Mv aut illius onte sed add. 03 21 noetroram DGlPv communione V 22 imoDens D nolemai D\'MTV habire D1 25 commune G1P1 lOam D\'P 26 in MY: om. DGPTv ) [*]( 9* ) attende, iudex optime deus, ipsa ueritas, attende quid dicam contradictori huic, attende; coram te enim dico et coram fratribus meis, qui legitime utuntur lege usque ad finem caritatis. attende et uide quid ei dicam, si placet tibi; hanc enim uocem huic refero fraternam et pacificam: si ambo uidemus uerum esse quod dicis et ambo uidemus uerum esse quod dico, ubi, quaeso, id uidemus? nec ego utique in te nec tu in me, sed ambo in ipsa quae supra mentes nostras est incommutabili ueritate. cum ergo de ipsa domini dei nostri luce non contendamus, cur de proximi cogitatione contendimus, quam sic uidere non possumus, ut uidetur incommutabilis ueritas, quando si ipse Moses apparuisset nobis atque dixisset: hoc cogitaui, nec sic eam uideremus, sed crederemus? non itaque supra quam scriptum est unus pro altero infletur aduersus alterum. diligamus dominum deum nostrum ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente nostra, et proximum nostrum sicut nosmet ipsos. propter duo praecepta caritatis sensisse Mosen quidquid in illis libris sensit nisi crediderimus, . mendacem faciemus dominum, cum de animo conserui aliter quam ille docuit opinamur. iam uide quam stultum sit in tanta copia uerissimarum sententiarum, quae de illis uerbis erui possunt, temere affirmare quam earum Moyses potissimum senserit et perniciosis contentionibus ipsam offendere caritatem, propter quam dixit omnia cuius dicta conamur exponere. [*]( 3 cf. I Tim. 1, 8 14 cf. I Cor. 4, 6 15 cf. Deut. 6, 5 et Matth. 22, 37 ) [*]( 5 uocem D" (in mg.) MV: uoluntatem D1G1PTv paucificam T ante si add. P: uocem 6 uitemus D* quod] quae Pl dico D\'P dicis-quod om. D\'Gv 7 quaero P1 uidimus Dl inuidemus (om. id) P 13 ea T uiderimus D 16 et post corde add. G3PT anima et ex DGPTv nostra} nam G\'v 17 post nos ras. 3 litt. in V propter] p. quae G\'T 18 moysen DGPv moisen T quicquid GPv 22 erui] serui MV timere D\'G\' moysei MV 24 quam] q; iam Va )

XI. ITEM DE EODEM PRINCIPIO, QVOD MAGIS PROSIT MVLTIPLEX SENSWM PROLATIO, 81 NON SIT CONTRA FIDEM. EX LIBRO CONFESSIONVM XII AD LOCVM.

Sicut enim fons in paruo loco uberior est pluribusque riuis in ampliora spatia fluxum ministrat quam quilibet eorum riuorum, qui per multa locorum ab eodem fonte deducitur, ita narratio dispensatoris tui sermocinaturis pluribus profutura paruo sermonis modulo scatet fluenta liquidae ueritatis, unde sibi quisque uerum quod de his rebus potest, hic illud, ille illud, per longiores loquellarum anfractus trahat. alii enim cum haec uerba legunt uel audiunt, cogitant deum quasi hominem aut quasi aliquam mole immensa praeditam potestatem nouo quodam et repentino placito extra se ipsum tamquam locis distantibus fecisse caelum et terram, duo magna corpora supra et infra, quibus omnia continerentur. et cum audiunt: "dixit deus: fiat illud, et factum est illud", cogitant uerba concepta, finita, sonantia temporibus atque transeuntia, post quorum transitum statim existere quod iussum est ut existeret; et si quid forte aliud hoc modo ex familiaritate carnis opinantur. in quibus adhuc paruulis animalibus, dum isto humillimo genere uerborum tamquam materno sinu eorum gestatur infirmitas, salubriter aedificatur fides, qua certum habeant et teneant deum fecisse omnes naturas, quas eorum sensus mirabili uarietate circuminspicit. quorum si quispiam [*]( 1 eap. XXVI DGPTv 2 de] ex DOPTv 3 fidelem T 5 parnnlo co P\' 6 qaelibet Gx 7 que 01 locarum D eodem] eorum P 8 dispensata oris G2v sermocinatoris D sermocinatoribus P aermone G2v 9 modolo Gx scatetet (et a m. 2) P 11 loquillaram D amfractuB T 13 aliqua MY molem DGTv inmenti D* immense Gxv potestate D\'G\'T 14 ipsam DG Tv 15 dua MV magno v 16 contenerentnr D conterentur 01 17 f. illad] f. lui P1 et-illud om. v 18 concepta MY: coepta DGPxTv et fioita DGPTv temporalib. MV 19 corum P eristeret P1 22 sine T 23 infirmatas T 25 cireuminsp. — uilitatem a m. 2 in marg. inf. M circumspicit DGPTv )

quasi uilitatem dictorum aspernatus extra nutritorias cunas superba inbecillitate se extenderit, heu! cadet miser et, domine deus, miserere ne implumem pullum conculcent qui transeunt uiam, et mitte angelum tuum, qui eum reponat in nido, ut uiuat donec uolet.

Alii uero, quibus haec uerba non iam nidus, sed opacata frutecta sunt, uident in eis latentes fructus et uolitant laetantes et garriunt scrutantes et carpunt eos; uident enim, cum haec uerba legunt uel audiunt, tua, deus, aeterne stabili permansione cuncta praeterita et futura tempora superari nec tamen quicquam esse temporalis creaturae quod tu non feceris, cuius uoluntas, quia id est quod tu, nullo modo mutata uel quae antea non fuisset, exorta uoluntate fecisti omnia: non de te similitudinem tuam formam omnium, sed de nihilo dissimilitudinem informem, quae formaretur per similitudinem tuam recurrens in te unum pro captu ordinato, quantum cuique rerum in suo genere datum est, et fierent omnia bona ualde, siue maneant circa te siue gradatim remotiore distantia per tempora et locos pulchras uariationes faciant aut patiantur. uident haec et gaudent in luce ueritatis tuae, quantulum hic ualent. et alius eorum intendit in id quod dictum est: in principio fecit deus et resipiscit sapientiam principium, quia et loquitur ipsa nobis. alius itidem intendit in eadem uerba et principium intellegit exordium rerum conditarum et sic accipit in principio fecit, ac si diceretur: primo fecit atque in eis qui intellegunt in principio quod in sapientia fecisti caelum et terram, alius eorum ipsum caelum et terram [*]( 1 in ante dictorum eras. in M conas V curas P 2 tu post et addl DIP 8 miserire Dl quae GlfJ 6 uerba om. Gv opaca GPTv opaga D 7 fructecta T eius D* 8 carpiunt P 9 tua] iuum G1 tuum est G2v aeterna D1G1 est stabile G. 10 et futura om. D1 Buperare G1v 15 dissimilitndine v in forma MPlV 18 remotiora P 19 locua JDP1 loca v pulcras D uariationes a: narrationee DMP1 TV" 22 respicit Pv 23 loquetur a aliud Dlt) ididsm P1 26 qui] om. T; quae v 27 fecit P alius—terram om. T1 hoc ipsum v )

creabilem materiam caeli et terrae sic esse credit cognominatam, alius iam formatas distinctasque naturas, alius unam formatam eandemque spiritalem caeli nomine, aliam informem corporalis materiae terrae nomine. qui autem intellegunt in nominibus caeli et terrae adhuc informem materiam, de qua formaretur caelum et terra, nec ipsi uno modo intellegunt, sed alius unde consummaretur intellegibilis sensibilisque creatura, alius tantum unde sensibilis moles ista corporea sinu grandi continens perspicuas promtasque naturas; nec illi uno modo qui iam dispositas digestasque creaturas caelum et terram uocari hoc loco credunt, sed alius inuisibilem atque uisibilem, alius solam uisibilem, in qua luminosum caelum suspcimus et terram caliginosam quaeque in eis sunt.

At ille qui non aliter accipit in principio fecit quam si diceretur: primo fecit, non habet quomodo ueraciter intellegat caelum et terram, nisi materiam caeli et terrae intellegat, uidelicet uniuersae, id est intellegibilis corporalisque creaturae. si enim iam formatam uelit uniuersam, recte ab eo quaeri poterit, si hoc primo fecit deus, quid fecerit deinceps; et post uniuersitatem non inueniet ac per hoc audiet inuitus: quomodo illud primo, si postea nihil? cum uero dicit primo informem, deinde formatam, non est absurdus, si modo est idoneus discernere quid praecedat aeternitate, quid tempore, quid electione, quid origine: aeternitate, sicut deus omnia; tempore, sicut flos fructum; electione, sicut fructus florem; origine, sicut sonus cantum. in his quattuor primum et ultimum quae commemoraui difficillime intelleguntur, duo media [*]( 1 materiarum MV credidit P 2 unum T* 4 nominae D\' 5 omnibua D2P2 materia ex materie correctum P 6 terri P id post modo add. DPTv 7 consnmaretnr P sensiblisque P 8 molis D 9 prumtasque D prnmptasque P\' proptasque T 10 degestasque P* 11 uisibilem atque inuisibilem T adque P 13 snscipimns Po 15 primum D\'o 17 comrptibiliBque T 18 formata et uninersa v 19 potest D 21 primum inf. D* 22 formattl D* absordus P1 modo] quomodo D1P1v 28 aeternitati D\' 25 tempora v dictione D 26 sonos J)* )

facillime. namque rara uisio est et nimis ardua conspicere, domine, aeternitatem tuam incommutabiliter mutabilia facientem ac per hoc priorem. quis deinde sic acutum cernat animo, ut sine labore magno dinoscere ualeat quomodo prior sit sonus quam cantus? ideo quia cantus est formatus sonus et esse utique aliquid non formatum potest, formari autem quod non est non potest. sic est prior materies quam id quod ex ea fit: non ideo prior, quia ipsa efficit, cum potius fiat; nec prior interuallo temporis; neque enim priore tempore sonos edimus informes sine cantu et eos posteriore tempore in formam cantici coaptamus aut fingimus sicut ligna, quibus arca, uel argentum, quo uasculum fabricatur. tales quippe materiae tempore etiam praecedunt formas rerum, quae fiunt ex eis. at in cantu non ita est. cum enim cantatur, auditur sonus eius, non prius informiter sonat et deinde formatur in cantum. quod enim primo utcumque sonuerit, praeterit nec ex eo quicquam reperies quod resumtum arte componas; et ideo cantus in sono suo uertitur, qui sonus eius materies eius est. idem quippe formatur ut cantus sit, et ideo, sicut dicebam, prior materies sonandi quam forma cantandi: non per faciendi potentiam prior: neque enim sonus est cantandi artifex, sed cantanti animae subiacet ex corpore de quo cantum faciat; nec tempore prior: simul enim cum cantu editur; nec prior electione: non enim potior sonus quam cantus, quando quidem cantus est non tantum sonus uerum etiam speciosus sonus; sed prior est origine, quia non cantus formatur ut sonus sit, sed sonus formatur ut cantus sit. hoc exemplo qui potest [*]( 2 incommutabilia (om. mutabilia) v 3 priore D1 atutum M acotum (u ras.) D acuto P* 4 ///agnoscere (om. magno) M denoscere DPl 8 prior om. P quia-prior in marg. inf. pi ipse Pv fecit v 9 tempore om. P1 10 sonus Dv informis DI" canto Dl 11 furmam D pr. 12 arcba v 14 at] sed Pin ras. cantum DMV 15 eius] est T 16 canticum P 17 repperies libri 18 qui] quia P 20 priore D 21 perficiendi (om. per) DPTv popotentiam V pr. potentia DMPv 22 cantandi MY" 23 canto Dv 24 post sonus add. D*: uerum etiam speciosus 25 uerum - sonus om. MY sonus om. D ) intellegat materiam rerum primo factam et appellatam caelum et terram, quia inde facta sunt caelum et terra; nec tempore primo factam, quia formae rerum egerunt tempora, illa autem erat informis iamque in temporibus simul animaduertitur; nec tamen de illa narrari aliquid potest nisi uelut tempore prior sit, cum pendatur extremior — quia profecto meliora sunt formata quam informia — et praecedatur aeternitate creatoris, ut esset de nihilo unde aliquid fieret.

In hac diuersitate sententiarum uerarum concordiam pariat ipsa ueritas et deus noster misereatur nostri, ut legitime lege utamur, praecepti fine, pura caritate. ac per hoc si quis quaerit ex me quid horum Moses tuus ille famulus senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum; si tibi non confiteor, nescio; et scio tamen illas ueras esse sententias exceptis carnalibus, de quibus quantum existimaui locutus sum: quos tamen bonae spei paruulos haec bona uerba libri tui non territant, alta humiliter et pauca copiose. sed omnes, quos in eis uerbis uera cernere ac dicere fateor, diligamus nos inuicem pariterque diligamus te dominum deum nostrum, fontem ueritatis, si non uanam, sed ipsam sitimus; eundemque famulum tuum, scripturae huius dispensatorem, spiritu tuo plenum ita honoremus, ut hoc eum te reuelante cum haec scriberet attendisse credamus, quod in eis maxime et luce ueritatis et fruge utilitatis excellit.

lta cum alius dixerit: hoc sensit quod ego, et alius: immo illud quod ego, religiosius me arbitror dicere: cur non [*]( 2 terram (nec) DF; m expunxit m. 1 in V 3 rurum T\' exser T aerum v 5 narrare DlPT uelud P 6 com (o ex u corr.) D profectu D 7 informa DP praecedetur P praeceditar e aeternitatg P 9 sententia post diuersitate add. D condiam (om. cor) T pareat D 10 miseriatur D\' lege om. D; legS P 11 utamur (uta am. 2 in ras.) D ac] hac D 12 moyses PTfJ 13 hii MVv 14 nestio D1 15 loquutus MV 16 pftruolis D1 bona om. DPTv 17 cupiose D 19 dominum on. DPTv 20 uana D\'T 21 scriptore D1 22 honeremns D\' relante D1 24 utilitatis] uti (ut M) litteris MY 25 cum aliia P1 26 relegiosius D )

utrumque potius, si utrumque uerum est ? et si quid tertium et si quid quartum et si quid omnino aliud uerum quispiam in his uerbis uidet, cur non illa uidisse credatur per quem deus unus sacras litteras uera et diuersa uisuris multorum sensibus temperauit ? ego certe, quod intrepidus de meo corde pronuntio, si ad culmen auctoritatis aliquid scriberem, sic mallem scribere, ut quod ueri quisque de his rebus capere posset mea uerba resonarent, quam ut unam ueram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut excluderem ceteras, quarum falsitas me non posset offendere. nolo itaque, deus meus, tam praeceps esse, ut hoc illum uirum de te meruisse non credam. sensit ille omnino in his uerbis atque cogitauit, cum ea scriberet, quidquid hic ueri potuimus inuenire et quidquid nos non potuimus aut nondum potuimus et tamen in eis inueniri potest.

Postremo, domine, qui deus es et non caro et sanguis, si quid homo minus uidit, numquid et spiritum tuum bonum, qui deducet me in terram rectam, latere potuit quidquid eras in eis uerbis tu ipse reuelaturus legentibus posteris, etiam si ille per quem dicta sunt unam fortassis ei multis ueris sententiam cogitauit? quod si ita est, si igitur illa quam cogitauit ceteris excelsior, nobis autem, domine, aut ipsam demonstras aut quam placet alteram ueram, ut siue nobis hoc quod etiam illi homini tuo, siue aliud ex eorundem uerborum occasione patefacias, tu tamen pascas, non error inludat. [*]( 18 cf. Ps. 142, 10 ) [*]( 2 aliud omnino DPTv quis (om. piam) T in om. D 3 quur DM illa] i. omnia DTv omnia illa P q quem D1 quę v 5 intrepitus D\' 7 uere D carpere P possit D 9 huc D 11 uerum D 12 ea. P 13 hic om. D uere D 14 nondum possumus v 15 inuenire DP 16 es et] esset v 17 quia P uidet DPTv 18 deducit P\'v lętare v 19 eis] his 0 si ille - sententiam om. Dpr. 20 uiris DT" 21 si ig. MPXV: sit ig. DPTv illam MV 23 demonstrans f) demonstra T 25 parcas D )

XII. ITEM DE PRINCIPIO LIBRI GENESIS. PRINCIPIVM LIBRI GEITESIS AD LITTERAM.

Omnis diuina scriptura bipertita est secundum id quod dominus significat dicens scribam eruditum in regno dei similem esse patri familias proferenti de thesauro suo noua et uetera, quae duo etiam testamenta dicuntur. in libris autem omnibus sanctis intueri oportet quae ibi aeterna intimentur, quae facta narrentur, quae futura praenuntientur, quae agenda praecipiantur uel moneantur. in narratione ergo rerum factarum quaeritur utrum omnia secundum figurarum tantummodo intellectum accipiantur an etiam secundum fidem rerum gestarum asserenda et defendenda sint. nam non esse accipienda figuraliter nullus christianus dicere audebit attendens apostolum dicentem: omnia autem haec in figura contingebant in illis, et illud quod in Genesi scriptum est: et erunt duo in carne una, magnum sacramentum commendantem in Christo et in ecclesia. si ergo utroque modo illa scriptura scrutanda est, quomodo dictum est praeter allegoricam significationem: in principio fecit deus caelum et terram? utrum in principio temporis, an quia primo omnium, an in principio, quod est uerbum dei unigenitus filius? et quomodo possit ostendi deum sine ulla sui commutatione operari mutabilia et temporalia? et quid significetur nomine caelum et terram, utrum spiritalis corporalisque creatura [*]( 5 cf. Matth. 13, 52 15 I Cor. 10, 11 17 Gen. 2, 24 18 ef. Ephes. 5, 32 ) [*]( 2 Principiumlibri (primi add. D9) de geneai ad litteram DPTv; et qaod sps dl supferebatur sap aquas add. P 4 biperdita Gl 5 eraditum om. P 6 nono 0 7 autem add. P1 supr. uers. 8 omniub;∗ V (a ras.) 9 narrantur 01 10 monimtor D\'P\' 11 tanto modo DGl 15 haec autem 01 16 illis (OM. in) T genisi D 18 ecclesiam DlGlPl 19 scrudaada D* alligoricam D allegoriam Gl 22 in tral. in P 24 operarQ V* operarari P operi 11 25 caeli et terrae DO P r, utrum—terrae om. T1 )

caeli et terrae uocabulum acceperit an tantummodo corporalis, ut in hoc libro de spiritali tacuisse intellegatur atque ita dixisse caelum et terram, ut omnem creaturam corpoream superiorem atque inferiorem significare uoluerit? an utriusque informis materia dicta est caelum et terra, spiritalis uidelicet uita sicuti esse potest in se, non conuersa ad creatorem — tali enim conuersione formatur atque perficitur; si autem non conuertatur, informis est — corporalis autem si possit intellegi per priuationem omnis corporeae qualitatis, quae apparet in materia formata, cum iam sunt species corporum siue uisu siue alio quolibet sensu corporis perceptibiles? an caelum intellegendum est creatura spiritalis ab exordio quo facta est perfecta illa et beata semper, terra uero corporalis materies adhuc imperfecta? quia terra, inquit, erat inuisibilis et incomposita, et tenebrae erant super abyssum; quibus uerbis uidetur informitatem significare substantiae corporalis. an utriusque informitas his etiam posterioribus uerbis significatur, corporalis quidem eo quod dictum est: terra erat inuisibilis et incomposita; spiritalis autem eo quod dictum est: tenebrae erant super abyssum, ut translato uerbo tenebrosam abyssum intellegamus naturam uitae informem, nisi conuertatur ad creatorem, quo solo modo formari potest ut non sit abyssus, et inluminari ut non sit tenebrosa? et quomodo dictum est: tenebrae erant super abyssum? an quia non erat lux, quae si esset, utique super esset et tamquam superfunderetur, quod tunc fit in creatura spiritali, cum conuertitur ad incommutabile atque incorporale lumen, quod deus est? [*]( 1 acciperit DGlMV tantammodQ v 2 spiritale GIPI 4 utri*sque (u ras.) D 5 terram DPV pro spiritales G1P1 7 conuersatione D1G1v 8 corporis Gx 10 materea Dl uisus DGlPlv 11 perceptabiles GIV 12 qua v pr. 14 ininperfecta MV 15 abissum D 17 utri.sque (u ras.) D 18 autem post terra add. T 20 arant P 21 tenebrosQ P 22 solum T 23 formare T abisus D 25 quia non erat add. D* in ras. 26 superfunderet DGlMPTV 27 incummutabile Dl incommutabilem MV incorporalem Gt V incorporali M incorruptabile T 27 est deus DGTv )

Et quomodo: et dixit deus: fiat lux? utrum temporaliter an in uerbi aeternitate? et si temporaliter, utique mutabiliter; quomodo ergo possit intellegi hoc dicere deus nisi per creaturam? ipse quippe est incommutabilis. et si per creaturam dixit deus: fiat lux, quomodo est prima creatura lux, si erat iam creatura, per quam deus diceret: fiat lux? an non est lux prima creatura, quia iam dictum erat: in principio fecit deus caelum et terram? et poterat per caelestem creaturam uox fieri temporaliter atque mutabiliter, qua diceretur: fiat lux. quod si ita est, corporalis lux facta est ista, quam corporeis oculis cernimus, dicente deo per creaturam spiritalem, quam deus iam fecerat, cum in principio fecit caelum et terram: fiat lux, eo modo, quo per talis creaturae interiorem et occultum motum diuinitus dici potuit: fiat lux. an etiam corporaliter sonuit uox dicentis dei: fiat lux, sicut corporaliter sonuit uox dicentis dei: tu es filius meus dilectus? et hoc per creaturam corporalem, quam fecerat deus, cum in principio fecit deus caelum et terram, antequam fieret lux, quae in hac sonante uoce facta est. et si ita est, qua lingua sonuit ista uox dicente deo: fiat lux? quia nondum erat linguarum diuersitas, quae postea facta est in aedificatione turris post diluuium. quaenam lingua erat una et sola, qua deus locutus est: fiat lux, et quis erat quem oportebat audire atque intellegere, ad quem uox huius modi proferretur? an haec absurda carnalisque cogitatio est atque suspicio? quid ergo dicemus? an id quod intellegitur in sono uocis, cum dicitur: fiat lux, non autem ipse corporeus sonus, hoc bene accipitur esse uox dei? et utrum hoc ipsum ad naturam pertineat uerbi eius, de quo [*]( 17 Mafctb. 3, 17 22 cf. Gen. 11, 7 ) [*]( 1 dixit (om. et) D 3 dš (s a m. 2) D: deo OlPv dei T 5 quomo P est] est ergo T ergo est P 7 fia P 9 temporalis teroporaliter P 14 tales Ov creaturas G\'v 16 dicentes D1 19 hanc G* sonante om. P 20 uox ista DOPTv 22 quae iam P* 23 loquutus MV 24 at P 25 haec om. P 26 dicimus DGP\'v 27 intellegimus P diceretur DGPv 29 ipsnd MV perteneat D )

dicitur: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum? cum enim de illo dicitur: omnia per ipsum facta sunt, satis ostenditur et lux per ipsum facta, cum dixit deus: fiat lux. quod si ita est, aeternum est quod ait deus: fiat lux, quia uerbum dei, deus apud deum, filius unicus dei, patri coaeternus est, quamuis deo haec in aeterno uerbo dicente creatura temporalis facta sit. cum enim uerba sint temporis, cum dicimus quando et aliquando, aeternum tamen est uerbo dei quando fieri aliquid debeat, et tunc fit quando fieri debuisse in illo uerbo est, in quo non est quando et aliquando, quoniam totum illud uerbum aeternum est.

Et quid est lux ipsa, quae facta est? utrum spiritale quid an corporale? si enim spiritale, potest ipsa esse prima creatura iam hoc dicto perfecta, quae primo caelum appellata est, cum dictum est: in principio fecit deus caelum et terram; ut quod dixit deus: fiat lux, et facta est lux, eam reuocante ad se creatore conuersio eius facta atque inluminata intellegatur. et cur ita dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, et non dictum est: in principio dixit deus: fiat caelum et terra, et facta sunt caelum et terra, sicut de luce narratur: dixit deus, fiat lux, et facta est lux? utrum prius uniuersaliter nomine caeli et terrae comprehendendum erat et commendandum quod fecit deus, et deinde per partes exequendum quomodo fecit, cum per singula dicitur: dixit deus, id est quia per uerbum suum fecit quidquid fecit? [*]( 1 Io. 1, 1 et 8 ) [*]( 1 erat ante apud om. Gv 3 satis—facta Gs: om. libri 5 qaod] quo D lax om. D 6 deo patri PT quaeternas D 8 temporalia P 9 uerba DP* 10 debuisset in MV; t et i a m. 2 m F 13 spiritalis GPv quid - spiritale om. D1GP1v 14 creatura esse prima P 17 nt] et D 18 reuocante et creatore G3: reuocantem et creatorem libri 19 intellegitur DlGlv 21 terram D 22 terram DMV 23 caeltt P 24 quod] quae P <4 D cum Gv 25 exequendo D 26 est om. D\' )

An cum primum fiebat informitas materiae siue spiritalis sine corporalis, non erat dicendum: dixit deus: fiat, quia formam uerbi semper patri cohaerentis, quo sempiterne dicit deus omnia, neque sono uocis neque cogitatione tempora sonorum uoluente, sed coaeterna sibi luce a se genitae sapientiae non imitatur imperfectio, cum dissimilis ab eo quod summe ac primitus est informitate quadam tendit ad nihilum; sed tunc imitatur uerbi formam semper atque incommutabiliter patri cohaerentem, cum et ipsa pro sui generis conuersione ad id quod uere ac semper est, id est ad creatorem suae substantiae, formam capit et fit perfecta creatura? ut in eo quod scriptura narrat: dixit deus: fiat, intellegamus dei dictum incorporeum [in natura uerbi eius coaeterni reuocantis ad se imperfectionem creaturae, ut non sit informis, sed formetur secundum singula, quae per ordinem exequitur? in qua conuersione et formatione, qua pro suo modo imitatur deum uerbum, hoc est dei filium semper patri cohaerentem plena similitudine et essentia pari, qua ipse et pater unum sunt, non autem imitatur hanc uerbi formam, si auersa a creatore informis et imperfecta remaneat, propterea filii commemoratio non ita fit, quia uerbum, sed tantum quia principium est, cum dicitur: in principio fecit deus caelum et terram; exordium quippe creaturae insinuatur adhuc in informitate imperfectionis. fit autem filii commemoratio, quod etiam uerbum est, in eo quod scriptum est: dixit deus: fiat, ut per id quod principium est insinuet exordium creaturae existentis ab illo adhuc imperfectae, per id autem quod [*]( 18 cf. lo. 10, 30 ) [*]( 3 forma 01 formam uerbi (m u et bi a m. 2 in ras.) D 5 uolaentem DIGITv uolaentes Ppr. coaeternS P 6 imitatur (imi a m. 2 in rtJI.) D inperfecio P 7 aammae TV 8 imitator G* 10 id (om. est) D\' 11 sit 01 13 in natura-po 145, 23 trinitatis agnoscimas desunt in MV reuocantis (re a m. 2) D: prouoeautis OPv 15 execuntur P 18 similitudinem 01 pari] patri P qaia DP 19 hac D1 haec Gv 20 fili P1 23 in om. OP 24 fili DOxP cummemoratio D1 25 quid D\' et dixit DGPv 26 creturae p 27 existens Ppr. quod] i D5 )

uerbum est insinuet perfectionem creaturae reuocatae ad eum, ut formaretur inhaerendo creatori et pro suo genere imitando formam sempiterne atque incommutabiliter inhaerentem patri, a quo statu hoc est quod ille.

Non enim habet informem uitam uerbum filius, cui non solum hoc est esse quod uiuere sed etiam hoc est uiuere quod est sapienter ac beate uiuere. creatura uero quamquam spiritalis et intellectualis uel rationalis, quae uidetur esse illi uerbo propinquior, potest habere informem uitam: quia non sicut hoc est ei esse quod uiuere, ita hoc uiuere quod sapienter ac beate uiuere. auersa enim a sapientia incommutabili stulte ac misere uiuit, quae informitas est. formatur autem conuersa ad incommutabile lumen sapientiae, uerbum dei; a quo enim extitit ut sit utcumque ac uiuat, ad illum conuertitur ut sapienter ac beate uiuat. principium quippe creaturae intellectualis est aeterna sapientia; quod principium manens in se incommutabiliter nullo modo cessaret occulta inspiratione uocationis loqui ei creaturae, cui principium est, ut conuerteretur ad id ex quo esset, quod aliter formata ac perfecta esse non possit. ideoque interrogatus quis esset respondit principium, quia et loquor uobis. quod autem filius loquitur, pater loquitur, quia patre loquente dicitur uerbum, quod filius est, aeterno more, si more dicendum est, loquente deo uerbum coaeternum. inest enim deo benignitas summa et sancta et iusta et quidam non ex indigentia, sed ex beneficientia ueniens amor in opera sua. propterea priusquam scriberetur: dixit deus: fiat lux, praecessit scriptura dicens: et spiritus dei superferebatur super aquam: quia [*]( 21 Io. 8, 25 ) [*]( 2 emitando D 4 quid Dl 6 et ante etiam add. G ei uiuere GPv et uiuere D 7 uera P 9 uerbo] uero DlOlv 10 (esse) qua 01 quam D1Pv q, D* 11 incommutabile Gl 12 formator Dx autem om. DIG1v13 sapientiam T 14 exsistit P uiuit 01 17 nollo D\' 18 creatore D\' 20 posset D 21 quia] qui Gv et om. P 23 quid Dl aeterno] et nono v more si om. 01 24 qo aeternum P benignitatis DIGl 26 pterea P 28 ferebatur v aquas P )

riae aquae nomine appellare uotuit totam corporalem materiam, ut eo modo insinuaret unde facta et formam. sint omnia, quae in suis generibus iam dinoscere possumus, appellans aquam, quia ex humida natura uidemus omnia in terra per species uarias formari; atque concrescere ; siue spiritalem uitam quandam ante formam conuersionis quasi fluitantem: e superferebatur utique spiritus dei quia subiacebat scilicet bonae uoluntati, creatoris quidquid illud erat quod -formandum perficiendumque incheauerat; ut dicente deo in.] r uerbe suo fiat lux, in bona uoluntate hoc eat in beneplacito eius pro modo sui generis maneret quod factum est et ideo dictum est quod placuerit scriptura dicente :- et facta est lux; et uidit deus lucem quia bona est: ut quemadmodum in ipso exordio inchoatae creaturae quae caeli et terrae nomine i. propter id quod ( de illa perficiendum erat commemorata est trinitas insinuatur creatoris- nam- ; di,.. cente. scriptura, in principio fecit deus caelum et terram, intellegimus patrem in dei nomine et filium in principii nomine, qui non patri, sed per se ipsum creatae primitus ac potissimum spiritali creaturae et consequenter etiam uniuersae creaturae principium 1 est;,, dicente autem scriptura, et spiritus dei superferebatur super aquam, completam commemorationem trinitatis agnoscimus ita et in conuersione atque perfectione creaturae ut rerum species digerantur, eadem, trinitas insinuetur, uerbum dei scilicet et uerbi generatio, cum dicitur dixit. deus et sancta bonitas, in qua deo placet quidquid ei pro suae naturae [*]( 1 mateream D\' 3 appellens D\' 8 uolontati (ntati a m. 2) D uolentati Ta I queqa G1 10 uolontate D \' bono placito DP " 11 manerit D .12 placueret G114 exhordio T M ia antenomine add. D1 patri G3: patris DG1PTv " per G2: et D1G1v om. PT r creatae] eteaterae (ur a m. 3) D \' 23 cognoscimue D 24 conuersione D conuersatione P2(in ras.) v conuefsatioeum G1 te post atque add. Ov perfectione -D \'; ut] utrum (om. rerulffy P\'1 \'• 25 dege∗rantur D digeratur v insinuatur Wfi 28 generator G2P2Tv1 generatur DG1Pv1 dicetur Ol 27 qua a: quo Itbri ) [*]( vnn. ) [*]( 10 ) modulo perfectum placet, cum dicitur: uidit deus quia bonum est.

Sed cur commemorata prius quamuis imperfecta creatura postea commemoratur spiritus dei, prius dicente scriptura: terra autem erat inuisibilis et incomposita et tenebrae erant super abyssum, ac deinde inferente: et spiritus dei superferebatur super aquam? an quia egenus atque indigus amor ita diligit, ut rebus quae diligit subiciatur, propterea cam commemoraretur spiritus dei, in quo sancta eius beniuolentia dilectioque intellegitur, superferri dictus est, ne facienda opera sua per indigentiae necessitatem potius quam per abundantiam beneficientiae deus amare putaretur? cuius rei memor apostolus dicturus de caritate supereminentem uiam demonstraturum se ait; et alio loco: supereminentem, inquit, scientiae caritatem Christi. cum ergo sic oporteret insinuare spiritum dei ut superferri diceretur, commodius factum est, ut prius insinuaretur aliquid inchoatum cui superferri diceretur; non enim loco, sed omnia superante ac praecellente potentia.

Ita etiam rebus ex illa inchoatione perfectis atque formatis uidit deus quia bonum est; placuit enim quod factum est in ea benignitate, qua placuit ut fieret. duo quippe sunt propter quae amat deus creaturam suam, ut sit et ut maneat. ut esset ergo quod maneret, spiritus dei ferebatur super aquam; ut autem maneret, uidit deus quia bonum est. et quod de luce dictum est, hoc et de omnibus: manent enim [*]( 14 I Cor. 12, 81 15 Eph. 3, 19 ) [*]( 1 modolo D 3 quur DPT quorum memorata (om. cur) MV cummemorata D 6 inferentem G1v 8 aegeDus MV indiguus v 9 cum om. DPl memoraretur Gv 10 beneuolentia PT 11 neceeritate Dl 12 habundantiam T abundantiae M 13 memorat T dic«turus (i ras.) D 16 at] et MV 17 ferri-cui in ras. MI superferre Ox cHmodins P 21 enim om. P 23 sit] fit V* 24 saperferebatar P\'T 26 deus om. Gv bona DGPTv 26 de prius om. T et alterum om. GPTv maDe. T manente Gl manente Dlv )

quaedam supergressa omnem temporalem uolubilitatem in amplissima sanctitate sub deo, quaedam uero secundum sui temporis modos, dum per decessionem successionemque retum temporalium saeculorum pulchritudo contexitur.

XIII. OOKTRA BO8 QVI DICVNT: NVMQVID IBI FVIT MOVSES, QVAHDO PBCIT DEVS CAELVM ET TBR&AM, VT CREDATVB EI? EX LIBRO DE CTVITATE DEI XI 1NTBB OETBBA ET AD LOCVM.

Visibilium omnium maximus mundus est, inuisibilium omnium maximus deus est; sed mundum esse conspicimus, deum esse credimus. quod autem deus fecerit. mundum nulli potius credimus quam ipsi deo. ubi eum audimus P nusquam interim nos melius quam in scripturis sanctis, ubi dixit propheta eius: in principio feoit deus caelum et terram. numquidnam ibi fuit iste propheta, quando fecit deus caelum et terram? non; sed ibi fuit sapientia dei, per quam facta sunt omnia, quae in animas etiam sanctas se transfert, amicos dei et prophetas constituit eisque opera sua sine strepitu intus enarrat. locuntur eis quoque angeli dei, qui semper uident faciem patris uoluntatemque eius quibus oportet annuntiant. ex his unus erat iste propheta, qui dixit et scripsit: in principio fecit deus caelum et terram; qui tam idoneus testis est, per quem deo credendum sit, ut eodem spiritu dei, [*]( 19 cf. llatth. 18, 10 ) [*]( 1 quidam D* supergressam DlIITV bolabilitatem F1 2 nero] ergo DQPv 3 modo D1G1v deeoessionem P1 disoesrioaem G1v, eeMionem T 4 temporalium MY: om. DQPTv saecularis P paloritado DP 6 oap. XXVIH DPT XXVIIII 0 VIIII r 6 mosee T 7 terra T ut—ei om. P\' 8 XII P inter—locum om. DQPTv 10 eet deas v 12 audiai. bu P\' 18 melios D1 14 deaa om. (h 16 non om. T qaem T 17 tranefert (ert a m. 2) D amicus 01 amicts G2v9 19 ennarnit 01 narrat P loquuntur GIPT 20 uolontateqae D\' 21 his] eis D 98 teetes Pl eat] et D1G1P1 credeadom T\' ait) sic y ) [*]( 10* )

XIIII

1 Cum igitur unum mundum \' ingenti. quidem mole corporea, finitum tamen et loco\' suo determinatum et operante \\deo factum esse dicant,\' quod respondent de infinitis extra mundum locis cur in" eis eis opere deus cesset, hoc sihi respondeant de infinitis ante mundum temporibus cur in eis ab opere deus cessarit.\' et sicut non est consequens ut fortuito potius quam ratione diuina deus non alio, sed, isto iii quo est loco mundum. constituerit cum pariter infinitis ubique patentibus nullo excellentiore merito posset hic eligi, quamuis eandem diuinam rationem qua id factum est nulla possit humana comprehendere I natura: ita non est consequens ut deo aliquid existi- .[..

cum tempore autem factus est mundus, si in eius condicione factus est mutabilis motus, sicut uidetur se habere etiam ordo ille primorum sex uel septem dierum, in quibus mane et uespera nominantur, donec omnia quae his diebus fecit deus sexto perficiantur die septimoque in magno mysterio dei uacatio commendetur: qui dies cuius modi sint aut perdifficile nobis aut impossibile est cogitare, quanto magis dicere.

Videmus quippe istos dies notos non habere uesperam nisi de solis occasu nec mane nisi de solis exortu; illorum autem priorum tres dies sine sole peracti sunt. qui die quarto factus refertur. et primitus quidem lux dei uerbo facta atque inter ipsam et tenebras deus separasse narratur et eandem lucem uecasse diem, tenebras autem noctem. sed qualis illa sit lux et quo alternante motu qualemque uesperam et mane fecerit, remotum est a sensibus nostris nec ita ut est intellegi a nobis potest; quod tamen sine ulla haesitatione credendum est. aut enim aliqua lux corporea est siue in superioribus mundi partibus longe a conspectibus nostris siue unde sol postmodum accensus est, aut lucis nomine significata est sancta ciuitas in sanctis angelis et spiritibus beatis, de qua dicit apostolus: quae sursum est Hierusalem mater nostra aeterna in caelis; ait quippe et alio loco: omnes enim uos filii lucis estis et filii diei, non sumus noctis neque tenebrarum; si tamen et uesperam diei huius et mane aliquatenus congruenter intellegere ualeamus, quoniam scientia creaturae in comparationem scientiae creatoris quodam modo uesperascit itemque lucescit et mane fit, cum et ipsa refertur ad laudem dilectionemque creatoris, [*]( . 21 Gal. 4, 26 22 I Thess. 5, 5 ) [*](2 motabiliB v se om. T 4 deus fecit PTv 5 sexte add. P* in marg. perficientur v6 nocatio P1v 7 aut etiam impossi- Wle PTv 8 nottu P1 10 prioree PTv 11 uerbo dei PTv 12 eadem MV 13 nocta MV , lux sit P H quod v alterante T mota F* 19 significatūv 20 spiritalibusP 24 noctisrF; ram.2 25 diei PTv: die MV (cf. btd. ad Cyprianum ed. Hartel) 26 scientia] seientiae MV comparationem MTVi conparatione P0_ )

nec in noctem uergitur, ubi non creator creaturae dilectione relinquitur. denique scriptura cum illos dies dinumeraret ex ordine, nusquam interposuit uocabulum noctis; non enim ait alicubi: facta est nox, sed: facta est uespera et factum est mane, dies unus; ita dies secundus et ceteri. cognitio quippe creaturae in se ipsa decoloratior est, ut ita dicam, quam cum in dei sapientia cognoscitur uelut in arte qua facta est; ideo uespera, quae nox congruentius dici potest; quae tamen, ut dixi, cam ad laudandum et amandum refertur creatorem, recurrit in mane. et hoc cum facit in cognitione sui ipsius, dies unus est; cum in cognitione firmamenti, quod inter aquas inferiores et superiores caelum appellatum est, dies secundus; cum in cognitione terrae ac maris omniumque gignentium, quae radicibus continuata sunt terrae, dies tertius; cum in cognitione luminarium maioris et minoris omniumque siderum, dies quartus; cum in cognitione omnium ex aquis animalium natatilium atque uolatilium, dies quintus; cum in cognitione omnium animalium terrenorum atque ipsius hominis, dies sextus.

Cum uero in die septimo requiescit deus ab omnibus operibus suis et sanctificat eum, nequaquam est accipiendum pueriliter, tamquam deus laborauerit operando, qui dixit, et facta sunt, uerbo intellegibili et sempiterno, non sonabili et temporali. requies dei requiem significat eorum qui requiescunt in deo, sicut laetitia domus laetitiam significat eorum qui laetantur in domo, etiam si non eos domus ipsa, sed alia [*]( 82 Pb. 148, 5 ) [*]( 1 nergitnr P1 in rat. 2 relinqaetar P denumeraret v 5 foeta v 6 cognitio] cogitatio Pb 7 quam P* in rat. cam OM. MV 8 qua] qaae v ideoq; v quae - potest om. T quae MV: qui P (ā in ras. a m. 2); on. v 10 cognitionem PT U ipnu P1 m ras. 20 fere litt. iptius-cognitione om. v cognitionem MPTV firmamenti- interP2 in marg. 12 post inter add. v: ipsos dies unus est, Cam in cognitione 18 cognitionem MV 15 luminariūP2 in ras.luminaris v 17 nttiUum P1 uolatitium] aolaiam v 24et requies PTv 25 domos P )

res aliqua laetos facit; quanto magis eadem domus pulchritudine sua faciat laetes habitatores, ut non solum eo loquendi modo laeta dicatur, quo significamus per id quod continet id quod continetur; sicut "theatra plaudunt" "prata mugiunt",cum in iliis homines plaudant, in his boues mugiant; sed etiam illo quo signifieatur per efficientem id quod efficitur, sicut laeta epistula dicitur, significans eerum laetitiam quos legentes efficit laetos. conuenientissime itaque, cum deum requieuisse prophetica narrat auctoritas, significatur requies eorum qui in illo requiescunt et quos facit ipse requiescere ; hoc etiam hominibus, quibus loquitur et propter quos utique conscripta est; promittente prophetia, quod etiam ipsi post bona opera, quae in eis per eos operatur deus, si ad illum prius in ista uita per fidem quodam modo accesserint illo habebunt requiem sempiternam; hoc enim et I sabbati . praecepto praecepto legis in ueteri dei populo figuratum est,-.-..

XV. QVOD LVCIS NOMINE] ETIAM ANGKLI SIGNIFICATI ATQVE CREATI POSSINT INTELLEGI. EX EODEM LIBRO XI INTRA CETERA ET AD LOCVM.

Vbi de mundi constitutione sacrae litterae to:cuntur\',\' non euidenter dicitur utrum uel quo ordine creati sint angeli; sed si praetermissi non sunt, uel caeli nomine ubi dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, uel potius lucis huius de qua loquor significati sunt. non autem esse praetermissos hinc existimo, quod scriptum est requieuisse deum in die septimo ab omnibus operibus suis quae fecit, [*](1 (et 2) lactus P1; ante 1. ras. 9 litt. prècritadine v i 3 dicantur v quo] quod P -i 5 plaudunt et mugiunt P: bis] ilHt v \' boues] uobes F 6 in Ulo PT \' 9 profetica et 12 profetia P 11 conscribta V 13 et ante per add. v -15 enim (om. et), Pv 16 uetere Tt - 17 cap. XXX PT 18 lacis]lucus Tx .19 inter—locum om. T -81 łoquuntur PT 22 sunt Px 28 si om. P1v 26 exsistimo V 27 in om. P1v. )

ergo erant angeli, quando facta sunt sidera; facta sunt autem quarto die. numquidnam ergo die tertio factos esse dicemus? absit. in promtu est enim quid illo die factum sit: ab aquis utique terra discreta est et distinctas sui generis species duo ista elementa sumserunt et produxit terra quidquid ei radicitus inhaeret. numquidnam secundo? ne hoc quidem; tunc enim firmamentum factum est super aquas superiores caelumque appellatum est; in quo firmamento quarto die facta sunt sidera. nimirum ergo si ad istorum dierum opera dei pertinent angeli, ipsi sunt illa lux, quae diei nomen accepit, cuius unitas ut commendaretur, non est dictus dies primus, sed dies unus; nec alius est dies secundus aut tertius aut ceteri, sed idem ipse unus ad implendum senarium uel septenarium numerum repetitus est propter (senariam uel) septenariam cognitionem: senariam scilicet operum, quae fecit deus, at septimam quietis dei. cum enim dixit deus: fiat lux, facta est lux; si recte in hac luce creatio intellegitur angelorum, profecto facti sunt participes lucis aeternae, quod est ipsa incommutabilis sapientia dei, per quam facta sunt omnia, quem dicimus unigenitum dei filium, ut ea luce inluminati, qua creati, fierent lux et uocarentur dies participatione incommutabilis lucis et diei, quod est uerbum dei, per quod et ipsi et omnia facta sunt. lumen quippe uerum, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum, hoc inluminat et omnem angelum mundum, ut sit lux non in se ipso, sed in deo: a quo si auertitur angelus, fit immundus, sicut sunt omnes qui uocantur immundi spiritus, nec iam lux in domino, sed in se ipsis tenebrae, priuati participatione lucis aeternae. mali enim nulla natura est, sed amissio boni mali nomen accepit. [*]( 23 Io. 1, 9 ) [*](2 ergo om. Po factas 2* dicimas Pv 8 promptam T qaod vpr. 4 distincta P 5 sumpserunt Pv 6 ne] nec v 10 quae] qui PY 14 senariaa uei o: om. Ubri septinariam v 16 facta] et facta PTv 24 inlaminaait v 26 lux sit Tv 30 ammiseio T )

XVI. CONTRA EOS QVI DICVNT OB HOC FACTVM ESSE MVNDVM, VT ANIMAE,QVAE PECCAVERANT PRIVS, IN EO INCLVDEBENTVB: VBI BT ORIGENEM ERRASSE PROBAT CONTRA LIBROS IPSIVS, QVI APPELLAKTVR TIEPI \'ΑΡΧΩΝ.EX EODEM LIBRO xi INTER CETERA BT AD LOCVM.

Sed multo est mirandum amplius, quod etiam quidam qui anum nobiscum credunt omnium rerum esse principium ullamque naturam, quae non est quod deus est, nisi ab illo conditore esse non posse, noluerunt tamen istam causam fabricandi mundi tam bonam ac simplicem bene ao simpliciter credere, at bonus deus conderet bona et essent post deum quae non essent quod est deus, bona tamen, quae non faceret nisi bonus deus. sed animas dicunt non quidem partes dei, sed factas a deo peccasse a conditore recedendo et diuersis progressibus pro diuersitate peccatorum a caelis usque ad terras diuersa •orpora quasi uincula meruisse; et hunc esse mundum eamque causam mundi fuisse faciendi, non ut conderentur bona, sed ut mala cohiberentur. hinc Origenes iure culpatur; in libris enim, quos appellat nequ ἄϱχων, id est de principiis, hoc sensit, hoc scripsit. ubi plus quam dici potest miror hominem in ecclesiasticis litteris tam doctum et exercitatum non attendisse primum quam hoc esset contrarium scripturae huius tantae auctoritatis intentioni, quae per omnia opera dei subiungens: et uidit deus, quia bonum est, completisque omnibus inferens: et uidit deus omnia quae fecit, It ecce bona ualde, nullam aliam causam faciendi mundi intellegi uoluit, nisi ut bona fierent a bono deo. ubi si nemo [*](25 Gen. 1, 4 26 Ibid. 81 ) [*]( 1 cap. XXXI PT XXXII o 8 prius peccauerant (unt v) PTfJ 4 urigenem M1 contra] ex PT secundum v libris PT 5 peri (petri T) archon MPTVv item ex (08. eodem) e libroj L de cixitate dei PTx 6 inter- locam om, PTv 8 ilUmque M 9 illa T1 11 mundum Pv 12 dens om. v 14 par∗es P; t rasa. 19 origenii « 91 scribsit Y 26 inferret P 18 colont * )

peccasset, tantummodo naturis bonis esset mundus ornatus et plenus; et quia peccatum est, non ideo cuncta sunt impleta peccatis, cum bonorum maior numerus in caelestibus suae naturae ordinem seruet; nec. mala uoluntas quia naturae ordinem seruare noluit, ideo iusti dei leges omnia bene ordinantis effugit; quoniam sicut pictura cum colore nigro loco t.suo posito, ita uniuersitas rerum, si quis possit intueri, etiam \' cum peccatoribus pulchra est, quamuis per se ipsos consideratos sua deformitas turpet. deinde uidere debuit Origenes et quicumque ita sapiunt, si haec opinio uera esset, mundum ideo factum ut animae pro meritis peccatorum suorum tamquam ergastula, quibus poenaliter includerentur, corpora acciperent, superiora et leuiora\' quae minus,1 inferiora uero et grauiora quae amplius peccauerunt, daemones, quibus deterius nihil est, terrena corpora, quibus inferius et grauius nihil est, potius quam homines etiam bonos habere debuisse.nunc uero ut intellegeremus animarum merita non qualitatibus corporum esse pensanda, aerium pessimus daemon; homo autem, et nunc licet malus\' longe minoris mitiorisque malitiae et certe ante -peccatum, tamen luteum corpus accepit. autem autem stultius dici potest quam istum solem, ut in uno mundo unus esset; non decori pulchritudinis uel etiam saluti rerum corporalium consuluisse artificem deum, sed hoc potius euenisse, quia non duea sic peccauerat tali corpore mereretur includi? ac per hoc si contigisset ut non una, sed duae, immo non duae, sed decem uel centum similiter aequaliterque peccassent centum soles haberet hic mundus? quod ut non fieret, non opificis prouisione mirabili ad rerum corporalium salutem decoremque consultum est, sed contigit potius tanta unius animae progressione peccantis,, ut sola corpus tale mereretur. [*](3 maior] longe maiorPTv suaeP in ras. I ordinantes P 7 posita v <5 8 et puichra v 9 origenis 12 paensliter P 17 intellegerimus V 1saereum PTv V possimus] penaemus P 21 istum] per istum P1 22 decuri] de corpou v pulchritudine v soluti P 23 consoluisse P\'\\ 25si] Hc M 26 peccassent- decoremque om. Mv23 prouisionem G1 salute P 29 contingit GlPl 80 progressionem MV t ) non plane animarum quibus nesciunt quid loquantur, sed corum ipsorum qui talia sapiunt multum longe a ueritate et metite est cohercenda progressio.

XVII. DEM DE EODEM ERRORE ET DE IGNE AETERNO EN LIBRO RESPONSIONIS AD CONSVLTAOROSI PRESBVTERI INTER CETERA ET AD LOCVM.IIJ" -

Vsque adeo igitur in eo! quod ex nihilo ,!fecit\' uoluntas non nihil dicitur, ut ipsa praecipue commendetur. nam cui dicitur: subest tibi enim cum uoles posse, siue adsit unde fiat siue non adsit, sat est uoluntas ubi summa est potestas. fiat siue non adsit, sat est uoluntas creatur, uoluntas creantis nihil esse perhibetur, cum propterea de nihilo creari aliquid possit, quia uoluntas creantis etiam sine materia sibi sufficit? quod si forte non solum animam, sed nullam omnino creaturam uolunt fateri ex nihilo factam, ideo quoniam quidquid deus fecit uoluntate fecit, quae uoluntas utique non est nihil, respiciant unde secundum corpus factus sit homo. certe enim, sicut scriptura testatur, cum de limo uel de puluere terrae deus fecit, uoluntate fecit, procul \'dubio uoluntate fecit; nec tamen uoluntas dei puluis ant limus est. sicut ergo in eo quod ei limo factum est, quamuis uoluntate sit factum, non est uoluntas limus, ita in e6\'\'quiod ex nihilo factum est, quamuis uoluntate sit factum, non est uoluntas nihil.iam uero quod dolendum addidisti, ex Priscilliani haeresi ad errorem Origenis\' apud uos homines fuisse delapsos nec ab illa peste potuisse sanari, nisi et ipsa medicina morbidum aliquid [*]( 10 Sap. 12, 18.<,,, .4l,,1 ) [*]( 2 qui talia],qualia P4cap. XXXII T XXXIII v XXII P 5 errore orig et P \' . 6 inter—locum om: PTv 10 0enim tibi PTt \' 11 non adsit] nota sit P • - 18 respiciant n: respieiat libri It uoluntate fecit MV: om. PJV "t\' ante procul add. PTv 21 uolutas P 125 prisciliani MVv j26 originis P1 V1 , delabsos V delapsus P1 i 27 ipei v ! r \' )

intulisset, non est quidem dolor iste culpandus; ueritas enim debuit, non falsitas pellere falsitatem; nam hoc mutare est malum, non euitare. uerum tamen quia de ipso deo, creaturarum omnium conditore, hoc est de ipsa coaeterna et incommutabili trinitate ab eis qui ad uos libros Origenis attulerant id traditum esse commemoras quod ueritas habet; contra quam ueritatem Priscillianus Sabellianum antiquum dogma restituit — ibi ipse pater, qui filius, qui et spiritus sanctus perhibetur — hoc iste peior, quod etiam de anima sentit, ut non eam propriam uelit habere naturam, sed de ipso deo tamquam particulam defluere et tam deformiter inquinari atque in deterius commutari cum Manichaeis audeat affirmare: non parum boni ex libris illis prouincia uestra percepit in ea re maxime, in qua capitaliter erratur: de creatore quippe, non de creatura tam falsa et tam nefaria sentiuntur. siue ergo in hanc fidem qui deuiauerant restituti sunt siue qui eam nondum nouerant illarum disputationum lectione didicerunt, hoc se gaudeant didicisse quod sanum est. quod autem et in eis erroris est quamquam te cognouisse iam uideam, tamen quemadmodum contra talia disseratur ibi melius discere poteris, ubi error ipse et olim exortus est et non olim proditus.

Quantum possum tamen etiam ego commoneo ut de diaboli angelorumque eius correptione et in pristinum statum reparatione sapere nihil audeas; non quia diabolo et daemoniis inuidemus et eo modo quasi uicem maliuolentiae rependimus, cum illi non ob aliud nisi inuidentiae stimulis agitati nostra itinera quibus in deum tendimus perturbare conentur; sed quia ultimae sententiae summi et ueracissimi iudicis ex nostra praesumtione nihil addere debemus. ipse enim se similibus [*]( 5 a uos T; duos v adtulerant P1 7 priBcillanas T priscilliMias t sabelliaum P (1 am. 2) 8 ibi MY: ubi PTfJ 9 hoc] in hoc a hoc est P quo Pv sentit] ita sentit PTv 10 nellet Pv 12 in] inde T manicbeis PTv manichaeos MV 18 non) num p. 14 capitalariter v 22 de om. MV 23 correptione MV: correctione PTv 24 daemonibos PTv 25 eo) in eo P uice maleuolentiae P 29 praesamptione PTfJ )

eorum esse dicturum praedixit: ite in igne aeterno, qui paratus est diabolo et angelis eius; nec mouere debet ut hoc loco aeternum pro diuturno accipiamus quod alibi scriptum est: in aeternum et in saeculum saeculi. latinus quippe interpres noluit dicere: in aeternum et in aeternum aeterni; sed quoniam id quod αἰὼν graece dicitur et saeculum et aeternum interpretari potest, commodius alii interpretes transtulerunt: in saeculum et in saeculum saeculi. sed non dictum est ubi dictum est: ite in ignem aeternum; non enim dictum est αἰω̃να, sed αἰώνιον.quod m a saeculo declinatum esset, saeculare latine diceretur, non asternum quod nemo umquam interpres ausus est dicere. quapropter licet latine saeculum cum aliquo fine intellegatur, aeternum uero nisi id quod sine fine est non soleat appellari, αἰὼνautem graece aliquando (aeternum, aliquando) saeculum significare intellegatur: tamen quod ex hoc nomine deriuatur et appellatur αἰώνιονipsi Graeci, quantum extimo, non solent intellegere nisi id quod non habet finem. nos autem siue αἰω̃να siue αἰώνιονnon solemus dicere nisi aeternum; sed αἰω̃να dicimus et saeculum, αἰώνιονautem non nisi aeternum. quamuis quidam aeternum etiam aeternale audeant dicere, ne latinae linguae deesse uideatur ab eodem nomine deriuatio. et fortasse quidem secundum morem scripturarum inueniant isti aliquid etiam αἰώνιονdictum quod sine fine non sit; sicut deus in libris ueteris testamenti assidue dicit: hoc uobis erit legitimum aeternum; quod graecus habet αἰώνιον, cum de talibus sacramentis eo modo saepe praeciperet, quae [*]( 1 Matth. 25,41 4 Ps. 9, 6 25 Ex. 28, 43 Leu. 16, 34 ) [*]( 1 ignem aeteraum PTV* 3 diurno MV 6 aeon libri 7 et in ttecalum et in aeternum Pv 8 iuterpraetes T 9 ante saeculiadd. v: et in 10 aeonalibri aeonion PTv iaeonion MV 15 aeon MPTY: aeno v grecae T aeternam aliquandoa: om. libri 16 intellegitnr « 17 aeonion MPTV: aeon 9 eztimo Y: exirtimo PTfJ 19 aeonion PTv: aenion V 21 aeternum MV: interdum PTv andiant P1 22 deriuato Plv 25 aviduae T 26 legittimum P aeoniona in e ) finem fuerant ha-bitura. quae si diligentius dicta intellegantur, ea fortasse I quae illis sacramentis significabantur finem non erant babitura: ita «nim, ne longius ab eam, dioimus aeternum deum, non utique duas istas breuissimas syllabas, sed quod eis significatur; dixit apostolus tempora aeterna priera ei antiqua, quod: in graeco legitur πϱό χϱόνων αἰωνίων; ad Titum enim scribens ait: spem uitae aeternae, quam promisit non mendax deus ante tempora aeterna.cum autem retrorsum tempora a constitutione mundi habere uideautur initium, quomodo sunt aeterna, mi. quia aeterna, dixit quae ante ce non habent ullum tempus? sed quisquis prudenter aduertit quod dictum est: ite in ignem aeternum illud esse dictum quod non habet finem, a contrario probat eo ipso loco euangelico de uita aeterna quam iusti accepturi sunt; non enim ipsa habet finem. ita enim conclusit: sic ibunt illi in ambustionem aeternam iusti autem in uitam aeternam: in utroque graecus αἰωνίων.si misericordia nos prouocat credere non futurum impiorum sine fine supplicium, quid de praemio iusterum credituri sumus, cum in utraque . parte eodem loco eadem sententia, - eodem uerbo praenuntietur aeternitas ? an iterum etiam iustos ex illa sanctificatione et uita aeterna in peccatorum immunditiam atque in mortem relapsuros esse dicemus? absit hoc a christianae fidei sanitate. utrumque igitur sine fine dictum est aeternum, hoc est αἰώνιον, ne, cum diaboli poenas dolemus, et de. regno Christi dubitemus postremo si aeternum et aeternale hoc est αἰvὼν et αἰώνιον sub utroque intellectu in scripturis poni [*]( 5 cr. n Timi 1, 9 \' 7 Tit. i, 2 1 15 Matth. 25, 46 ) [*]( 3 abea P 4 ipbw duas PTv sillabus P c pro chrons M Vv p. choroqa P p. chroqaop T , aenion, M, . 7 enim om. T 9 retrorsum PTv: ruraum V sursum. M uidebantur v 11 habet fχ 13 a] e u" 14 euangelice P \' 15 ipsa] et ipsa PTv ,1 17 aeonion PTV: habcSt aeoiHon fji: . 19 quid] qul P 20 in om. Pv 21 pronuntictur.P iustus P " 22 sanctione MTV et T: om. MPVv uἰtàe aeternae Pv \\ \' 28 relabsuros V - didfc mus P a chriBt. fldei lioc v 26 diabolo v ) solet, aliquando sine fine, aliquando cum fine, quid de illis prophetae uerbis responsuri sumus ubi scriptum est: uermis eorum non morietur et ignis eorum non extinguetur?qualiscumque poena significata sit nomine uermis atque ignis, certe si non morietur nec extinguetur, sine fine praedicta est.

XVIII. QVOMODO ACCIPIENDVM SIT: OMNIS CREATVRA INGE- MESCIT ET PARTVRIT VSQVE ADHVC. EX EODEM LIBRO RESPONSIONIS AD OROSIVM PRESBVTERVM.

Porro de sole et luna ceterisque sideribus quod caelestia sint corpora uidemus, quod animata sint non uidemus. de diuinis hoc libris legatur, et credimus; nam testimonium ex apostoli epistula, quod ab eis dici solere posuisti, etiam de solis hominibus dici potest, quoniam in unoquoque homine omnis creatura non uniuersaliter, sicut est caelum et terra et omnia quae in eis sunt, sed generatim quodam modo: quia rationalis in illo est, quam uel probantur habere angeli uel creduntur, et ut ita dicam sensualis, qua et bestiae non carent; utuntur enim sensibus et sensualibus motibus ad appetenda utilia et uitanda contraria; et uitalis priuata sensu, qualis aduerti in arboribus potest. nam et in nobis sine sensu nostro fiunt corporis incrementa et capilli nec cum praeciduntur sentiunt, et tamen crescunt. iam uero ipsa corporalis creatura euidentius apparet in nobis; quae licet ex terra facta atque [*]( 2 Ee. 66, 24 8 Rom. 8, 22 ) [*]( 2 nermtt v 4 qualescumque P* b nee] non v 6 praedieata MV 7 cap. XXXIII PT 8 ingemiscit T; i altera ex e corr. 9 post adhuc add. P: et illud in iob stellę non sunt mundę in conspectu eius et uerum non esse quod ait cęcus inluminatus peccatorea deos non eDudit. Item 10 responsionis om. P presbiterum P prespiterum v pbro M 12 animati V anima X 14 epistola Pv 15 dici MV: intellegi PTv 16 uniuersalitasP1 18 angeli habere Px 21 uitando P 22 nostro] non v, om. P ) [*]( VIIII. ) [*]( 11 )

formata sit, tamen illic ex omnibus huius corporei mundi elementis quaedam particulae ad temperiem ualetudinis. nam et calore membra uegitantur, qui est ab igne, cuius etiam lux per oculos emicat, et aere uenarum discursus, quas arterias uocant, atque spiramenta pulmonis implentur, et humor nisi esset, nulla sputamenta confluerent uitamque absumeret siccitas. nam et ipse sanguis humido lapsu alias uenas replens quasi riuis et fluminibus per cuncta diffunditur. ita nullum est creaturae genus, quod non in homine possit agnosci. ac sic omnis creatura in eo congemescit et dolet, reuelationem filiorum dei exspectans; quae per corporis etiam resurrectionem etsi non in omnibus hominibus, omnis tamen a corruptionis seruitute liberabitur, quia et singulis omnis est; et si quo alio modo melius potest idem locus apostolicarum litterarum intellegi: non tamen ex isdem uerbis consequens est ut solem et lunam et sidera congemescere credamus, donec in saeculi fine a corruptionis seruitute liberentur. sane quoniam dixi: "de diuinis legatur, et credimus", ne te forsitan fallat quod de libro sancti Iob proferre assolent qui haec asserunt; ubi scriptum est: quomodo erit homo iustus coram domino? uel quomodo se mundabit natus ex muliere? si lunae praecepit, et non lucet, nec stellae sunt mundae ante eum: quanto magis homo putredo et filius hominis uermis. hinc enim uolunt intellegi et rationalem spiritum habere stellas et mundas non esse a peccato, sed ideo in caelis esse, quia maiorem uel meliorem locum minor culpa promeruerit. non pro auctoritate diuina istam [*]( 10 cf. Ibid. 23 20 Iob 25, 4sqq. ) [*]( 1 illi P huius om. T 2 temperiaem V; a deleuit m. 1 ualitudinis Pv 3 uegetantur P\'TłJ 4 uenarum] uenenum vl 5 umor vl 6 confluerint P\' 7 ipsae Pl umido Tv1 labsu MY lapso Pl 9 in add. P\' 10 omnes P congemiscit T2v2 13 quia et] quasi v in gingalis v 15 hisdem MTV eisdem Pv 16 congeraiscere Vv* 17 fing P quoniam dixi] quod dixit T 18 diuinis libris PTv 19 libris e hassolent v 21 se mundabit] mundus v ez] de Tv 22 praecipit PTv stillae MV 23 mogi. P* putredo homo T 26 meliorem] minorem Pv ) sententiam recipiendam esse existimo; non enim ea ipse Iob enuntiauit, cui singulare quodam modo testimonium diuinitus perhibetur, quod non peccauerit labiis suis ante dominum, sed unus ex eis amicis, qui consolatores malorum dicti sunt omnes et diuina sententia reprobati. sicut autem in euangelio quamuis uerum sit omnino quod dicta sint, non tamen omnia quae dicta sunt uera esse creduntur, quoniam multa a Iudaeis falsa et impia dicta esse uerax euangelii scriptura testatur: sic in hoc libro, ubi multae personae locutae esse narrantur, non solum quid dicatur, sed a quo etiam dicatur considerandum est, ne passim quae in sancto libro quolibet scripta sunt recipientes cogamur fateri, quod absit, uera et iusta fuisse quae marito sancto mulier insipiens suggerebat, ut aliquid aduersum deum loquens ab illa intolerabili poena moriendo liberaretur. quod non ideo dixerim, quia illi amici a domino reprobati et ab ipso sancto dei seruo merito culpati nihil ueri loqui potuerunt, sed quia non omnia quae locuti sunt uera putanda sunt. quamuis ergo aduersum Iob nihil uerum dixerint, potest tamen etiam ex eorum uerbis aliquam sanam sententiam in testimonium ueritatis assumere qui nouit sapienter dicta discernere. sed quando inquirentes probari nobis aliquid uolumus testimonio sanctorum eloquiorum, non nobis dicatur credendum esse etiam quod in euangelio scriptum est, si forte euangelista eum hoc dixisse commemorat cui fides habenda non est. nam dictum est illic a Iudaeis domino Christo: nonne uerum dicimus, quia Samaritanus es et daemonium habes? quam uocem tanto amplius detestamur, quanto nobis Christus est carior; emissam tamen esse a Iudaeis dubitare non possumus qui [*]( 3 Iob. 1,22 4 Iob. 16, 2 13 cf. Iob. 2, 9 26 Io. 8,48 ) [*]( 1 exsistimo V eam T ipsa P1 2 nuntiaait MV 3 dominum] deum P 4 eis] eius v amicas T 6 uera sint e quod] quae v eunt Pv 7 credantor P 9 loquutae MV 11 passim] per has Pv 14 adaersaa Pv intolerabile f 17 quia] quq P 18 loqxrati MV eant TfJ: sint MPV 22 teetimoniQ P 29 qui] quia. Pv ) [*]( 11* ) euangelicam narrationem uerissimam credimus: ita nec euangelistae derogamus fidem scribentis et Iudaei uocem blasphemantis horremus. nec solum impiis et nefandis hominibus, sed nec ipsis in fide paruulis atque adhuc rudibus et indoctis, qui forte ibi loquentes commemorantur, tamquam canonicae auctoritati accommodamus fidem. neque enim quia ille cuius caeci nati oculos dominus aperuerat ait: scimus quia peccatores deus non exaudit, ideo istam sententiam pro euangelica auctoritate sic debemus accipere, ut ipsis in euangelio uerbis domini resistamus, qui eum qui dixit: domine propitius esto mihi peccatori, magis iustificatum descendisse de templo quam pharisaeum iustitias suas commemorantem atque iactantem diuina uoce firmauit. nec suscenseat iste recens illuminatus in carne, quod eum diximus in suae fidei tirocinio, quando adhuc quis esset qui eum sanauerat nesciebat, minus circuminspectam protulisse sententiam, quia peccatores deus non exaudit, cum ipsi apostoli prae ceteris electi et domini lateribus cohaerentes eiusque ore pendentes multa reperiantur improbanda dixisse quae commemorare prolixum est, ita ut beatus Petrus de quibusdam uerbis suis non solum reprehendi, sed etiam satanas appellari meruerit. quamquam in comparatione iustitiae dei, si nec sancti in caelis angeli iusti esse dicantur, non mihi uidetur importuna sententia; non quia ut hoc essent a iustitia lapsi sunt, sed quia facti sunt et deus non sunt tantumque spiritalis luminis habere non possunt, quantum habet ille a quo facti sunt. ibi enim summa iustitia, ibi summa sapientia: et hoc deus est, de quo dictum est: soli sapienti deo. sed [*]( 7 Io. 9, 31 10 Luc. 18, 13 20 cf. Matth. 16, 23 28 Rom. 16, 27 ) [*]( 2 ■cribentes T1 scribendis v 4 atque om. Pv adhuc] hnc T 5 chanonicae MV 6 auctoritate T1 7 dominus om. v aparuerat P1 11 difcendisse v 13 iacentem T sucoenseat Tv suo censeat P 14 inluminatue PTv diximus om. v 15 tyrocinio MV 16 circumspectam PTv 19 repperiantor P commemorari e 20 ut] et P* 22 si] sic v ne sanctis P1 24 labsi V 26 ille] ipse T 27 ubi enim paT ) alia quaestio est, quantum iustitiae ipsius capiant angeli quantumque non capiant; cuius enim participatione iusti sunt, eius comparatione nec iusti sunt. sed alia est, ut dixi, ista quaestio, alia de sideribus et sole et luna, utrum uel rationales habeant spiritus in his conspicuis corporibus lucidis; quae corpora qui dubitant, quid sit omnino corpus ignorant. neque ista multum ad nos pertinent, ut ea summo studio indagare curemus quae remota sunt a sensibus nostris et ab intellectu infirmitatis humanae nec in ipsis scripturis ita posita, ut nobis eorum sit mandata cognitio. immo uero ne praecipiti suspicione in fabulas sacrilegas irruamus, clamat scriptura diuina: altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris; sed quae tibi praecepit dominus, illa cogita semper: ut magis in istis temeraria praesumtio quam cauta ignoratio culpanda uideatur. certe ait apostolus: siue sedes siue dominationes siue principatus siue potestates; esse itaque sedes, dominationes, principatus, potestates in caelestibus apparatibus firmissime credo et differre inter se aliquid indubitata fide teneo. sed quo me contemnas, quem magnum putas esse doctorem, quaenam ista sint et quid inter se differant nescio; nec ea sane ignorantia periclitari me puto sicut inoboedientia, si domini praecepta neglexero; et ideo puto spiritu dei per auctores nostros, scriptores sanctorum eloquiorum, non tam exposita, sed raptim tacta atque perstricta, ut si cui forte tali quales nos non sumus, per altiorem reuelationem aliquid huius modi fuerit demonstratum, non se inferiores fuisse credat eos per quos nobis canonicarum scripturarum sancta praeconia [*](12 Eecli. 3, 21 sq. 16 Coloss. 1, 16 ) [*]( 1 iustitia P1 8 eina — sunt add. P* «n marg. tnf. 4 quegtio V 6 igooret V 8 noetris sensibus v 10 praecipiti] praecepti v 14 in a: om. libri tenenirm r1 praesumptio PT* 15 cauta] cuncta P 16 sine principatas—dominationes - MV 17 poteetatis Pl sine dominationee Ov 18 sine principatus P et potestates GPtJ 19 deferre e indabitate T1 23 spiritu a: spiritam Ubri 25 peracribta MV tale v 26 uos om. Pv modo P1 28 chanonicarum V ) ministrata sunt. quantum enim quisque sciendo profecerit, infra illas se litteras inueniet, quas deus tamquam firmamentum supra omnia humana corda constituit.

XVIIII EX LIBRO DE HAEKESIBVS. DE ERRORE ORIGENIS.

Alios autem Origenianos continuo subiciens Epiphanius: "Origeniani" inquit "alii, qui etiam et Adamanti tractatoris, qui et mortuorum resurrectionem repellunt, Christum autem creaturam et spiritum sanctum introducentes; paradisum autem et caelos et alia omnia alligorizantes." haec quidem de Origene Epiphanius; sed qui eum defendunt, unius eiusdemque substantiae esse dicunt docuisse patrem et filium et spiritum sanctum neque resurrectionem reppulisse mortuorum, quamuis eum et in istis conuincere studeant qui eius plura legerunt. sed sunt huius Origenis alia dogmata, quae catholica ecclesia omnino non recipit, in quibus nec ipsum falso arguit nec potest ab eius defensoribus falli: maxime de purgatione et liberatione ac rursus post longum tempus ad eadem mala reuolutione rationalis uniuersae creaturae. quis enim catholicus christianus doctus uel indoctus non uehementer exhorreat eam quam dicit purgationem malorum, id est etiam eos qui hanc uitam in flagitiis et facinoribus et sacrilegiis atque impietatibus quamlibet maximis finierunt, ipsum etiam postremo diabolum et angelos eius quamuis post longissima tempora purgatos atque liberatos regno dei lucique restitui, et rursus post longissima tempora omnes, qui liberati sunt, ad haec mala [*]( 1 proficerit v 2 se om. TV 4 cap. XXXIIII PT XXXV v 5 ex] item et GPTt originis Pl 6 orieni///anos P subiacens P ephiphanine MV pr. epifauiuB p" 7 Adamanti] amanti P tractork M1V tracturie P1 9 paradissum MVpr. paradyram p" 10 allegorisantee P origine . P 18 repnlirae PT" 14 plorale egerant P* plurale gennis v1 15 snnt] ds « 16 recipit] ore cepit P1 ipsum F; r a m. 3 20 christianos P* vel doctui (om. indoctus) Pv doctns om. T 21 etiam oni. Pv 22 sacrilegis P* 28 flnierint P w26 adque P1 regni T1 )

denuo relabi et reuerti, et has uices alternantes beatitudinum et miseriarum rationabilis creaturae semper fuisse, semper fore? de qua uanissima impietate aduersum philosophos, a quibus ista didicit Origenes, in libris de ciuitate dei diligenstissime disputaui.

XX. CONTRA EOS QVI REVOLVTIONIS CIRCVITVS INDVXERVNT. EX LIBRO DE CTVITATE DEI XII INTER CETERA ET AD LOCVM.

Quapropter quod nos modo quaerimus post quinque milia et quod excurrit annorum, possent et posteri etiam post annorum sescenties milies eadem curiositate requirere, si in tantum haec mortalitas hominum exoriendo et obcubando et imperita perseueraret infirmitas. potuerunt et qui fuerunt ante nos ipsis recentibus hominis creati temporibus istam mouere quaestionem. ipse denique primus homo uel postridie uel eodem die, posteaquam factus est, potuit inquirere cur non ante sit factus; et quandocumque antea factus esset, non uires tunc alias et alias nunc uel etiam postea ista de initio rerum temporalium controuersia reperiret.

Hanc autem se philosophi mundi huius non aliter putauerunt posse uel debere dissoluere nisi ut circuitus temporum inducerent, quibus eadem semper fuisse nouata atque repetita in rerum natura atque ita deinceps fore sine cessatione asseuerarent uolumina uenientium et praetereuntium saeculorum, siue [*]( 4 de du. dei XXI. ) [*]( 1 relaui MT1V 2 rationalis T rationales p" 4 dedicitur P origems e originis P\' 5 post disputaui add. GfJ: id eat in duodecimo 6 captU XX excipit cap. XXI in OPv cap. XXXV T XXXVI P 7 rouolncionis P1 8 inter -locum ont. PTv 10 quot MV cnrrit v 11 aexcenties Tv sexcentiis P1 miliis P1 18 perseuerat PłJ 14 ipei* P; 8 rasa. homines P 15 post tridie MPTV post pridie v 17 rit P* in ras.; om. e 19 controuersiãΡ repperiret Ubri 20 se om. P potanerant P* 21 uel om. v 22 (d 23) adque P\' )

in mundo permanente isti circuitus fierent siue certis interuallis oriens et occidens mundus eadem semper quasi noua, quae transacta et uentura sunt, exhiberet. a quo ludibrio prorsus immortalem animam, etiam cum sapientiam perceperit, liberare non possunt euntem sine cessatione ad falsam beatitudinem et ad ueram miseriam sine cessatione redeuntem. quomodo enim uera beatitudo est, de cuius numquam aeternitate confiditur, dum anima uenturam miseriam aut imperitissime in ueritate nescit aut infelicissime in beatitudine pertimescit? at si ad miserias numquam ulterius reditura ex his ad beatitudinem pergit, fit ergo aliquid noui in tempore quod finem non habet temporis. cur non ergo et mundus, cur non et homo factus in mundo, ut illi nescio qui falsi circuitus a falsis sapientibus fallacibusque comperti in doctrina sana tramite recti itineris uitentur ? nam quidam et illud quod legitur in libro Salomonis, qui uocatur ecclesiastes: quid est quod fuit? ipsum quod erit. et quid est quod factum est? ipsum quod fiet; et non est omne recens sub sole. qui loquetur et dicet: ecce hoc nouum est: iam fuit in saeculis quae fuerunt ante nos, propter hos circuitus in eadem redeuntes et in eadem cuncta reuocantes dictum intellegi uolunt; quod ille aut de his rebus dixit, de quibus superius loquebatur, hoc est de generationibus aliis euntibus, aliis uenientibus, de solis anfractibus, de torrentium lapsibus, aut certe de omnium rerum generibus, quae oriuntur atque occidunt. fuerunt enim homines ante nos, sunt et nobiscum, erant et post nos; ita quaeque animantia uel arbusta. monstra quoque ipsa, quae inusitata [*]( 16 Eccle. 1, 9sq. ) [*]( 1 in eras. P; om. T 2 mondoa P 4 perciperit MV 7 uera om. v 8 animam P1 imperitissimi P\' 9 beatadine e 10 at] et a ad] at P1 11 noui] noni non MPVv 12 quur MP ergo non T 18 qui] quem v 14 falsi v coperti v comuerti P doctrinas/// a tramite P (an rai.) 16 recte T\' quidem v 19 loquitur MPVv dicit Tl 20 saecnli v 21 hos] hoc p" 24 gerationibos P 25 labsibus V 27 erant (om. et) PłJ itaque quę v. ) nascuntur, quamuis inter se diuersa sint et quaedam eorum semel facta narrentur, tamen secundum id quod generaliter miracula et monstra sunt utique et fuerunt et erunt nec recens et nouum est, ut monstrum sub sole nascatur. quamuis haec uerba quidam sic intellexerunt, tamquam in praedestinatione dei iam facta fuisse omnia sapiens ille uoluisset intellegi et ideo nihil recens sub sole esse. absit autem a recta fide ut his Salomonis uerbis illos circuitus significatos esse credamus, quibus illi putant sic eadem temporum temporaliumque rerum uolumina repeti, ut uerbi gratia sicut isto saeculo Plato philosophus in urbe Atheniensi et in ea schola quae Academia dicta est discipulos docuit, ita per innumerabilia retro saecula multum quidem prolixis interuallis, sed tamen certis et idem Plato et eadem ciuitas et eadem schola idemque discipuli repetiti et per innumerabilia deinde saecula repetendi sint. absit, inquam, ut nos ita credamus. semel enim Christus mortuus est pro peccatis nostris; surgens iam non moritur, mors ei ultra non dominabitur et nos post resurrectionem semper cum domino erimus, cui modo dicimus quod sacer admonet psalmus: tu, domine, seruabis nos et custodies nos a generatione hac et in aeternum. satis autem istis existimo conuenire quod sequitur: in circuitu impii ambulant, non quia per circulos, quos opinantur, eorum uita est recursura, sed quia modo talis est erroris eorum uia, id est falsa doctrina.

Quid autem mirum est, si in his circuitibus errantes nec aditum nec exitum inueniunt, quia genus humanum atque ista nostra mortalitas nec quo initio coepta sit sciunt nec [*]( 18 cf. Bom. 6, 9 20 PB. 11, saq. ) [*]( 4 (d 7) aoUe T\' 5 praedistinatione P 6 foissent Pv uoluissent v 7 esse sub sole PTv 9 ille P1 11 phylosophus P scola Pv 12 achademia P 14 certia] artis v 15 npeti P per] per inter v 16 snnt v ita F: ista PTv 17 nortnot P1 est mortnnB v 21 in (et om.) PTv 22 eisistimo V 23 ambulant MPVv: ambolabont T circulol] circuitus v26 est autem mirum v 27 adytom MV 28 ista aostia] istarum Pv initiũ P1 )

quo fine claudatur? quando quidem altitudinem dei penetrare non possunt, qua, cum ipse sit aeternus et sine initio, ab aliquo tamen initio exorsus est tempora et hominem, quem numquam antea fecerat, fecit in tempore, non tamen nouo et repentino, sed immutabili aeternoque consilio. quis hanc ualeat altitudinem inuestigabilem inuestigare et inscrutabilem scrutari, secundum quam deus hominem temporalem, ante quem nemo umquam hominum fuit, non mutabili uoluntate in tempore condidit et genus humanum ex uno multiplicauit? quando quidem psalmus ipse cum praemisisset atque dixisset tu, domine, seruabis nos et custodies nos a generatione hac et in aeternum, ac deinde percussisset eos, in quorum stulta impiaque doctrina nulla liberationis et beatitudinis animae seruatur aeternitas, continuo subiciens: in circuitu impii ambulabunt-tamquamei diceretur: quid ergo tu credis, sentis, intellegis? numquidnam existimandum est subito placuisse hominem facere, quem numquam antea infinita retro aeternitate fecisset, cui nihil noui accidere potest, in quo mutabile aliquid non est? — continuo respondit ad ipsum deum loquens: secundum altitudinem tuam multiplicasti filios hominum. sentiant, inquit, homines quod putant et quod eis placet opinentur et disputent: secundum altitudinem tuam, quam nullus hominum potest nosse, multiplicasti filios hominum. ualde quippe altum est et semper fuisse et hominem, quem numquam fecerat, ex aliquo tempore primum facere uoluisse nec consilium uoluntatemque mutasse. [*]( 2 qua] quam Pv 3 alico P quem] quae T1 7 perscrutari PTfJ 8 quem] quam Pv hominum umquam Pv 9 multiplicat P1v 12 et om. T eos om. e 14 subiecens P 15 ambulabunt TV: ambulant Pv 16 ezsistimandum V 18 coi] cum v accedere P1 21 filius P1 22 disputant a 28 nullos T* 24 multiplicas T filius P1 25 et prius add. P* m litura faceret v 27 aequitur cap. XXII ita GPv )

XXII CONTRA ID QVOD DICITVR: VNDE DIABOLO PRIMVM VOLVNTAS MALA, CVM BONVS A DEO CREATVS ESSET? ITEM EX EODEM LIBRO DE CIVITATE DEI XII AD LOCVM.

Deus, qui summe est atque ob hoc ab illo facta est omnis essentia, quae non summe est — quia neque illi aequalis esse deberet, quae de nihilo facta esset, neque ullo modo esse posset, si ab illo facta non esset — nec ullorum uitiorum offensione uituperandus et omnium naturarum consideratione laudandus est.

Proinde causa beatitudinis angelorum bonorum ea uerissima reperitur, quod ei adhaerent qui summe est. cum uero causa miseriae malorum angelorum quaeritur, ea merito occurrit, quod ab illo qui summe est auersi ad se ipsos conuersi sunt qui non summe sunt: et hoc uitium quid aliud quam superbia nuncupatur? initium quippe omnis peccati superbia. noluerunt ergo ad illum custodire fortitudinem suam et qui magis essent, si ei qui summe est adhaererent, se illi praeferendo id quod minus est praetulerunt. hic primus defectus et prima inopia primumque uitium eius naturae, quae ita creata est, ut nec summe esset et tamen ad beatitudinem habendam eo qui summe est frui posset, a quo auersa non quidem nulla, sed tamen minus esset atque ob hoc misera fieret. huius porro malae uoluntatis causa efficiens si quaeratur, nihil inuenitur. quid eat enim quod facit uoluntatem malam, cum ipsa faciat opus malum ? ac per hoc mala uoluntas efficiens est operis mali, malae autem uoluntatis efficiens [*]( 16 Eccli. 10, 13 17 cf. Ps. 68, 10 ) [*]( 1 cap. XXXV P XXXVI Tv 2 dicint T prima Pv 3 esset] sit Pv item] tertium P; om. v 4 ad locum om. PTv 6 summae MPV 9 uituperandos P 11 cauae v 12 repperitur libri adhaerent] aderant P1 causae MV 14 ad] a T 16 omnis om. v superbia] B. nnncnpatnr Pv (nun ex non corr. P*)- 18 sdhMrant P1 20 uitium] inithum MV 22 S- aaersa P 23 ob] ab t 25 facet P1 uolontate MV 26 ac] hac P\' )

nihil est: quoniam si res aliqua est, aut habet aut non habet uoluntatem aliquam; si habet, aut bonam profecto habet aut malam: si bonam, quis ita desipiat ut dicat quod bona uoluntas faciat uoluntatem malam? erit enim, si ita est, bona uoluntas causa peccati, quo absurdius putari nihil potest. si autem res ista, quae putatur facere uoluntatem malam, ipsa quoque habet uoluntatem malam, etiam eam quae fecerit res consequenter interrogo atque, ut sit aliquis inquirendi modus, causam primae malae uoluntatis inquiro. non est enim prima uoluntas mala, quam fecit uoluntas mala, sed illa prima est quam nulla fecit. nam si praecessit qua fieret, illa prior est quae alteram fecit. si respondetur quod eam nulla res fecerit et ideo semper fuerit, quaero utrum in aliqua natura fuerit. si enim in nulla fuit, omnino non fuit; si autem in aliqua, uitiabat eam et corrumpebat eratque illi noxia ac per hoc bono priuabat: et ideo in mala natura uoluntas mala esse non poterat, sed in bona, mutabili tamen, cui uitium hoc nocere posset. si enim non nocuit, non utique uitium fuit: ac per hoc nec mala uoluntas fuisse dicenda est. porro si nocuit, bonum auferendo uel minuendo utique nocuit. non igitur esse potuit sempiterna uoluntas mala in ea re, in qua bonum naturale praecesserat, quod mala uoluntas nocendo posset adimere. si ergo non erat sempiterna, quis eam fecerit quaero. restat ut dicatur quod ea res fecerit malam uoluntatem, in qua nulla uoluntas fuit. haec utrum superior sit requiro an inferior an aequalis. sed superior utique melior: quomodo ergo nullius ac non potius bonae uoluntatis? hoc idem profecto et aequalis: duo quippe quamdiu sunt pariter uoluntatis bonae, non facit alter in altero uoluntatem malam. relinquitur ut inferior res, cui nulla uoluntas est, fecerit angelicae naturae, [*]( 1 si om. e 2 aliquam noluntatem PTv 6 qd absordios P 6 res ista] resistat Pv quiP 7 mala v eam T: ea M PVfJ 8 modos P* modis v1 9 causa P 11 qua] quq P 12 ea Pv 16 priuat MV 18 ac] hac P 19 fuisset P1 23 fecerat v 26 sed si superior PTv ergo om. e 27 profecto] et perfecti v 29 relinquetur P1v 30 inferiorss (om. ree) P1v est om. v faceret P1v ) quae prima peccauit, uoluntatem malam. sed etiam res ipsa, quaecumque est inferior usque ad infimam terram, quoniam natura et essentia est, procul dubio bona est habens modum et speciem suam in genere atque ordine suo. quomodo ergo res bona efficiens est uoluntatis malae? quomodo, inquam, bonum est causa mali? cum enim se uoluntas relicto superiore ad inferiora conuertit, efficitur mala, non quia malum est quo se conuertit, sed quia peruersa est ipsa conuersio: idcirco non res inferior uoluntatem malam facit, sed rem inferiorem praue atque inordinate, ipsa quia facta est, appetiuit. si enim aliqui duo aequaliter affecti animo et corpore uideant unius corporis pulchritudinem, qua uisa unus eorum ad inlicite fruendum moneatur, alter in uoluntate pudica stabilis perseueret, quid putamus esse causae ut in illo fiat, in illo non fiat uoluntas mala? quae illam res fecit in quo facta est? neque enim pulchritudo illa corporis; nam eam non fecit in ambobus, quando quidem amborum non dispariliter occurrit aspectibus. an caro intuentis causa est ? cur non et illius? an uero animus? cur non utriusque? ambos enim et animo et corpore aequaliter affectos praediximus. an dicendum est alterum eorum occulta maligni spiritus suggestione temtatum, quasi non eidem suggestioni et qualicumque suasioni propria uoluntate consenserit? hanc igitur consensionem, hanc malam quam male suadenti adhibuit uoluntatem quae in eo res fecerit quaerimus. nam ut hoc quoque impedimentum ab ista quaestione tollatur, si eadem temtatione ambo temtentur et unus ei cedat atque consentiat, alter idem qui fuerat perseueret, quid aliud apparet nisi unum noluisse, alterum uoluisse a castitate deficere? unde nisi propria uoluntate, ubi eadem [*]( 2 ad om. v Ó aefficiens T 6 bona P1 causam P\' 10 maliqai T 12 qua uisa unus] qaamuis animus v unius T 13 peraeueret stabilis Pv 15 quae - est v in marg. inf. quae] q P facit v 16 ea v 17 dispariter P 18 (et 19) quur MPTv 19 atriaque MY 20 affectos] aff. fuisse PTfJ est om. Pv 21 eorum om. v 22 eadem saggestione P1v suassioni T soarione P1 26 temptatione Pv 27 aUter P (i eraaa) qar P; i a m. 2 perseneraret MV 28 apperet T ) fuerat in utroque corporis et animi affectio, amborum oculis pariter uisa est eadem pulchritudo, ambobus pariter institit occulta temtatio P propriam igitur in uno eorum uoluntatem malam res quae fecerit scire uolentibus, si bene intueantur, nihil occurrit. si enim dixerimus quod ipse eam fecerit, quid erat ipse ante uoluntatem malam nisi natura bona, cuius auctor deus, qui est immutabile bonum? qui ergo dicit eum qui consensit temtanti atque suadenti, cui non consentit alius, ad inlicite utendum pulchro corpore, quod uidendo ambobus pariter affuit, cum ante illam uisionem ac temtationem similes ambo animo et corpore fuerint, ipsum sibi fecisse uoluntatem malam, quia utique bonus ante uoluntatem malam fuerit, quaerat cur eam fecerit, utrum quia natura est an quia ex nihilo facta est, et inueniet uoluntatem malam non ex eo esse incipere quod natura est, sed ex eo quod de nihilo facta natura est. nam si natura causa est uoluntatis malae, quid aliud cogimur dicere nisi a bono fieri malum et bonum esse causam mali ? si quidem natura bona fit uoluntas mala. quod unde fieri potest ut natura bona quamuis mutabilis, antequam habeat uoluntatem malam, faciat aliquid mali, hoc est ipsam uoluntatem malam?

Nemo igitur quaerat efficientem causam malae uoluntatis: non enim est efficiens, sed deficiens, quia nec illa effectio, sed defectio. deficere namque ab eo quod summe est ad id quod minus est hoc est incipere habere uoluntatem malam. causas porro defectionum istarum, cum efficientes non sint, ut dixi, sed deficientes, uelle inuenire tale est, ac si quisquam uelit uidere tenebras uel audire silentium, quod tamen utrumque nobis notum est, neque illud nisi per oculos neque hoc nisi per aures, non sane in specie, sed in speciei priuatione. nemo ergo ex me scire quaerat quod me nescire scio, nisi forte ut nescire discat quod sciri non posse sciendum est. ea quippe [*]( 4 quae] quae MV 5 quid] qd Pl 8 coneentat MV: consensit PTv 12 quia] qui PTv mala P 13 quur PT 18 causa v 19 mutabiles T1 20 habeatur P 27 uelit] uellet ptT 29 notum] totum v 30 sani Pl 32 dicat v scire PlTv )

quae non specie, sed in eius priuatione sciuntur, si dici aut intellegi potest, quodam modo nesciendo sciuntur, ut sciendo nesciantur. cum enim acies oculi corporalis currit per species corporales, nusquam tenebras uidet nisi ubi coeperit non uidere. ita etiam non ad aliquem alium sensum, sed ad solas aures pertinet sentire silentium, quod tamen nullo modo nisi non audiendo sentitur. sic species intellegibiles mens quidem nostra intellegendo conspicit, sed ubi deficiunt nesciendo condiscit: delicta enim quis intellegit? I

Hoc scio, naturam dei numquam, nusquam, nulla ex parte posse deficere et ea posse deficere quae ex nihilo facta sunt. quae tamen quanto magis sunt et bona faciunt — tunc enim aliquid faciunt — causas habent efficientes; in quantum autem deficiunt et ex hoc mala faciunt — quid enim tunc faciunt nisi uana? — causas habent deficientes. itemque scio, in quo fit mala uoluntas, id in eo fieri quod si nollet non fieret, et ideo non necessarios, sed uoluntarios defectus iusta poena consequitur. deficitur enim non ad mala, sed male, id est non ad malas naturas, sed ideo male, quia contra ordinem naturarum ab eo quod summe est ad id quod minus est. neque enim auri uitium est auaritia, sed hominis peruerse amantis aurum iustitia derelicta, quae incomparabiliter auro debuit anteponi; nec luxuria uitium est pulchritudinis suauium corporum, sed animae peruerse amantis corporeas uoluptates neglecta temperantia, qua rebus spiritaliter pulchrioribus et incorruptibiliter suauioribus coaptamur; nec iactantia uitium est laudis humanae, sed animae peruerse amantis laudari ab hominibus spreto testimonio conscientiae; nec superbia uitium [*]( 9 Ps. 18, 13-) [*]( 1 in specie PTv acientur MV 4 corporalis P1 ceperit v 5 alium aliquem Pv 6 quod] quo MV 7 intellegibilis Pl. 10 nasqaam om. v 15 itemque scio] item questio v 17 defectos P" 18 malam MVfJ malum P 20 qdqd summe P 23 luxoria PT est om. Plv pulehritudinis MV: pulchrorum PT" suauiumque PTv . 24 amantes P1 uoluntates P 2S neclecta P\'T pnlcrioribus v 27 laudes P1 amantes P4? )

est dantis potestatem uel ipsius etiam potestatis, sed animae peruerse amantis potestatem suam potentioris iustiore contemta. ac per hoc qui peruerse amat cuiuslibet naturae bonum, etiam si adipiscatur, ipse fit in bono malus et miser meliore priuatus.

Cum ergo malae uoluntatis efficiens naturalis uel, si dici potest, essentialis nulla sit causa — ab ipsa quippe incipit spirituum mutabilium malum, quo minuitur atque deriuatur naturae bonum, nec talem uoluntatem facit nisi defectio, qua deseritur deus, cuius defectionis etiam causa utique deficit —: si dixerimus nullam esse efficientem causam etiam uoluntatis bonae, cauendum est ne uoluntas bona bonorum angelorum non facta, sed deo coaeterna esse credatur. cum ergo ipsi facti sint, quomodo non illa facta esse dicetur? porro quia facta est, utrum cum ipsis facta est an sine illa fuerunt prius ? sed si cum ipsis, non dubium quod ab illo facta sit a quo et ipsi; simulque ut facti sunt, ei a quo facti sunt amore, cum quo facti sunt, adhaeserunt; eoque sunt isti ab illorum societate discreti, quod illi in eadem bona uoluntate manserunt, isti ab ea deficiendo mutati sunt mala scilicet uoluntate hoc ipso, quod a bona defecerunt, a qua non defecissent, nisi utique uoluissent. si autem boni angeli fuerunt prius sine uoluntate bona eamque in se ipsi deo non operante fecerunt, ergo meliores a se ipsis quam illo facti sunt? absit. quid enim erant sine bona uoluntate nisi mali? aut si propterea non mali, quia nec mala uoluntas eis inerat — neque enim ab ea quam nondum coeperant habere defecerant — certe nondum tales, nondum tam boni quam esse cum bona [*]( 1 potestates P1v 2 potentiores PlT* contenta P1v 3 pernersae MTV 4 adipiscator v ipsi P1 malis T 7 spiritalium P minuetur Plv deriuatur MVt) (ct. Viet. Vit. II 73; Oros. IIII6, 35): deprauatur P\'T 8 quae T 9 causam M utiq. utique MV; corr. in V m. 2, in M m. 1 defecit P1v 13 sint] sunt v 14 fuerint P fuerant v 15 ab om. v 16 a quo facta Pv 17 societati v 20 qua] quo MV 21 noluiasent MPXV 22 in se] sine MV 23 ipsi T illo MV: ab illo PTfJ 25 uoluntastas V; corr. m. 2 inherat P. enim] ea t) 26 quam] quia t) )

uoluntate coeperunt. at si non potuerant ae ipsos facere meliores quam ille eos fecerat quo nemo melius quicquam facit, profecto et bonam uoluntatem, qua meliores essent, nisi operante adiutorio creatoris habere non possent. et cum id egit eorum uoluntas bona at non ad ae ipsos qui minus erant, sed ad illam qui summa est conuerterentur eique adhaerentes magis essent eiusque participatione sapienter beateque uiuerent, quid aliud ostenditur nisi uoluntatem bonam quamlibet bonam inopem fuisse in solo desiderio remansuram, nisi ille qui bonam naturam ex nihilo sui capacem fecerat, ex se ipso faceret implendo meliorem, prius faciens excitando auidiorem? nam et hoc discutiendum est, si boni angeli ipsi in se fecerunt uoluntatem bonam, utrum aliqua eam an nulla uoluntate fecerunt. si nulla, utique nec fecerunt; si aliqua, utrum mala an bona? si mala, quomodo potuit esse mala uoluntas bonae uoluntatis effectrix? si bona, iam ergo habebant. et istam quis fecerat nisi ille qui eos cum bona uoluntate, id est cum amore casto, quo illi adhaerent, creauit, simul eis et condens naturam et largiens gratiam? unde nisi bona uoluntate, hoc est dei amore, numquam sanctos angelos fuisse credendum \' est. isti autem qui cum boni creati essent, tamen mali sunt — mala propria uoluntate, quam bona natura non fecit, nisi cum a bono sponte defecit, ut mali causa non sit bonum, sed defectus a bono — aut minorem acceperunt amoris diuini gratiam quam illi qui in eadem perstiterunt aut, si utrique boni aequaliter creati sunt, istis mala uoluntate cadentibus illi amplius adiuti ad eam beatitudinis plenitudinem, unde se numquam casuros certissimi fierent, peruenerunt, sicut iam in libro quem sequitur iste tractauimus. confitendum est [*]( 29 de cin. dei XI 13 ) [*]( 1 at] aut vipso v miliorea P1 2 eos illePTo 3 quam T 6 sammae Y summi P1v 7 beataeque MV <9 remansura 9 11 fecerat v abidiorem V 13 eum P1 an] a T 15 esse potuit T 17 quis] qui MV , 18 ille P1 adhaererent T 19 niri] si P1v sine P* . 28 a om. T , sint T 24 aocipe- rut MV 25 persteterunt P utrumque MV 27 adiute v 28 cassuros P1 certissime v 29 quem] qui M traotabimua v ) [*]( vnn. ) [*]( 12 ) igitur cum debita laude creatoris non ad solos sanctos homines pertinere uerum etiam de sanctis angelis posse dici quod caritas dei diffusa sit in eis per spiritum sanctum, qui datus est eis; nec tantum hominum, sed primitus praecipueque angelorum bonum esse quod scriptum est: mihi autem adhaerere deo bonum est. hoc bonum quibus commune est, habent et cum illo cui adhaerent et inter se sanctam societatem et sunt una ciuitas dei eademque uiuum sacrificium eius uiuumque templum eius. cuius pars, quae coniungenda immortalibus angelis ex mortalibus hominibus congregatur, et nunc mortaliter peregrinatur in terris uel in eis qui morte obierunt secretis animarum receptaculis sedibusque requiescit.

XXII. DE DIABOLVM AB IPSO PEIMORDIO CREATVRAE A SVO CREA- TOBE PER SVPERBIAM APOSTATASSE. EX LIBRO DE GENESI AD LITTERAM XI INTER CETERA ET AD LOCVM.

Quando ergo deiecerit superbia diabolum, ut naturam suam bonam praua uoluntate peruerteret, scriptura non dicit; ante tamen factum fuisse et ex hac eum homini inuidisse ratio manifesta declarat. in promtu est enim omnibus haec intuentibus non ex inuidentia superbiam nasci, sed ex superbia potius inuidentiam. non autem frustra putari potest ab initio temporis diabolum superbia cecidisse nec fuisse ullum antea tempus, quo cum angelis sanctis pacatus uixerit et beatus, sed ab ipso primordio creaturae a suo creatore apostatasse, [*]( 3 cf. Bom. 5, 5 5 Ps. 72, 28 ) [*]( 5 autem om. Plv 7 adherente (om. et) T soaietatem T 11 mortalitef MV: mutabiliter Pv motabiliter T 12 sedibusquae T sedibus P1v sequitwr cap. XX tn Ov 13 cap. XXXVII PT 14 de MV: om. PTv 15 apostatasse] apostasse (sic) quę de supbia nascitur inuidentia per quam extitit homicida P 16 inter -lόcum om. PT" 18 non] nostra v 20 pronlptu Tv 21 inuidia T 22 innidentia v 23 caeoidiBse PY 24 sanctis angelia v 25 ab om. v )

ut illud quod dominus ait: ille homicida erat ab initio et in ueritate non stetit utrumque ab initio intellegamus, non solum quod homicida fuit sed etiam quod in ueritate non stetit. et homicida quidem ab illo initio, ex quo homo potuit occidi: non potuit autem occidi antequam esset qui occideretur. ab initio ergo homicida diabolus, quia ipse occidit hominem primum, ante quem nullus hominum fuit. in ueritate autem non stetit, et hoc ab initio, ex quo ipse creatus est, qui staret, si stare uoluisset.

XXIII. QVALITER INTELLEGENDVM SIT ILLVD ESAIAE: QVOMODO CECIDIT DE CAELO LVCIFEB ET CETERA. ITEM EX EODEM LIBRO XI.

Quod ergo putatur numquam diabolus in ueritate stetisse, numquam cum angelis beatam duxisse uitam, sed ab ipso suae condicionis initio cecidisse, non sic accipiendum est ut non propria uoluntate deprauatus, sed malus a bono deo creatus putetur: alioquin non ab initio cecidisse diceretur: neque enim cecidit, si talis factus. sed factus continuo se a luce ueritatis auertit superbia tumidus et propriae potestatis delectatione corruptus, unde beatae atque angelicae uitae dulcedinem non gustauit, quam non utique acceptam fastidiuit, sed nolendo aocipere deseruit et amisit. proinde nec sui casus praescius esse potuit, quoniam sapientia pietatis est fructus. ille autem continuo impias, consequenter et mente caecatus non ex eo quod acceperat cecidit, sed ex eo quod acciperet, si subdi [*]( 1 Io. 8, 44 ) [*]( 1 illud] illud eius e erit T 3 etiam ia (om. quod) T 5 utem potuit PTv qui] quod v 7 ante quam G1MP1TVv 8 initio] icio P 9 staret] stare P1v 10 cap. XXXVIII PT 12 caeodit MV item om. P 13 XI] XI de genesi ad litteram PTv 14 quod] quomodo v 16 caecedisse V 18 putatur Px caeci- diaM MV 19 caecedit V tales P1 est factus PTv 20 pro- piae T dilectatione P1 22 fastidium v 25 caecua PT 26 caecidit PF acceperet F1 accepat Ml (at in it corr. M. 2) acceperat p". ) [*]( 128 )

uoluisset deo: quod profecto quia noluit, et ab eo quod accepturus erat cecidit et potestatem illius sub quo esse noluit non euasit factumque in illo est pondere meritorum ut nec iustitiae possit lumine delectari nec ab eius sententia liberari.

Quod ergo per Esaiam prophetam in eum dicitur: quomodo cecidit de caelo lueifer mane oriens, con- tritus est in terram qui mittebat ad omnes gentes? tu autem dixisti sensu tuo: in caelum ascendam, super sidera caeli ponam thronum meum, sedebo in monte excelso super montes excelsos, qui sunt ad aquilonem; ascendam super nubes, ero similis altissimo; nunc autem ad inferos descendes et cetera, quae in figura regis uelut Babylonis in diabolum dicta intelleguntur, plura in eius corpus conueniunt, quod etiam de humano genere congregat, et in eos maxime qui ei per superbiam cohaerent apostatando a mandatis dei. sicut enim qui erat diabolus homo dictus est, ut in euangelio: inimicas homo hoc fecit, ita qui homo erat diabolus dictus est, ut rursus in euangelio: nonne ego uos duodecim elegi et unus ex nobis diabolus est? et sicut corpus Christi, quod est ecclesia, dicitur Christus — sicut illud est: uos Abrahae semen estis, cum paulo superius dixisset: Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius; non dicit: et seminibus, tamquam in multis, sed tamquam in uno: et semini tuo, quod est Christus; et iterum: sicut enim corpus unum est et membra habet multa, omnia autem membra corporis, cum sint multa, unum est corpus, ita et Christus — eo modo etiam corpus diaboli, oui caput est [*]( 6 Es. 14, 12-15 18 Matth. 13, 28 20 lo. 6, 70 22 Galat. 8, 29 28 Ibid. 16 26 I Cor. 12, 12 ) [*]( 2 caeoidit PVfJ 7 caeoedit V 11 montem T excelso] etcelsum T 12 ab aquilone T 14 quae in figura om. v regi v babyllonis T 16 ei] et e haec P per om. Pv saperbia e 17 *postando T 18 ut om. v 19 qui] que v erat om. v 20 ego] ergo v 22 illnd eet] illud et v 29 cui] o iw Uhtra am. 2 V )

diabolus, id est ipsa impiorum multitudo maximeque eorum qui a Christo uel de ecclesia sicut de caelo decidunt, dicitur diabolus et in ipsum corpus figurate multa dicuntur, quae non tam capiti quam corpori membrisque conueniant. itaque lucifer, qui mane oriebatur et cecidit, potest intellegi apostatarum genus uel a Christo uel ab ecclesia, quod ita conuertitur ad tenebras amissa luce, quam portabat, quemadmodum qui conuertuntur ad deum a tenebris ad lucem transeunt, id est qui fuerunt tenebrae fiunt lux.

Item in figura principis Tyri per Hiezechielem prophetam in diabolum diota intelleguntur: tu es signaculum similitudinis et corona decoris; in deliciis paradisi dei fuisti, omni lapide pretioso ornatus es et cetera, quae non tam in ipsum principem spiritum nequitiae quam in corpus eius dicta conueniunt. paradisus enim dicta est ecclesia, sicut legitur in cantico canticorum: hortus conclusus, fons signatus, puteus aquae uiuae, paradi- SQV cum fructu pomorum. inde ceciderunt uel aperta et corporali separatione omnes haeretici, uel occulta et spiritali, quamuis in ea corporaliter esse uideantur, omnes conuersi ad uomitum suum, cum post remissionem peccatorum paululum ambulassent in uia iustitiae, in quibus facta sunt posteriora deteriora prioribus, et quibus expediebat non cognoscere uiam iustitiae quam cognoscentibus retrorsum reflecti a tradito sibi [*]( 11 Ezech. 28, 12 et 13 16 Cant. 4, 12 et 18 20 cf. Prou. 96, 11 23 cf. n Petr. 2, 21 et 22 ) [*]( 2 xpo vel vde caelo om. v decedunt P1 3 in om. MV figuratae V 4 conaeniunt PT 6 caecidit MV 6 ecia M 7 ad] a P qui admodum P1 8 deam] dominum P tenebnw P\'7\' Ñ lucem] a lacem M 9 uerba inde a flunt lux usque ad finem capitis rescripta sunt am. 2 in F; scriptura m. 1 fere cuanuit lux flunt PTv 10 m om. P Hiezechiel T Exochielem PI 11 ee om. Pv 12 d∗liciis P; i eraea paradysi V2v; om. P 13 a Upide Ml 14 ipso MV spirituum v . 16 «oclesia] et eccleeia XI qrtus Pv 17et fons v . 18 caeciderunt JlPV 19 separationem V2 21 ramissione M paulolum v 23 et] ex P , 24 se fiecti v.. )

sancto mandato. hanc pessimam generationem dominus describit, cum dicit spiritum nequam exire ab homine et cum aliis septem redire, in domo quam mundatam iam inuenerat intrare, ut sint nouissima hominis illius peiora prioribus. tali enim generi hominum, quod iam factum est corpus diaboli, possunt haec uerba congruere: a die qua creatus es tu cum cherub, id est cum sede dei, quae interpretatur multiplicata scientia; et posui te in monte sancto dei, hoc est in ecclesia — unde est: et exaudiuit me de monte sancto suo — fuisti in medio lapidum flammeorum, id est sanctorum spirituum feruentium, lapidum uiuorum; ambulasti sine uitio tu in diebus tuis, ex quo die creatus es tu, donec inuenta sunt delicta tua in te.