Excerpta ex Operibus Augustini

[DE QVALITATE VISIONIS, QVA IN FVTVRO SAECVLO SANCTI DEVM VIDEBVNT. EX EODEM LIBRO XXII.

Nunc iam quid acturi sint in corporibus immortalibus atque in spiritalibus sancti non adhuc eorum carne carnaliter, sed spiritaliter iam uiuente, quantum dominus dignatur adiuuare uideamus. et illa quidem actio uel potius quies atque otium quale futurum sit, si uerum uelim dicere, nescio. non enim hoc umquam per sensus corporis uidi. si autem mente, id est intellegentia, uidisse me dicam, quantum est aut quid est nostra intellegentia ad illam excellentiam ? ibi est enim pax dei, quae, sicut dicit apostolus, superat omnem intellectum. quem nisi nostrum, aut fortasse etiam sanctorum angelorum P non enim et dei. si ergo sancti in dei pace uicturi sunt, profecto in ea pace uicturi sunt, quae superat omnem intellectum. quoniam nostrum quidem superat, non est dubium; si autem superat et angelorum, ut nec ipsos excepisse uideatur, qui ait omnem intellectum: secundum hoc dictum esse debemus accipere, quia pacem dei, qua deus ipse pacatus est, sicut deus nouit, non eam nos sic possumus nosse nec ulli angeli. superat itaque omnem intellectum, non dubium quod praeter suum. sed quia et nos pro modo nostro pacis eius participes facti summam in nobis atque inter nos et cum ipso pacem, quantum nostrum summum est, obtinebimus: isto modo pro suo modo sciunt eam sancti angeli; homines autem nunc longe infra, quantumlibet prouectu mentis [*]( 11 Philipp. 4, 7 ) [*]( 1 cap. CLXV T CLXXIII GPv; om. AMV 2 eodem] om. GP1v XXII] om. GPv 3 iam] etiam Gv aturi T sint) sunt G PfJ 7 uellim P\'T nellem Gxv 8 sensum P 9 aut] deL Gu, om. v quid est] quidem v 10 excilentiam] add. P2 in mg. 11 dicit] om. Tpr. 13 et] om. O. si] sicnt T 14 profecto - uicturi sunt] om. GH 15 omnem - superat] om. Glv 17 ezcipisse GPl qui. P 18 debeamus alv 19 possirans Gh) 20 omne T 21 modo] modulo Gv 24 optinebimus T eam T: etiam GPv 25 quantolibet Gv prouectu (u prior a m. 2 in ras. P) PT: profectu Gv )

excellant. considerandum est enim, quantus uir dicebat: ex parte enim scimus et ex parte prophetamus, donec ueniat quod perfectum est; et: uidemus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. sic iam uident sancti angeli, qui etiam nostri angeli dicti sunt, quia eruti de potestate tenebrarum et accepto spiritus pignore translati ad regnum Christi ad eos angelos iam coepimus pertinere, cum quibus nobis erit sancta atque dulcissima, de qua iam tot libros scripsimus, dei ciuitas ipsa communis. sic sunt ergo angeli nostri, qui sunt angeli dei, quemadmodum Christus dei Christus est noster. dei sunt, quia deum non reliquerunt; nostri sunt, quia suos ciues nos habere coeperunt. dixit autem dominus Iesus: uidete, ne contemnatis unum de pusillis istis. dico enim nobis, quia angeli eorum semper in caelis uident faciem patris mei, qui in caelis est. sicut ergo illi uident, ita et nos uisuri sumus; sed nondum ita uidemus. propter quod ait apostolus quod paulo ante dixi: uidemus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. praemium itaque fidei nobis uisio ista seruatur, de qua et Iohannes apostolus loquens: cum apparuerit, inquit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum sicuti est. facies autem dei manifestatio eius intellegenda est, non aliquod tale membrum, quale nos habemus in corpore atque isto nomine nuncupamus.

Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti in illo corpore spiritali, non dico quod iam uideo, sed dico [*]( 1 I Cor. 18, 9 sq. 3 (et 18) I Cor. 13, 12 13 Matth. 18, 10 21 I Io. 8, 2 ) [*]( 3 mdimos GlP 6 sio iam] suam 61 faciem suam v quij qoQ 61 6 quia] que Pl eruti] erudi T spiritu GlPl 7 angelus Gl 9 libros v: libro T libris GP 10 qui] que 01 12 dereliquerunt Gv 13 contemnetis P 15 uident in caelis Gv faciem] facient T 17 quod] om. O\' 18 paulo (om. quod) T1 20 praemium] ad praemium v 21 apparuerint T similis P\' 24 membrorum T 25 isto T: in isto GPv e uunccupamus T 26 atnri T )

quod credo secundum illud quod in psalmo lego: credidi propter quod et locutus sum. dico itaque: uisuri sunt deum in ipso corpore; sed utrum per ipsum, sicut per corpus nunc uidemus solem, lunam, stellas, mare ac terram et quae sunt in ea, non parua quaestio est. durum est enim dicere, quod sancti talia corpora tunc habebunt, ut non possint oculos claudere atque aperire, cum nolent; durius autem, quod ibi deum quisquis oculos clauserit non uidebit. si enim propheta Heliseus puerum suum Giezi absens corpore uidit accipientem munera, quae dedit ei Neman Syrus, quem propheta memoratus a leprae deformitate mundauerat, quod seruus nequam domino suo non uidente latenter se fecisse putauerat, quanto magis in illo corpore spiritali uidebunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, uerum etiam unde sunt corpore absentes. tunc enim erit perfectum illud de quo loquens apostolus : ex parte, inquit, scimus et ex parte prophetamus; cum autem uenerit quod perfectum est, quod ex parte est euacuabitur. deinde ut quomodo posset aliqua similitudine ostenderet, quantum ab illa quae futura est distet haec uita, non qualiumcumque hominum, uerum etiam qui praecipua hic sanctitate sunt praediti: cum essem, inquit, paruulus, quasi paruulus sapiebam, quasi paruulus loquebar, quasi paruulus cogitabam; cum autem factus sum uir, euacuaui ea quae paruuli erant. uidemus nunc per speculum in aenigmate, [*]( 1 Ps. 115, 1 9 cf. im Reg. 5,26 15 I Cor. 13, 9 sq. 21 I Cor. 13, 11 sq. ) [*]( 1 quod] qd T 2 et T: om. GP" uisuri] uiai 01 4 nidimus P1 5 dicere enim Gv 6 ut non] T* in ras. possit G1v oculis P 7 nolent (e in u eorr. m. 2) P 8 oculus P 9 helyseus Gv uidit] om. v 10 ei] eras. in P neman T: neeman Gv naaman P 11 mundauerat (n prior ex a corr.) P 12 uidenti P 13 non solum] om. P si] se P1 14 oculus P claudunt Gv 15 illud perfectum GPv 18 possit G1v 19 ostenderit GlP 20 uita T: ciuitas GPv 21 praediti] praedicti P 22 sapiebam q. paruulus] om. P 24 sum] om. P ea quae] eaq. T 25 erant] erunt P ) tunc autem facie ad faciem; nunc scio ex parte, tunc autem cognoscam, sicut et cognitus sum. si ergo in hac uita, ubi hominum mirabilium prophetia ita comparanda est illi uitae quasi paruuli ad iuuenem, uidit tamen Heliseus accipientem munera seruum suum, ubi ipse non erat: itane cum uenerit quod perfectum est nec iam corpus corruptibile aggrauabit animam, sed incorruptibile nihil impediet, illi sancti ad ea quae uidenda sunt oculis corporeis, quibus Heliseus absens ad seruum suum uidendum non indiguit, indigebunt? nam secundum interpretes septuaginta ista sunt ad Giezi uerba prophetae: nonne cor meum iuit tecum, quando conuersus est uir de curru in obuiam tibi et accepisti pecuniam? et cetera; sicut autem ex hebraeo interpretatus est presbyter Hieronymus: nonne cor meum, inquit, in praesentia erat, quando reuersus est homo de curru suo in occursum tibi? corde suo ergo se dixit hoc uidisse propheta, adiuto quidem mirabiliter nullo dubitante diuinitus. sed quanto amplius tunc omnes munere isto abundabunt, cum deus erit omnia in omnibus! habebunt tamen etiam illi oculi corporei officium suum et in loco suo erunt uteturque illis spiritus per spiritale corpus. neque enim et ille propheta, quia non eis indiguit, ut uideret absentem, non eis usus est ad uidenda praesentia; quae tamen spiritu uidere posset, etiam si illos clauderet, sicut uidit absentia, ubi cum eis ipse non erat. absit ergo, ut [*]( 11 IIII Reg. 5, 26 19 cf. I Cor. 15, 28 ) [*]( ul 3 ita] om. Gv 4 illae GH tae (ui add. m. 2) T parnoli Gl 5 ubi] ibi P 6 itane GtT: ita nec P ita G2v 7 adgrauauit P impedit T impediat Glt) 8 ea quae] eaq. T 10 interpraetes T interpretis P 11 iuit G2v ἐποϱεύϑη LXX): ibit P it G1; om. T 12 tecum] tecum erat T curro P 13 pecunia P 14 ebreo P interpraetatus T hieronimua libri 15 praesenti GP 16 occorsum P1 19 habundabunt GP 20 occuli P 21 illis] illi P 23 uiderit P uidendam P uidendum Gv praesentiam P 24 spiritu] spi T sps GlP si] se Gl clauserit P 25 absentiam P erit P ) [*]( vnn. ) [*]( 35 ) dicamus illos sanctos in illa uita deum clausis oculis non uisuros, quem spiritu semper uidebunt.

Sed utrum uidebunt et per oculos corporis, cum eos apertos habebunt, inde quaestio est. si enim tantum poterunt in corpore spiritali eo modo utique etiam ipsi oculi spiritales, quantum possunt isti quales nunc habemus: procul dubio per eos deus uideri non poterit. longe itaque alterius erunt potentiae, si per eos uidebitur incorporea illa natura, quae non continetur loco, sed ubique tota est. non enim quia dicimus deum et in caelo esse et in terra — ipse quippe ait per prophetam: caelum et terram ego impleo - aliam partem dicturi sumus eum in caelo habere et in terra aliam; sed totus in caelo est, totus in terra, non alternis temporibus, sed utrumque simul, quod nulla natura corporalis potest. uis itaque praepollentior oculorum erit illorum, non ut acrius uideant, quam quidam perhibentur uidere serpentes uel aquilae — quantalibet enim acrimonia cernendi eadem quoque animalia nihil aliud possunt uidere quam corpora — sed ut uideant et incorporalia. et fortasse ista uirtus magna cernendi data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis sancti uiri Iob, quando ait ad deum: in obauditu auris audiebam te prius, nunc autem oculus meus uidet te; propterea despexi memet ipsum et distabui et aestimaui me terram et cinerem; quamuis nihil hic prohibeat oculum cordis intellegi, de quibus oculis ait [*]( 11 Hier. 23, 24 21 Iob. 42, 5 sq. ) [*]( 1 sanctos] scs P 2 uisurus P uisuris O. 3 sed utrum uidebunt] om. G1v oculus P1 apertus P1 apertis P* 5 corpori T oculi] ocules P spiritales] om. P 6 iste G. 7 uidere OlP non] no P 9 continetur] conteretur P quia] qua P 11 implebo P 12 aliam] om. Otv; alia P 13 non] om. G1 15 agrius P 17 agrimonia O. aerimonia P 20 horam] horum OlP 21 sancti. (s ras.) G deum] dum P 22 audiebam T: obaudiebam Gv oboediebant P oculos meos T uidet te] uidit te P uidete T 23 dispexi GPv 24 me] om. OlP quamuis] quas Ol quos Gtv 25 prohibet GPv oculum] oculos G2v cordis] corporis P )

apostolus: inluminatos oculos habere cordis uestri. ipsis autem uideri deum, cum uidebitur, christianus ambigit nemo, qui fideliter accipit quod ait deus ille magister: beati mundicordes, quoniam ipsi deum uidebunt. sed utrum etiam corporalibus ibi oculis uideatur, hoc in ista quaestione uersamus.

Illud enim quod scriptum est: et uidebit omnis caro salutare dei, sine ullius nodo difficultatis sic intellegi potest, ac si dictum fuerit: "et uidebit omnis homo Christum dei, qui utique in corpore uisus est et in corpore uidebitur, quando uinos et mortuos iudicabit. quod autem ipse sit salutare dei, multa sunt et alia testimonia scripturarum; sed euidentius uenerandi illius senis Symeonis uerba declarant, qui cum infantem Christum accepisset in manus suas: nunc, inquit, dimittis, domine, seruum tuum secundum uerbum tuum in pace, quoniam uiderunt oculi mei salutare tuum. illud etiam quod ait supra memoratus Iob, sicut in exemplaribus, quae ex hebraeo sunt, inuenitur: et in carne mea uidebo deum, resurrectionem quidem carnis sine dubio prophetauit, non tamen dixit: "per carnem meam". quod quidem si dixisset, posset deus Christus intellegi, qui per carnem in carne uidebitur; nunc uero potest et sic accipi: in carne mea uidebo deum, ac si dixisset: "in carne mea ero, cum uidebo deum". et illud quod ait apostolus: facie ad faciem non cogit, ut deum per hanc faciem corporalem, ubi sunt oculi corporales, nos nisuros esse credamus, quem [*]( 1 Eph. 1, 18 3 Matth. 5, 8 7 Luc. 3, 6 14 Luc. 2, 29 sq. 18 (et 23) Iob. 19, 26 24 I Cor. 13, 12 ) [*]( 1 inluminatua P habere oculus P oculos] om. Glv haberi T 2 uideri] uidere G1 Pv christianoa P christus G1v 3 fideliter] feliciter P accepit P 4 mnndioordea PT: mundi corde G P mundo corde v 5 oculus P 6 uersamur G* 8 nodo T1: modo G2PT1v modi 0* difficultatee Gx 9 si* (c rcw.) G et] ut T 15 secundum uerbum tuum] om, P 16 quoniam PT: qtÜa Gv 18 ebreo P inueniuntur GlPv 21 posset] om. T 22 carnem] canem T 23 uidebo-carne mea] om. Gv 25 hanc faciem] h. fidem P 26 corporalis P uisurus P* ) [*]( 25* )

spiritu sine intermissione uidebimus. nisi enim esset etiam interioris hominis facies, non diceret idem apostolos: nos autem reuelata facie gloriam domini speculantes in eandem imaginem transformamur de gloria in gloriam, tamquam a domini spiritu; nec aliter intellegimus et quod in psalmo canitur: accedite ad eum et inluminamini, et facies uestrae non erubescent. fide quippe acceditur ad deum, quam cordis constat esse, non corporis. sed quia spiritale corpus nescimus quantos habebit accessus — de re quippe inexperta loquimur — ubi aliqua quae aliter intellegi nequeat diuinarum scripturarum non occurrit et succurrit auctoritas, necesse est, ut contingat in nobis quod legitur in libro Sapientiae: cogitationes mortalium timidae et incertae prouidentiae nostrae.

Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita mentis aspectu intellegibilia uideri et sensu corporis sensibilia, id est corporalia, ut nec intellegibilia per corpus nec corporalia per se ipsam mens ualeat intueri, si posset nobis esse certissima, profecto certum esset per oculos corporis etiam spiritalis nullo modo posse uideri deum. sed istam ratiocinationem et uera ratio et prophetica inridet auctoritas. quis enim ita sit auersus a uero, ut dicere audeat deum corporalia ista nescire? numquid ergo corpus habet, per cuius oculos ea possit addiscere P deinde quod de propheta Heliseo paulo ante diximus nonne satis indicat etiam spiritu, non per corpus, corporalia posse cerni? quando enim seruus ille munera accepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen [*]( 2 n Cor. 3, 18 6 Ps. 33, 6 13 Sap. 9, 14 ) [*]( 1 nisi] ne sic P enim eeset] om. P 3 gloria P 5 gloria P 8 quam] quae G\'tJ 9 quantns P quantas Gl 10 acceasos P 11 nequeat] neque ad GlPv 12 contingnat P 13 cogitationis P 15 ratiotinatio Gbv qua T: qui O Pv 16 aspectum P uidere GlPv 18 ipsa Gv posset T: possit GPv 19 profecto] perfecto P esset] esse P oculus P1 20 spiritales G\'tJ nidere GlPv ista P 22 audiat (i ita e corr. m. 2) G 24 oculus P1 )

propheta non per corpus, sed per spiritum nidit. sicut ergo constat corpora uideri spiritu, quid, si tanta erit potentia spiritalis corporis, ut corpore uideatur et spiritus? spiritus enim est deus. deinde uitam quidem suam, qua nunc uiuit in corpore et haec terrena membra uegetat facitque uiuentia, interiore sensu quisque, non per corporeos oculos nouit; aliorum uero uitas, cum sint inuisibiles, per corpus uidet. nam unde uiuentia discernimus a non uiuentibus corpora, nisi corpora simul uitasque uideamus, quas nisi per corpus uidere non possumus? uitas autem sine corporibus corporeis oculis non uidemus.

Quam ob rem fieri potest ualdeque credibile est sic nos esse uisuros mundana tunc corpora caeli noni et terrae nonae. ut deum ubique praesentem et uniuersa etiam corporalia gubernantem per corpora, quae gestabimus et quae conspiciemus, quaquauersum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate uideamus, non sicut nunc inuisibilia dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, per speculum in aenigmate, ex parte, ubi plus in nobis ualet fides, qua credimus, quam rerum corporalium species, quam per oculos cernimus corporales. sed sicut homines, inter quos uiuentes motusque uitales exerentes uiuimus, mox ut aspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus, cum eorum uitam sine corporibus uidere nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate conspicimus: ita quacumque spiritalia illa lumina corporum nostrorum [*]( 17 cf. Rom. 1, 20 18 cf. I Cor. 13, 12 ) [*]( 1 ergo PT: enim Gv 2 uidere G\'Pv spiritu Gs: spiritum GlPTv quid] quod v tante P erit] erat GlP 3 corpore] corpora G1v uideantur v 4 uita T 6 interiori P intenora GlfJ sensus G1v 8 uiuentibus corpore (corr. m. f) P 12 oaldeque] ualde G est] om. Gho 15 gestauimus G1v conspicimua P 16 quaqueuersum G1v carissima P perspecuetate P1 17 nunc] nun T 19 qua] quq P quam] qua P 20 oculus P1 sed] om. P 21 exherentes P 22 aspiciemus P non credimus — uitam] T\' in ras. credemus P 23 eorum] eoruraque Gl eorum quoque G2v 24 conspiciemus P 25 quocumque G*; om. v spiritale (om. illa) G\' lumina] lumen G1 P )

circumferemus, incorporeum deum omnia regentem etiam per corpora contuebimur. aut ergo sic per illos oculos uidebitur deus, ut aliquid habeant in tanta excellentia menti simile, quo et incorporea natura cernatur, quod ullis exemplis sine scripturarum testimoniis diuinarum uel difficile est uel impossibile ostendere; aut, quod est ad intellegendum facilius, ita nobis deus erit notus atque conspicuus, ut uideatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, uideatur ab altero in altero, uideatur in se ipso, uideatur in caelo nouo et terra noua atque in omni quae tunc fuerit creatura, uideatur et per corpora in omni corpore, quocumque fuerint spiritalis corporis oculi acie perueniente directi. patebunt etiam cogitationes nostrae inuicem nobis. tunc enim implebitur quod apostolus, cum dixisset: nolite ante tempus quicquam iudicare, mox addidit: donec ueniat dominus et inluminet abscondita tenebrarum, et manifestabit cogitationes cordis; et tunc laus erit unicuique a deo.]

CLVIII. EX EODEM LIBRO DE CIVITATE DEI XXII. DE AETERNA FELICITATE CIVITATIS DEI SABBATOQVE PERPETVO.

Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum, uacabitur dei laudibus, qui erit omnia in omnibus! nam quid aliud agatur, ubi neque ulla desidia [*]( 14 I Cor. 4, 5 ) [*]( 1 circumferimus GIPx incorporimn P1 2 intuebimur Gl Pv OCUIOB illos Gv 3 mente P 4 siue] sine GXP 5 impossibile] possibile G\' 7 deus erit nobis G 8 in singulia nobis T: om. GPv in altero] om. T1 10 omni] oma P1 11 fuerit GlPv 12 acie] acies G\'fJ peruenienti P\'v pernenientium P\' directa v directum P* cogitationis P 13 nobia] in nobis P 15 inlumines T 16 manifestauit P cogitationis P 17 a deo] explicit cod. T 18 cap. CLVIIII A CLXXII Gv u CLXXIII P 20 ciuitas (ti add. m. 2) G 23 dissidia 01 )

cessabitur neque ulla indigentia laborabitur, nescio. admoneor etiam sancto cantico, ubi lego uel audio: beati qui habitant in domo tua; in saecula saeculorum laudabunt te. omnia membra et uiscera incorruptibilis corporis, quae nunc uidemus per usus necessitatis uarios distributa, quoniam tunc non erit ipsa necessitas, sed plena, certa securitas, sempiterna felicitas, proficient laudibus dei. omnes quippe illi de quibus iam sum locutus qui nunc latent harmoniae corporalis numeri non latebunt, intrinsecus et extrinsecus per corporis cuncta dispositi, et cum ceteris rebus, quae ibi magnae atque mirabiles uidebuntur, rationales mentes in tanti artificis laude rationabilis pulchritudinis delectatione succendent. qui motus illic talium corporum sint futuri temere definire non audeo, quod excogitare non ualeo; tamen et motus et status sicut ipsa species decens erit, quicumque erit, ubi quod non decebit non erit. certe ubi uolet spiritus, ibi erit protinus corpus; nec uolet aliquid spiritus, quod nec spiritum possit decere nec corpus. uera ibi gloria erit, ubi laudantis nec errore quisquam nec adulatione decipitur; uerus honor, qui nulli negabitur digno, nulli deferetur indigno; sed nec ad eum ambiet ullus indignus, ubi nullus permittetur esse nisi dignus; uera pax, ubi nihil aduersi nec a se ipso nec ab aliquo [*]( 2 Ps. 83, 5 ) [*]( 1 ammoneor AMP2V: ammonior P1 amoeniora Gb 2 lego] loco P* 5 nidimus P usos MV 6 plena] planae A 7 proficiet Gl illi] illae GltJ 8 armoniae libri 9 per] p A corporis] corpus G"tJ 10 cuncti v 11 uidebontnr G3: uidebontur AGxMPVv rationalis mentis Gl artifices Gl laudem AG 12 rationabilis] om. Qb; rationalis P pulchritudini MV pulchritudine GPv1 delectationes M dilectatione P suceendent o: succedent AGPv succedunt P* succedat V accedat M 13 talium] om. G1 v, talum P temere] timere Gl tenere P1 14 etatua] factus P 15 ubi] ibi MV decet G2v 16 protenus P 17 uolet] uult Glv posset GlPv decere] dicere AG1P 18 laudantes A1G1Pv 19 adolatione GPv decipitur MV: laudabitur AGPv 20 defertur MV deferetur v 21 ambiet] ambiet GftJ ambiget GlP indignos (o m u corr.) G permittitur AGv ) quisque patitur. praemium uirtutis erit ipse qui uirtutem dedit eique se ipsum, quo melius et maius nihil possit esse, promisit. quid est enim aliud quod per prophetam dixit: ero illorum deus, et ipsi erunt mihi plebs, nisi: "ego ero unde satientur, ego ero quaecumque ab hominibus honeste desiderantur, et uita et salus et uictus et copia et gloria et honor et pax et omnia bona"? sic enim et illud recte intellegitur quod ait apostolus: ut sit deus omnia in omnibus. ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur. hoc munus, hic affectus, hic actus profecto erit omnibus sicut ipsa uita communis aeterna.

Ceterum qui futuri sunt pro meritis praemiorum etiam gradus honorum atque gloriarum, quis est idoneus cogitare, quanto magis dicere? quod tamen futuri sint non est ambiguum. atque id etiam beata illa ciuitas magnum in se bonum uidebit, quod nulli superiori ullus inferior inuidebit, sicut nunc non inuident archangelis angeli ceteri; tamque nolet esse unusquisque quod non accepit, quamuis sit pacatissimo concordiae uinculo ei qui accepit obstrictus, quam nec in corpore uult oculus esse qui est digitus, cum membrum utrumque contineat totius carnis pacata compago. sic itaque habebit donum alius alio minus, ut hoc quoque donum habeat, ne uelit amplius. [*]( 3 Leu. 26, 12 8 I Cor. 15, 28 ) [*]( 1 patitur AMV: patietur GpfJ 2 eique] et qui GPv posset A 4 ipse P pleps Gv 6 copia] cupia A 8 deus] om. P 9 qui] qnę GXP 10 sine fatigatione laudabitur] om. A 11 hic actus] om. GtfJ profectu P 12 cummnnis A G\'P 13 gradus (d ex t corr.) A 15 sint] sunt AGPiv ambiguum MV: ambigendum AGPv 16 atque id] ut quod ibi G\'fJ uidebit] habebit G* 17 quod nulli—inuidebit] om. M1 inferior. (i ras.) M inferiori V 18 tamque] tamquam Gv nollet GxPv 19 pecatissimo Gl 20 ei] et G1Pv accipit AGX quam] quo 62 21 qui* (s ras.) G 22 pagata (g in c corr. m. 2) G cumpago A 23 ne] nec GlMVv uellit P )

Nec ideo liberum arbitrium non habebunt, quia peccata eos delectare non poterunt; magis quippe erit liberum a delectatione peccandi usque ad delectationem non peccandi indeclinabilem liberatum. nam primum liberum arbitrium, quod homini datum est, quando primum creatus est rectus, potuit non peccare, sed potuit et peccare; hoc autem nouissimum eo potentius erit, quo peccare non poterit; uerum hoc quoque dei munere, non suae possibilitate naturae. aliud est enim esse deum, aliud participem dei. deus natura peccare non potest; particeps uero dei ab illo accepit, ut peccare non possit. seruandi autem gradus erant diuini muneris, ut primum daretur liberum arbitrium, quo non peccare homo posset, nouissimum, quo peccare non posset, atque illud ad comparandum meritum, hoc ad recipiendum praemium pertineret. sed quia peccauit ista natura. cum peccare potuit, largiore gratia liberatur, ut ad eam perducatur libertatem, in qua peccare non possit. sicut enim prima immortalitas fuit, quam peccando Adam perdidit, posse non mori, nouissima erit non posse mori: ita primum liberum arbitrium posse non peccare, nouissimum non\'posse peccare. sic enim erit inamissibilis uoluntas pietatis et aequitatis, quomodo est felicitatis. nam utique peccando nec pietatem nec felicitatem tenuimus, uoluntatem uero felicitatis nec perdita felicitate perdidimus. certe deus ipse numquid, quoniam peccare non potest, ideo liberum arbitrium habere negandus est? [*]( 2 dilectare Pl a] ad P 3 peccandi usque] moechandi u. GlfJ delectationem] delectatione M 4 indeclinabile MV" nam] nam in P liberum] om. Gv 6 et] om. G1v 7 eo] om. Gv poterit] potuit P 8 possibilitatis G2v 9 naturę (3 in a corr. m. 2) G 10 ut] quod Gv 11 posset P 12 quo] ut G\'" possit GPv 13 nouissimum — posset] om. MV possit GPv 14 pertineret] ptineret A 15 largiori v langiore P\' longiore P* 18 non mori] mori M no mori V mori] more P nouissimamori] om. G1 19 non] eras. in V; om. M 20 . posse (n add. u u m. 2) G inamisibilis P 21 aequitas A felicitas A 22 tenuemus AP 28 uero] om. P perdidemus GI P )

Erit ergo illius ciuitatis et una in omnibus et inseparabilis in singulis uoluntas libera, ab omni malo liberata et impleta omni bono, fruens indeficienter aeternorum iucunditate gaudiorum, oblita culparum, oblita poenarum; nec ideo tamen suae liberationis oblita, ut liberatori suo non sit ingrata; quantum ergo attinet ad scientiam rationalem, memor praeteritorum etiam malorum suorum, quantum autem ad experientis sensum, prorsus immemor. nam et peritissimus medicus, sicut arte sciuntur, omnes fere morbos corporis nouit; sicut autem corpore sentiuntur, plurimos nescit, quos ipse non passus est. ut ergo scientiae malorum duae sunt, una, qua potentiam mentis non latent, altera, qua experientis sensibus inhaerent — aliter quippe sciuntur uitia omnia per sapientiae doctrinam, aliter per insipientis pessimam uitam — ita et obliuiones malorum duae sunt. aliter ea namque obliuiscitur eruditus et doctus, aliter expertus et passus; ille, si peritiam neglegat, iste, si miseria careat. secundum hanc obliuionem, quam posteriore loco posui, non erunt memores sancti praeteritorum malorum; carebunt enim omnibus, ita ut penitus deleantur de sensibus eorum. ea tamen potentia scientiae, quae magna in eis erit, non solum sua praeterita sed etiam damnatorum eos sempiterna miseria non latebit. alioquin si se fuisse miseros nescituri sunt, quomodo, sicut ait psalmus, misericordias domini in aeternum cantabunt? quo [*]( 24 Ps. 88, 2 ) [*]( 2 ab omni -liberata] om. G\'v 3 indifficienter P iucondi- tate A iocunditate GPv 5 ingrata] grata Gv 7 experientes G\' 9 morbus P 11 qua] quae O\'P" 12 latet G\'MVv qua P: quae AGMVv 13 inhaeret O\'V" 14 doctrinae P inaapientis Ax insipientes 01 15 obliuiones] obliuiores MlV oblimeatur P 16 si] se G1v peritiam] per peritiam v 17 neglegant GP neglegit v si] se AP per G\'tJ miseria] meseria V miseriam G"v inaeria P caret Glv obliuionem] oblationem P 18 posteriori G P2v posteriora Pl praeteretorum A 21 non solum] nam P 22 miseria non latebit] misericorditebit P si] se GlP 23 fllisse] om. M 24 cantabo Glv quo] qui G\'tJ )

cantico in gloriam gratiae domini Christi, cuius sanguine liberati sumus, nihil erit profecto iucundius illi ciuitati. ibi perficietur: uacate et uidete, quoniam ego sum deus; quod erit uere maxime sabbatum non habens uesperam, quod commendauit dominus in primis operibus mundi, ubi legitur: et requieuit deus die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit. et benedixit deus diem septimum et sanctificauit eum, quia in eo requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit deus facere. dies enim septimus etiam nos ipsi erimus, quando eius fuerimus benedictione et sanctificatione pleni atque perfecti. ibi uacantes uidebimus, quoniam ipse est deus; quod nobis nos ipsi esse uoluimus, quando ab illo cecidimus audientes a seductore: eritis sicut di et recedentes a uero deo, quo faciente di essemus eius participatione, non desertione. quid enim sine illo fecimus, nisi quod in ira eius defecimus? a quo refecti et gratia maiore perfecti uacabimus in aeternum uidentes, quia ipse est deus, quo pleni erimus, quando ipse erit omnia in omnibus. nam et ipsa opera bona nostra, quando ipsius potius intelleguntur esse quam nostra, tunc nobis ad hoc sabbatum adipiscendum imputantur, quia, si nobis ea tribuerimus, seruilia erunt, cum de sabbato dicatur: omne opus seruile [*]( 3 Ps. 46, 11 6 Gen. 2, 2sq. 14 Gen. 3, 5 16 cf. Ps. 89, 9 22 Dent. 5, 14 , ) [*](1 cantici G*v domini MV: om. AGPv 2 nihil erit] om. GID illi iucundius A illi iocundius GPv 3 perficientur GPv deus] dñs (corr. m. 1) A 4 quod erit] quid e. P* maxime MV: malimum AGPv 5 mundi-operibus] om. Gaf) 6 deus] dns A 8 eum] om. M in eo] om. Gv 9 incoauit A 10 ipse P 12 ipsi] ipse G\'P 13 uoluemus P uolumus MV seductori P 14 di AMV: dii GPv recendentee P dii AGPv 15 essemus] essumus M\'V participationem P non] non nostra A desertione] dissertionem P 16 facimus A in ira] mira P 17 uacamus V ua∗eamus (corr. m. 2) M 18 quo] quod GlPo plene G2v 20 tunc] quando G\'tJ nobis -quia si] om. Gv 21 quia si] quasi P ea] ei P tribuimus P seruilia] tunc seruilia G\'t 22 de] om. P ) non facietis in eo. propter quod et per Ezechihel prophetam dicitur: et sabbata mea dedi eis in signum inter me et inter eos, ut scirent quia ego dominus, qui sanctifico eos. hoc perfecte tunc sciemus, quando perfecte uacabimus, et perfecte uidebimus, quia ipse est deus.

Ipse etiam numerus aetatum ueluti dierum si secundum eos articulos temporis computetur, qui in scripturis uidentur expressi, iste sabbatismus euidentius apparebit, quoniam septimus inuenitur; ut prima aetas tamquam primus dies sit ab Adam usque ad diluuium, secunda inde usque ad Abraham, non aequalitate temporum, sed numero generationum; denas quippe habere reperiuntur. hinc iam, sicut Matthaeus euangelista determinat, tres aetates usque ad Christi subsecuntur aduentum, quae singulae denis et quaternis generationibus explicantur: ab Abraham usque ad Dauid una, altera inde usque ad transmigrationem in Babyloniam, tertia inde usque ad Christi carnalem natiuitatem. fiunt itaque omnes quinque. sexta nunc agitur nullo generationum numero metienda propter id quod dictum est: non est uestrum scire tempora, quae pater posuit in sua potestate. post hanc tamquam in die septimo requiescet deus, cum eundem diem septimum, quod nos erimus, in se ipso deo faciet requiescere. de istis porro aetatibus singulis nunc diligenter longum est disputare; haec. autem septima erit sabbatum nostrum, cuius [*]( 2 Ezeeh. 20, 12 19 Act. 1, 7 ) [*]( 1 in eo G*MV: om. AGlPv et per] ad A ezechielem AP hiezechielem Gv propheta Y 2 dicetnr P 4 scimna Gv 5 perfecte] om. G*v 8 expressi] ezpressis P conpressi O. 9 inuenitur] euenitar P dies] om. P sit] esset Gv 10 dilnbium Y 11 aequalitatem P sed] sed in Gv denae G\'v 12 habere] abire Gl ibi G\'x repperiantor AGMVv mattheus AMV matheus GPv; sic ubique 13 subsequnntur A 14 aduentu Y ainguli 01 15 ab] ut 01 nt ab G2v 16 babilloniam G 18 generatione G* 20 hanc] haec A 21 requiescit AO\'Pv eundem] eadem P 22 in se a: inde libri ipso] quia nos ipso P quia nos ipsi G\' quia nos ipaos G\'f) 24 aatem MY: tamen AGPv )

finis non erit uespera, sed dominicus dies uelut octauus aeternus, qui Christi resurrectione sacratus est, aeternam non solum spiritus uerum etiam corporis requiem praefigurans. ibi uacabimus et uidebimus, uidebimus et amabimus, amabimus et Iaudabimus. ecce quod erit in fine sine fine. nam quis alius noster est finis nisi peruenire ad regnum, cuius nullus est finis?

CLVIIII. EX LIBRO DE CONSENSV EVANQVLISTAEVM II. QVOMODO DICAT MATTHAEVS CENTVRIONEM AD DOMINVM ACCESSISSE PRO PVERO SVO, CVM LVCAS DICAT QVOD AMICOS AD EVM MISERIT.

Videamus utrum sibi de seruo centurionis Matthaeus Lucasque consentiant. Matthaeus enim dicit: accessit ad eum centurio rogans eum et dicens: puer meus iacet in domo paralyticus. cui uidetur repugnare quod ait Lucas: et cum audisset de Iesu, misit ad eum seniores Iudaeorum rogans eum, ut ueniret et saluaret seruum eius. at illi cum uenirent ad Iesum, rogabant eum sollicite dicentes ei: quia dignus est, ut hoc illi praestes; diligit enim gentem nostram et synagogam ipse aedificauit nobis. Iesus autem ibat cum illis. et cum iam non longe esset a domo, misit ad eum centurio amicos dicens: domine, noli negari; non enim dignus sum, ut sub tectum meum intres. propter quod et me ipsum non sum dignum [*]( 13 Matth. 8, 5 sq. 16 Luc. 7, 8 sqq. ) [*]( 3 uerum] uerua P praefegurans A uacabimus] uadimus P 4 slterum uidebimus om. MV amauimus (et) P 5 ecce] om. Gl 8 cap. CLX A CLXXV P CLXXVI Gv 9 euangelistarum] euangelii GPv 10 centurioni P 11 amicus Gl 14 iacit A 15 paraliticus GPv 17 saluaret] sanaret v sanare M 19 hoc] haec Gv 21 aedificabit GlP ibit (corr. m. 1) P 22 iam] cm. P 24 uexare G\'P 25 dignus P )

arbitratus, ut uenirem ad te; sed dic uerbo, et sanabitur puer meus. si enim ita hoc gestum est, quomodo erit uerum quod Matthaeus narrat: accessit ad eum quidam centurio, cum ipse non accesserit, sed amicos miserit, nisi diligenter aduertentes intellegamus Matthaeum non omni modo deseruisse usitatum morem loquendi? non solum enim dicere solemus accessisse aliquid, etiam antequam perueniat illuc, quo dicitur accessisse — unde etiam dicimus: "parum accessit" uel "multum accessit" eo, quo appetit peruenire — uerum etiam ipsam peruentionem, cuius adipiscendi causa acceditur, dicimus plerumque factam, etsi eum ad quem peruenit, non uideat ille qui peruenit, cum per amicum peruenit ad aliquem, cuius ei fauor est necessarius. quod ita tenuit consuetudo, ut iam etiam uulgo peruentores appellentur qui potentium quorumlibet tamquam inaccessibiles animos per conuenientium personarum interpositionem ambitionis arte pertingunt. si ergo ipsa peruentio usitate dicitur per alios fieri, quanto magis accessus per alios fieri potest, qui plerumque infra peruentionem remanent, quando potuerit quisque plurimum quidem accedere, sed tamen non potuerit peruenire ? non ergo absurde Matthaeus, etiam quod uulgo possit intellegi, per alios factum accessum centurionis ad dominum compendio dicere uoluit: accessit ad eum centurio.

Verum tamen non neglegenter intuenda est etiam sancti euangelistae altitudo mysticae locutionis, secundum quam scriptum est in psalmo: accedite ad eum et [*]( 26 Ps. 33, 6 ) [*](nl 1 nerem A uerbum P 3 aocessit] acoessisse MV; fort. recte; cf. p. 547, 1 4 amicus P 6 disseruisse P more MPV 8 illuc quo] illud quod OtPv accessesse P\' 9 uel-accessit) oa. G\'v eo] adeo Gv quo] quod AGxPv 10 adipiscendi AMPV: adipiscendae Gv 11 dicemus GlP factam G*: factum AO* MPVv etsi] ut si P 12 non uideat-peruenit] om. M 13 fanor] fabor MV 14 iam] om. Gv 15 animoej amicos Gl 16 conuenientiam V (m. 1 et 2) 17 dicetur GlP 18 potest] om- P 21 adsurde M possit] posse P 25 altitudo] multitudo MV loquutionis MV quam] quod 02 ift ras. ; om. v 26 accidite A )

inluminamini. proinde quia fidem centurionis, qua nere acceditur ad Iesum, ipse ita laudauit, ut diceret: non inueni tantam fidem in Israhel, ipsum potius accessisse ad Christum dicere uoluit prudens euangelista quam illos per quos uerba sua miserat. porro autem Lucas ideo totum quemadmodum gestum esset aperuit, ut ex hoc intellegere cogeremur, quemadmodum dixerit alius, qui mentiri non possit. sic enim illa mulier, quae fluxum sanguinis patiebatur, quamuis fimbriam uestimenti eius tenuerit, magis tamen tetigit dominum quam illae turbae, a quibus premebatur. ut enim haec quo magis credidit, eo magis tetigit dominum, ita et centurio, quo magis credidit, eo magis accessit ad dominum. iam cetera in hoc capitulo, quae alter dicit et alter praetermittit, superfluo pertractantur, cum ex illa regula primitus commendata nihil inueniantur habere contrarium.

CLX. ITEM EX EODEM LIBRO. QVOMODO MATTHAEVS MARCO CONGRVAT DE VIRGA, QVAM SECVNDVM MATTHAEVM DICIT DOMINVS NON FERENDAM, SECVNDVM MARCVM AVTEM SOLAM FERENDAM.

Solet item quaeri, quomodo Matthaeus et Lucas commemorauerint dixisse dominum discipulis, ut nec uirgam ferrent, cum dicat Marcus: et praecepit eis, ne quid tollerent [*](2 Matth. 8, 10 8 cf. Lnc. 8, 43 sqq. 22 Matth. 10, 10 Luc. 9, 3 23 Marc. 6, 8 ) [*](1 fidem] om. G* 2 ita] om. Gv laudabit MV dicere M tantam] tantem P 6 esset] esse P 7 dixerit] acces. sisse dixerit P mentire GlP possit MY: potuit AGPv 8 Iura MV 9 magis] om. P quam illae- tetigit dominum] om. MV 10 ille AP 13 superfiuo] saperflue v saperfluaia P 14 commendatad (sic) A 15 inaeniatar Gv 16 cap. CLXI A CLXXVI P CLXXVlI Gv 17 libro] 1. de consensa euangelistarum II AGPv 19 non] eras. in G 21 commemorauerunt A 23 quid] quit A )

in nia nisi uirgam tantum, et sequatur etiam ipse: non. peram, non panem, neque in zona aes, ut ostendat in eodem loco uersari narrationem suam, in quo et illorum qui dixerunt nec uirgam ferendam. quod ita soluitur, ut intellegamus sub alia significatione dictam uirgam, quae secundum Marcum ferenda est, et sub alia illam quae secundum Matthaeum et Lucam non est ferenda, sicut sub alia significatione intellegitur temtatio, de qua dictum est: deus neminem temtat, et sub alia de qua dictum est: temtat uos dominus deus uester, ut sciat, si diligitis eum; illa seductionis est, haec probationis. sicut iudicium aliter accipitur, de quo dictum est: qui bene fecerunt, in resurrectionem uitae, qui male fecerunt, in resurrectionem iudicii; et aliter, de quo dictum est: iudica me, deus, et discerne causam meam de gente non sancta. illud enim iudicium damnationis est, hoc discretionis.

Et multa alia sunt uerba, quae non habent unam significationem, sed diuersis locis congruenter posita diuerso modo intelleguntur et aliquando cum expositione dicuntur — ut est illud: nolite pueri effici sensibus, sed malitia paruuli estote, ut sensibus perfecti sitis. hoc enim breuiter clausa sententia dici potuit: "nolite esse pueri, sed estote pueri"; et illud: si quis putat se sapientem esse in uobis in hoc saeculo, stultus fiat, ut sit sapiens, quid aliud dixit quam non sit sapiens, ut sit sapiens"? — aliquando autem clause ita dicuntur, ut exerceant inquirentem; [*]( 8 Iac. 1, 13 9 Deut. 13, 3 12 Io. 5, 29 14 Ps. 42, 1 20 I Cor. 14, 20 23 I Cor. 3, 18 ) [*]( 2 peram (e tx 0 corr. m. 2) P 3 uersare GlPlv 4 uirga A 5 quae secundum -7 non est ferenda] om. M V 6 alia] alia significatione P 8 de] da P deus - dictum est] om. Gx 10 eum] P* in ras. 13 male] mala G 14 de] om. Gl quo] qua P 15 gansam A 16 iudicium] iudium P discritionis A 18 congruentur MV 19 cum] om. v 22 causa (1 add. m. 2) P 23 et] ut Gv 25 quid MV: quid enim AGPv sapiens] sipiens P 26 clause PF: clausae A clausa Gv exerciant A exerceat MVx )

ut est quod ait ad Galatas: inuicem onera uestra portate, et sic adimplebitis legem Christi. qui enim putat se esse aliquid, cum nihil sit, se ipsum seducit. opus autem suum probet unusquisque, et sic in semet ipso habebit gloriam et non in altero; unusquisque enim proprium onus portabit. nisi oneris nomen sub diuersis significationibus acceperis, procul dubio putabis eundem sibi in loquendo esse contrarium, et hoc in una sententia tam uicine positis uerbis; qui cum paulo ante diceret: alter alterius onera portate, postea dixit: unusquisque proprium onus portabit. sed alia sunt onera participandae infirmitatis, alia reddendae rationis deo de actibus nostris; illa cum fratribus sustentanda communicantur, haec propria ab unoquoque portantur. ita et uirga intellegitur spiritaliter, de qua dicebat apostolus: in uirga ueniam ad uos; et corporaliter, qua utimur siue ad equum siue ad aliquid aliud opus fuerit, ut interim omittam et alias huius nominis figuratas significationes.

Vtrumque ergo accipiendum est a domino apostolis dictum, et ut nec uirgam ferrent et ut non nisi uirgam ferrent. cum enim secundum Matthaeum diceret eis: nolite possidere aurum neque argentum neque pecuniam in zonis uestris, non peram in uia neque duas tunicas neque calciamenta neque uirgam, continuo subiecit: dignus est enim operarius cibo suo. unde satis ostendit cur [*]( 1 Gal. 6, 2—5 15 I Cor. 4, 21 21 Matth. 10, 9sq. ) [*]( 1 honera P 2 enim] om. Gv 3 seducet V 5 ipso] ipeum A 6 enim] autem A portanit A 7 honeris P acciperis MY 8 putabis] potabis (r add. m. 2) A contrium (ra add. WI. 2) P et] ut P* 9 sentia (ten add. m. 2) P nicinae MV qui] que GlPl 12 reddenda P1 13 snstendanda (eorr. m. 1) V 14 ab unoquoque] a bono quoque A 16 utemur G1P1 equum (a ras.) P 17 aliquid] alia quid A opns] ti opns G2v alias] alia GJf) 18 figuratas] fignras MV 19 ergo] om. Gv 20 et ut non-ferrent) om. G\'f) non] om. P\' 21 dicere V 23 tonicas P 25 enim] om. P* ) [*](vim. ) [*]( 36 )

eos haec possidere ac ferre noluerit, non quo necessaria non sint sustentationi huius uitae, sed quia sic eos mittebat, ut eis haec deberi demonstraret ab illis ipsis quibus euangelium credentibus annuntiarent, tamquam stipendia militantibus, tamquam fructum uineae plantatoribus, tamquam lac gregis pastoribus. unde Paulus dicit: quia militat suis stipendiis umquam? quis plantat uineam et de fructu eius non edet? quis pascit gregem et de lacte gregis non percipit? hinc enim loquebatur de his quae necessaria sunt praedicatoribus euangelii. unde paulo post dicit: si nos uobis spiritalia seminauimus, magnum, si uestra carnalia metamus? si alii potestatis uestrae participant, non magis nos? sed non sumus usi hac potestate. unde apparet non haec ita praecepisse dominum, tamquam euangelistae uiuere aliunde non debeant quam eis praebentibus quibus annuntiant euangelium — alioquin contra hoc praeceptum fecit idem apostolus, qui uictum de manuum suarum laboribus transigebat, ne cuiquam granis esset — sed potestatem dedisse, in qua scirent sibi ista deberi. cum autem a domino aliquid imperatur, nisi fiat, inoboedientiae culpa est. cum autem potestas datur, licet cuique non uti et tamquam de suo iure cedere. haec ergo dominus loquens discipulis id agebat, quod ipse apostolus paulo post apertius ita explicat: nescitis, quia qui in templo operantur quae de templo sunt edunt? qui [*]( 6 I Cor. 9, 7 11 I Cor. 9, 11 sq. 17 cf. I Thess. 2, 9 24 I Cor. 9, 13—15 ) [*]( 1 possedere.ac (h ras.) P\' 2 sustentationi] sustentatio in Gtv 3 euangelium credentibus] om. Al 4 adnuntiarent AGPo 5 greges A 7 fructibus Gv 8 edit APX gregis] eius P 9 percepit P1 11 magnum MY: magnum est AGPv 12 alii] aliis A potestates P\' 13 •sumus (u ras.) A 14 haec non AGPv dominum] deum Gv 17 uictum (u altera ex a corr.) G 18 transigebant Mx ne] nec A 19 sciret A ista] ipsa Gv 20 debere GlPl cum] tum Y 21 inoboedientiae] inoboediae P 22 uti] utique Gl 24 paulo] paulus GPv post] om. Gv 25 operatur MV ) altari deseruiunt altari compartiuntur? sic et dominus ordinauit his qui euangelium annuntiant de euangelio uiuere; ego autem nullius horum usus sum. cum itaque dicit ita dominum ordinasse, se autem usum non esse, utique ostendit utendi potestatem datam, non impositam seruiendi necessitatem.

Hoc ergo ordinans dominus, quod eum ordinasse dicit apostolus, qui euangelium annuntiant de euangelio uiuere, illa apostolis loquebatur, ut securi non possiderent neque portarent huic uitae necessaria nec magna nec minima. ideo posuit: nec uirgam, ostendens a fidelibus suis omnia deberi ministris suis nulla superflua requirentibus. ac per hoc addendo: dignus est enim operarius cibo suo, prorsus aperuit et inlustrauit unde et quare haec omnia loqueretur. hanc ergo potestatem uirgae nomine significauit, cum dixit, ne quid tollerent in uia, nisi uirgam tantum. potuit enim etiam sic breuiter dici: "nihil necessariorum uobiscum feratis, nec uirgam, nisi uirgam tantum", ut illud quod dictum est: nec uirgam, intellegeretur "ne minimas quidem res"; quod uero adiunctum est: nisi uirgam tantum intellegatur, quia per potestatem a domino acceptam, quae uirgae nomine significata est, etiam quae non portantur non deerunt. utrumque ergo dominus dixit. sed quia non utrumque unus euangelista commemorauit, putatur ille qui uirgam sub alia significatione positam tollendam dixit ei qui uirgam rursus aliud significantem non tollendam dixit esse contrarius; sed iam ratione reddita non putetur. [*]( 1 altari] altario M altare P1 ad altare Gv altari] altare 01 de altari G2v compartiuntur] comparticipantur G*v 3 ego antem -8 uiuere] om. v1 nullius] nihil P1 in ras. usus sum horum A 4 se autem-eвse] om. A1 5 utique] utque A 9 apostolis] apos P1 posaederent P 11 nec] om. G\'v debere Głx 13 dicnui A 14 loquerentur Gxv 19 intellegatur AGPv ne minimas — intellegatur] om. Gv 20 nisi-tantum] om. P1 quia] qui GlPl 21 per] om. Gv potestate G\'tJ accepta v 23 dominus] om. P1 21 qui] que P1 25 posita V aliud] alia G\'tJ significantem] significatione G\'tJ 26 rationi G\'P ) [*]( 36* )

Sic et calciamenta cum dicit Matthaeus in nia non esse portanda, curam prohibet, qua ideo portanda cogitantur, ne desint. hoc et de duabus tunicis intellegendum est, ne quisquam eorum praeter eam quam esset indutus aliam portandam putaret sollicitus, ne opus esset, cum ex illa potestate posset accipere. proinde Marcus dicendo calciari eos sandaliis uel soliis aliquid hoc calciamentum mysticae significationis habere admonet, ut pes neque tectus sit neque nudus ad terram, id est nec occultetur euangelium nec terrenis commodis innitatur. et quod non portari uel haberi duas tunicas, sed expressius prohibet indui dicens: et ne induerentur duabus tunicis, quid eos monet nisi non dupliciter, sed simpliciter ambulare?

Ita dominum omnia dixisse nullo modo dubitandum est partim proprie, partim figurate, sed euangelistas alia istum, alia illam inseruisse scriptis suis, quaedam uero eadem uel duos uel tres eorum quoslibet uel omnes quattuor posuisse; nec sic tamen omnia esse conscripta, quae ab illo seu dicta seu facta sunt. quisquis autem putat non potuisse dominum in uno sermone quaedam figurate, quaedam proprie ponere eloquia, cetera eius inspiciat: uidebit quam hoc temere atque inerudite arbitretur. potest enim iste, ut unum aliquid dicam, quod animo interim occurrit, quoniam monet, ut non sciat sinistra quid faciat dextra, et ipsas elemosynas et quidquid illic aliud praecipit figurate accipiendum putare. [*]( 11 Marc. 6, 9 24 cf. Matth. 6, 3 ) [*]( 2 qua] quia AG 3 daobos MY tanicis] tonicis P tonicis hic Gv 4 eam] ea A qaam] qua Av 5 potestatem MlV 6 possit P\' 7 soleis GM2P1v 8 habire G* nec nudus AGPv ad] at GlP* 9 nec occnltetur] ne o. Gv 10 portare Gv habere GPlv tonicas GPv 11 ezpraessius A indui prohibet AGPv 12 sed simpliciter] om. MY ambulare sed simpliciter Gv 15 figuratae MV ficurate A 17 duo GPv quoslibet] quamlibet G\'tJ uel omnes] et o. Gt; om. v poanisae] potuisse G\' 18 nec] uel M1 19 autem putat] hoc G1v 20 in] om. P1 figuratae A1MV1 21 eloquia, cetera] eloquacitatem G\'ų 23 monet] ammonet A manet G1 24 quid] quod AG facit A dextera GPv 25 praecepit GP* figoratae MV ficurate A )

Sane rursus admoneo, quod oportet meminisse lectorem, ne tali admonitione saepissime indigeat, aliis atque aliis sermonum suorum locis dominum iam multa iterasse, quae alibi dixerat, ne forte ipsorum locorum ordo, cum ex alio euangelista non conuenit, alicui eorum hinc putet esse contrarium, cum intellegere debeat iterum alibi dici quod iam alibi dictum erat, nec tantum de dictis uerum etiam de factis obseruari debere. nihil enim prohibet hoc idem iterum factum credere. calumniari autem euangelio, dum non credit iterum factum quod iterum fieri non potuisse nemo conuincit, sacrilegae uanitatis est.

CLXI. EX EODEM LIBRO DE CONSENSV EVANGELISTARVM II. QVOMODO QVOD MATTHAEVS ET MARCVS DICVNT POST SEX DIES PACTVM LVCAS DICIT POST OCTO.

Sequitur Matthaeus: amen dico uobis, sunt quidam de hic stantibus, qui non gustabunt mortem, donec uideant filium hominis uenientem in regno suo. et post dies sex assumsit Iesus Petrum et Iacobum et Iohannem fratrem eius et duxit illos in montem excelsum seorsum et cetera usque ad illud, ubi ait: nemini dixeritis uisionem, donec filius hominis a mortuis resurgat. haec uisio domini in monte coram tribus discipulis, Petro, Iacobo et Iohanne, ubi etiam de caelo illi testimonium paternae uocis perhibitum est, a tribus [*]( 16 Matth. 16, 28-17, 9 Marc. 9, 1-9 Luc. 9, 27-36 ) [*]( 2 aępiuime (q a tn. 2) V 5 connenerit AGPv post convenit spatium uacuum 3 litt. in V putat GlP 6 debeant Ov 7 obsentare QMPVv 9 calumniare G1P1v enangelioiii A 11 est] om. v 12 cap. CLXH A CLXXVn P CLXXVIII Gt 14 quod] eras.in P 17 custabunt A mortem (em a n. 2 itt ras. 7 litI.) P 19 aex dies P 21 mnntem A ad] OM. OPv 23 domini] om. Gv 24 coram GPfJ: eorom AMV iobanni A )

euangelistis eodem ordine commemoratur et ad easdem omnino sententias; sed cetera secundum ea genera locutionum diuersa sine ulla sententiarum diuersitate, quae multis locis superius demonstrauimus, uideri a legentibus possunt.

Quod autem Marcus post sex dies factum dicit sicut Matthaeus, Lucas autem post octo, non contemnendi sunt quos mouet, sed ratione reddita instruendi. dies enim quando enuntiamus dicentes: "post tot dies", aliquando non annumeramus eum in quo loquimur et eum quo res ipsa futura est, quam praenuntiamus uel pollicemur, sed medios, post quos re uera plenos atque integros illud futurum est. hoc fecit Matthaeus et Marcus; excepto eo die, quo haec loquebatur Iesus, et illo, quo exhibuit memoratam in monte uisionem, medios dies intuentes dixerunt: post sex dies; quod ille annumeratis finalibus, id est primo atque ultimo, dixit: post octo dies, eo loquendi modo, quo pars pro toto commemoratur.

Item quod Lucas ait de Mose et Helia: et factum est, cum discederent ab illo, ait Petrus ad Iesum: praeceptor, bonum est nobis hic esse et cetera, non debet putari contrarium ei quod Matthaeus Marcusque ita coniunxerunt Petrum hoc suggessisse, quasi adhuc Moses et Helias cum domino loquerentur. non enim expresserunt, quod tunc, sed tacuerunt potius, quod iste addidit, illis discedentibus hoc Petrum de tribus tabernaculis faciendis domino suggessisse. addidit etiam Lucas intrantibus illis in nubem [*]( 17 Luc. 9, 88 ) [*]( 2 locutione Ppr. diaersa] diaeraQ P1 oersa MV 8 sine cl ulla] sincala A 4 uidere P1 5 dit A 6 quos V: si quos APv 7 enuntdauimus A 8 tot dies] dies octe (octo a m. 2) P adnumeramus A enameramas v 10 praenantiauimas A 11 plenos (0 ex u corr.) A 12 marchus P 13 exibait P montem A 14 adnameratis A numeratis v 15 finialibus e ultimo] om. v 16 eo loquendi-factum est] om. P1 17 moyse P* moysi v elia P 18 discenderent A 19 nobis] noa v 21 coniuncxerunt P moysee Pv 22 enim] om. Pv 23 tunc] dictam est v iste (e tx i corr.) P addit v descedentibus A 24 petrus (s a m. 2 in ras.) P )

factamesse uocem de nube; quod illi non dixerunt, sed nec contradixerunt.

CLXII. EX EODEM LIBRO. DE ALABASTRO VNGENTI QVOMODO NON REPVGNET MATTHAEO ET MARCO DICENTIBVS: ANTE BIDVVM PASCHAE IOHANNES, QVI DICIT: ANTE SEX DIES.

Cum autem esset Iesus in Bethania in domo Simonis leprosi, accessit ad eum mulier habens alabastrum ungenti pretiosi et fudit super caput ipsius recumbentis et cetera usque ad illud, ubi ait: dicetur et quod haec fecit in memoriam eius. nunc iam de muliere atque ungento pretioso quod in Bethania gestum est consideremus. Lucas enim, quamuis simile factum commemoret nomenque conueniat eius apud quem conuiuatur dominus — nam et ipsum Simonem dicit — tamen, quia non est contra naturam uel contra morem hominum, ut, si potest unus homo habere nomina duo, multo magis possint et unum nomen habere homines duo, potius credibile est alium fuisse illum Simonem, non leprosum, in cuius domo hoc in Bethania gerebatur. nam nec Lucas in Bethania rem gestam dicit, quam narrat; et quamuis non commemoret ciuitatem aut castellum, ubi factum sit, tamen non uidetur in eodem loco [*]( 5 Matth. 26, 2 Marc. 14, 1 6 Io. 12, 1 7 Matth. 26, 6—13 13 cf. Luc. 7, 36—50 ) [*]( 1 eed nec contradixerunt AGPv: om. MV 3 cap. CLXIII A CLXXYIII P; om. v 4 libro] 1. de consensu enangelistarum secundo (secundum A) APti alapastro A unguenti AP1; om. P1 5 marcHo v biduum] uiduum V 6 iohannis AP1 7 bethanea A symonis Pv 8 lebrosi A 9 unguenti v ef fudit (ef add. WI. Z) P caput] P* supr. uers. 11 dicetur] om. P1v 12 atque] utique v ungento (u add. m. 2) V 13 similem MV 14 commemortet (a ras.) P conuiuatus A 15 symonem Po 16 morem (a ros.) P si] se P1 sepe v 17 multo - homines doo] om. AMV 19 symonem v non] uel v lebrosus A domo (o oitera ex u corr.) P 22 castella P )

uersari eius narratio. nihil itaque aliud intellegendum arbitror nisi non quidem aliam fuisse mulierem, quae peccatrix tunc accessit ad pedes Iesu et osculata est et lauit lacrimis et tersit capillis et unxit ungento — cuius dominus adhibita similitudine de duobus debitoribus ait dimissa esse peccata multa, quoniam dilexit multum — sed eandem Mariam bis hoc fecisse, semel scilicet, quod Lucas narrauit, cum primo accedens cum illa humilitate et lacrimis meruit peccatorum remissionem. nam hoc et Iohannes, quamuis non sicut Lucas quemadmodum factum esset narrauerit, tamen ipsam Mariam commendans commemorauit, cum iam de Lazaro resuscitando coepisset loqui, antequam ueniret in Bethaniam. quod ita ibi narrat: erat autem quidam, inquit, languens Lazarus a Bethania de castello Mariae et Marthae, sororis eius; Maria autem erat, quae unxit dominum ungento et extersit pedes eius capillis suis, cuius frater Lazarus infirmabatur. hoc dicens Iohannes attestatur Lucae, qui hoc in domo Pharisaei cuiusdam Simonis factum esse narrauit. iam itaque hoc Maria fecerat. quod autem in Bethania rursus fecit aliud est, quod ad Lucae narrationem non pertinet, sed pariter narratur a tribus, Iohanne scilicet, Matthaeo et Marco.

Inter istos igitur tres, Matthaeum, Marcum et Iohannem, quemadmodum hoc conueniat attendamus; de quibus non [*]( 6 Luc. 7,47 13 Io. 11,1 sq. 22 cf. Io. 12,1—8 Marc. 14,3—9 ) [*]( 2 quidem] quidam v alia V muliere A quae] quam P1 peccatrisx V 3 a sit (cces add. m. 2) A osculatus MV 4 ungento (v add. m. 2) V adhibita (ta add. m. 2 in ras.) P adhibens v 5 similitudinem v demissa P 6 multa] om. P1 8 illa] illa muliere Al 10 esset] esse Pv narrauit P1 12 bethania V 13 inquit] om. vl langnna A langues P 15 martae F sorores A maria utem V 16 dominum] pedes v ungento (u add. m. 2) V ungentom Al 18 ateetatur P\' in ras. 19 symonia v 20 ferat (ce add. m. 2) P 22 mattheum A marcum A 28 inter istos—Marcum] om. A1v )

est dubium, quod eandem rem narrant gestam in Bethania, ubi etiam discipuli, quod omnes tres commemorant, murmurauerunt aduersus mulierem tamquam de perditione pretiosissimi ungenti. quod ergo Matthaeus et Marcus caput domini ungento perfusum dicunt, Iohannes autem pedes, regula illa ostenditur non esse contrarium, quam demonstrauimus, cum de quinque panibus pasceret turbas. ibi enim, quia non defuit qui et quinquagenos et centenos discubuisse commemoraret, cum alius quinquagenos dixerit, non potuit uideri contrarium; potuisset autem, si alius centenos tantum posuisset, sicut alius quinquagenos. et tamen debuit inueniri utrumque factum esse. quo exemplo informari nos oportuit, sicut illic admonui, etiam ubi singuli euangelistae commemorant, utrumque factum intellegere. proinde et hic non solum caput sed et pedes domini accipiamus perfudisse mulierem. nisi forte, quoniam Marcus fracto alabastro perfusum caput commemorat, tam quisque absurdus et calumniosus est, ut aliquid in uase fracto neget remanere potuisse, unde etiam pedes perfunderet. sed cum iste contenderit sic fuisse fractum, ut nihil ibi residui fieret, nitens aduersus ueritatem euangelii, quanto melius et religiosius contendet alius non esse ita fractum, ut totum effunderet, nitens pro ueritate euangelii? ille autem [*]( 6 cf. de cons. euang. II, 46 ) [*]( 1 eandem rem] de eadem re v narrent P gestom Pv betbania (t ex o corr. ». 3) V 4 nngnenti P1V2v dominum P ungento] nngento illo AP*v ungento illum P1 5 regulae illi v 7 non] om. v 8 quinquagenos (o ex u corr.) AP 9 alios (u ex o corr.) P qunquagenos A uidere P1 10 potnisset] posuisse v autem - posuisset] om. v (Ii) alios A (sicnt) alius (u ex o corr.) P 11 quinquagenus P1 inuenire P1v utrumque] nt utrumque v utrum P1 12 esse] esset v admonui] ammoni A 14 hic] hinc lIlV 16 fracto (o ex u corr.) A cummemorat A 17 uase v: uasi (?) A uas PV 18 etiam] iam v perfuderet P 19 contenderet P1 diceret v fuisse MV: esse APv fractum] factum lIlV 21 religiosius (u ex o corr.) A contendit Pb contenderet P1 fractum] factum M ptV 22 effuderet P effundens v , ille (e ex i corr.) P ) calumniator si tam pertinaciter caecus est, ut euangelistarum concordiam de alabastro fracto frangere conetur, prius accipiat perfusos pedes, antequam illud fractum esset, ut in integro remaneret, unde etiam caput perfunderetur, ubi fractura illa totum effunderet. a capite quippe nobis ordinate consuli agnoscimus, sed ordinate etiam nos a pedibus ad caput ascendimus.

Cetera facti huius nullam mihi uidentur habere quaestionem. quod enim alii dicunt discipulos murmurasse de ungenti effusione pretiosi, Iohannes autem ludam commemorat, et ideo quia fur erat, manifestum puto esse discipulorum nomine eundem ludam significatum locutione illa, quam de Philippo in quinque panibus insinuauimus, plurali numero pro singulari usurpato. potest etiam intellegi, quod et alii discipuli aut senserint hoc aut dixerint aut eis Iuda dicente persuasum sit, atque omnium uoluntatem Matthaeus et Marcus etiam uerbis expresserint, sed ludas propterea dixerit, quia fur erat, ceteri uero propter pauperum curam; Iohannem uero de solo illo id commemorasse uoluisse, cuius ex hac occasione furandi consuetudinem credidit intimandam. [*]( 1 si tam] sic tam A1 sit an u caecus] caesas A est] esset A 2 fracto (o ex u corr.) P 3 perfasus AP1 4 perfaderetur P ubi] ibi P 6 ad caput] om. P 8 nulla P uidetur P\'tJ 9 murmurasse discipulos (discipulis P) Pv ungnenti P2V2v ungento Pl 10 inda V 11 quia] qui V puto ease] potuisse Pv 12 loquutione V looutionem Ps illam v ▼ 13 insinuamus v plorali (v add. m. 2) V 16 et] om. A 17 fur erat (r erat a m. 2 in ras.) V 18 iohannem uero] scripsit F1 in spatio uacuo relicto uero MV: autem APt) 19 id] id eam v commemorasse MV: commemorare AP coinmemorari v )

CLXIII. ITEM EX EODEM LIBRO DE CONSENSV EVANGELISTARVM III. DE HORA DOMINICAE PASSIONIS, QVEMADMODVM NON INTER SE DISSENTIANT MARCVS, QVI DICIT HORA TERTIA, ET IOHANNES, QVI DICIT HORA QVASI SEXTA.

Si igitur hora quasi sexta Pilato sedente pro tribunali tra-1 ditus est crucifigendus Iudaeis, quomodo hora tertia crucifixus est, sicut uerba Marci non intellegentes quidam putauerunt? prius enim , qua hora crucifigi potuerit; deinde uidebimus, cur hora, tertia crucifixum dixerit Marcus. hora erat quasi sexta, cum traditus est crucifigendus Pilato sedente, ut dictum est, pro tribunali. non enim iam plena sexta erat, sed quasi sexta, id est peracta quinta et aliquid etiam de sexta esse coeperat. numquam autem isti dicerent "quinta et quadrans" aut ,,quinta triena" aut "quinta semis" aut aliquid huius modi. habent enim istum morem scripturae, ut a parte totum ponant, maxime in temporibus; sicut de octo illis diebus, post quos eum dicunt ascendisse in montem; . quorum medios intuens Matthaeus et Marcus dixerunt: post sex dies. praesertim quia tam moderate idem Iohannes locutus est, ut non diceret: "sexta" sed: quasi sexta. quod si ita non diceret, sed tantummodo sextam diceret, possemus nos ita intellegere, quemadmodum loqui scripturae solent, sicut dixi, a parte totum, ut peracta quinta et inchoata sexta gererentur haec quae narrata sunt in crucifixione [*]( 4 Marc. 15, 25 5 (et 10) Io. 19, 18 sqq. 18 of. Lue. 9, 28 20 Mattb. 17, 1 Marc. 9, 2 ) [*]( 1 cap. CLXIIII A CLXXVIIIl P CLXXX Gv 2 item MV: om. APo 8 hora] ora A 4 marclins v 6 iohannU AP1 8 potauerunt A 9 potuerit AMl potuierit V: potuerit uideamus GM2Pv 11 est] eeset A 15 et] eras. in P triena AV: triem Pv triens a *ut (a add. m. 2) V 16 aliquit A 17 a parte] aperte A 19 muntem. A medioe] medius AP medium v 20 dies sex APv quia] qui MlV 21 loquutua V 28 possumus A ita] delituit in A 24 dixi—gererentur] om. Ml incoata A 25 gerentur (re add. m. 2) P narrata sunt] narrantur Pv )

domini nostri, donec completa sexta illo pendente fierent tenebrae, quibus tres euangelistae attestantur, Matthaeus, Marcus et Lucas.\'

Quaeramus iam consequenter, cur dixerit Marcus, cum commemorasset quod crucifigentes eum diuiserunt uestimenta eius, mittentes sortes super eis, quis quid tolleret, et secutus adiunxerit: erat autem hora tertia, et crucifixerunt eum. iam certe dixerat: et crucifigentes eum diuiserunt uestimenta eius. sic etiam ceteri attestantur, quod eo crucifixo uestimenta diuisa sunt. si eius rei gestae tempus uoluit commemorare Marcus, sufficeret dicere: erat autem hora tertia; ut quid adiunxit: et crucifixerunt eum, nisi quia uoluit aliquid recapitulando significare, quod quaesitum inueniretur, cum scriptura ipsa illis temporibus legeretur, quibus uniuersae ecclesiae notum erat, qua hora dominus ligno suspensus est, unde posset huius uel error corrigi uel mendacium refutari? sed quia sciebat a militibus suspensum dominum, non a Iudaeis, sicut Iohannes apertissime dicit, occulte uoluit ostendere eos magis crucifixisse qui clamauerunt, ut crucifigeretur, quam illos qui ministerium principi suo secundum suum officium praebuerunt. intellegitur ergo fuisse hora tertia, cum clamauerunt Iudaei, ut dominus crucifigeretur; et ueracissime demonstratur tunc eos crucifixisse, quando clamauerunt, maxime quia nolebant uideri se hoc fecisse; et propterea eum Pilato tradiderant, quod eorum uerba satis. [*]( 2 cf. Mattb. 27, 45 Marc. 15, 33 Luc. 23,44 7 Marc. 15,25 8 Marc. 15, 24 18 cf. Io. 19, 23 ) [*]( 2 euangestae P 5 commemorasset (com add. m. 2) P 6 sortes A: sorte V sortem Pv 7 autem APvi enim V (cf. p. 573,21) 10 gestae] gesta P* gesta et v tempoe A 11 commemorari v erat-adiunxit] om. P* 15 uniuersae (e add. m. 2) V Dotum (o ex a corr. m. 2) V dominus (us ex 0 corr. m. 2) V 16 possit v error. P errorem v 18 indaeis (om. a) A iohannis A 19 ostendere uoluit APv 21 intellegetur P1 ergo] om. v 22 olamauerint P* 23 neracissimi P1 demonstraretar v 24 uidere AP* se] si A 25 eum] eum fJ tradiderunt * qaod APv: quando V )

indicant secundum Iohannem. cum enim dixisset eis Pilatus: quam accusationem affertis aduersum hominem hunc? responderunt et dixerunt ei: si non esset hic malefactor, non tibi tradidissemus eum. dixit ergo eis Pilatus: accipite eum uos et secundum legem uestram iudicate eum. dixerunt ergo Iudaei: nobis non licet interficere quemquam. quod ergo maxime uideri fecisse nolebant, hoc eos hora tertia fecisse Marcus ostendit, uerissime iudicans magis fuisse domini necatricem linguam Iudaeorum quam militum manus.

Facile autem uidebit qui sine impietatis duritia noluerit attendere, quam opportuno loco Marcus hoc de tertia hora posuerit, ut quisque ibi recordetur, qua hora Iudaei crucifixerint dominum, qui nolebant in Romanos uel principes uel milites transferre ipsum facinus, ubi factum ministrorum militum commemoratum est. ait enim: et crucifigentes eum diuiserunt uestimenta eius, mittentes sortes super eis, quis quid tolleret. qui hoc, nisi milites, sicut Iohannes manifestat? ergo, ne quisquam cogitationem tanti criminis auersus a Iudaeis in milites illos conuerteret: erat autem, inquit, hora tertia, et crucifixerunt eum; ut illi potius crucifixisse inueniantur, quos hora tertia ut crucifigeretur clamare potuisse diligens inquisitor inueniet, cum aduerterit hoc quod a militibus factum est hora sexta factum esse.

Quamquam non desint qui parasceue, quam Iohannes commemorauit dicens: erat autem parasceue, hora quasi [*]( 2 Io. 18, 29—31 16 Marc. 15, 24 sq. 27 Io. 19, 14 ) [*]( 2 adaeraoa APv 3 et dixenmt] om. A 4 hic] om. v malifactor v 6 ergo AV: ergo ei Pv 8 uideri] uidere P1 uideri se v 9 uirissime A 12 oportuno libri 13 cruciflxerunt Pv 14 nolebant (b ex u corr. m. 2) V in] ad v 11 sortem Pv 18 quid (d ex 8 corr. m. Z) P 20 a∗uersus (d rill.) P 22 illi V: illi eum APv 24 hora-factum esge] om. v .26 desunt P* (et 27) parascheue P; eic ubiqve 27 para- Keaen v )

sexta, hora diei tertia uelint intellegi, qua sedit Pilatus pro tribunali, ut eadem tertia completa uideatur, quando crucifixus est, atque illo iam pendente in ligno aliae tres horae peractae sint, et reddiderit spiritum; ut ab ea hora, qua defunctus est, id est diei sexta, tenebrae fierent usque ad nonam. dicunt enim die quidem illo, quem dies sabbati sequebatur, parasceuen fuisse paschae Iudaeorum, quod ab eodem sabbato inciperent azyma, sed tamen uerum pascha, quod iam in passione domini gerebatur, non Iudaeorum, sed christianorum coepisse praeparari, id est parasceuen habere ab hora noctis nona, ideo quod dominus a Iudaeis occidendus praeparabatur. parasceue quippe interpretatur praeparatio. ab illa ergo nona hora noctis usque ad eius crucifixionem occurrit hora parasceue sexta secundum Iohannem et hora diei tertia secundum Marcum, ut non Marcus horam illam recordatam recapitulando commemorauerit, qua clamauerunt Iudaei: crucifige, crucifige, sed eam potius horam tertiam dixerit, qua dominus est crucifixus in ligno. quis fidelis non faueat huic solutioni quaestionis, si modo possit aliquis articulus conici ab hora nona noctis, unde coepisse parasceuen paschae nostrae, id est praeparationem mortis Christi, congruenter intellegamus ? si enim dicamus eam coepisse, quando a Iudaeis apprehensus est dominus, adhuc noctis primae partes erant; si, quando ad domum perductus est soceri Caiphae, ubi et auditus est a principibus sacerdotum, adhuc gallus non cantauerat, quod ex [*]( 16 Io. 19, 6 cf. Mare. 15, 14 ) [*]( 1 horam d. tertiam v diei] die V (cf. p. 150, 25) nellent P1 2 eadem] eam diem A uedeatxir A 3 illo] illi P pendentem A pendenti P\'v 4 rediderit A V 7 parasBceaen A pascha (a altera ex e corr.) P 8 azima libri p*ascha (h ras.) P 11 ideo F: in eo APv 12 interpraetatur A illa] illo A 15 recordata A recapitnlando] recapitnlandam P* recapitularet tamen recapitulando v 16 qua (a ex e corr.) P alterum crucifige om. Po 17 potius V: prorsus APv crucifixus est v 18 huic faueat APv 19 si modo] immo v posit h V 20 pascae A 21 si] sic v 22 adpraehensus A 23 partis Pl 24 socerl (i add. m. 2) P 25 principibos A ) Petri negatione colligimus, quae cum iam audiretur facta est; si autem, quando Pilato traditus est, iam mane fuisse apertissime scriptum est. restat ergo, ut intellegamus tunc coepisse istam parasceuen paschae, id est praeparationem mortis domini, quando responderunt omnes principes sacerdotum, apud quos primo audiebatur, et dixerunt: reus est mortis, quod apud Matthaeum et Marcum inuenitur, ut recapitulando intellegantur de Petri negatione postea dixisse quod antea factum erat. non enim absurde conicitur eo tempore, quando, ut dixi, reum mortis pronuntiauerunt, nonam horam noctis potuisse esse. ex qua hora usque ad horam, qua sedit Pilatus pro tribunali, quasi sexta hora fuit, non diei, sed parasceues, id est immolationis domini, quod uerum pascha est, ut plena sexta eiusdem parasceues, quae plena diei tertia occurrebat, dominus suspenderetur in ligno. siue ergo hoc potius intellegendum eligatur siue Marcus tertiam horam recoluerit eamque maxime ad condemnationem Iudaeorum in domini crucifixione commemorare noluerit, qua intelleguntur clamare potuisse, ut crucifigeretur, ut ipsos potius crucifixisse acciperemus quam eos quorum manibus suspensus in ligno est; sicut ille centurio magis accessit ad dominum quam illi amici, quos misit: procul dubio quaestio soluta est de hora dominicae passionis, quae maxime solet contentiosorum concitare impudentiam et infirmorum imperitiam perturbare. [*]( 6 Matth. 26, 66 cf. Marc. 14, 64 22 cf. de cons. euang. II, 20 ) [*]( 1 collegimna P 6 est] add. P1 supr. uers. 7 ut] et A 10 dixi (i altera ex e corr.) A 11 esse potuisse APv 13 parasceuea] parasceuen v parascheue P id est] sed v immolationis] stimulationis v 14 uerum] uero A parasceae v 17 horam tertiam vl recoluerit] dicere uolaerit v eamque] et quę P1 18 cracifixionS (6 a m. 2) P 20 acceperimas Pv 21 ille centurio — quam] om. v 24 maximae A 25 perb turuare (b add. m. 2) V )

CLXIIII. EX EODEM LIBRO DE CONSENSV EVANGELISTARVM III. DE DVOBVS LATRONIBVS, QVOMODO NON REPVGNENT MATTHAEVS ET MARCVS LVCAE, QVI DIXIT VNVM EORVM INSVLTASSE, ALTERVM CREDIDISSE. -

Sequitur Matthaeus et dicit: id ipsum autem et latrones, qui fixi erant cum eo, improperabant ei. nec Marcus discrepat, hoc idem dicens aliis uerbis. Lucas autem potest putari repugnare, nisi genus locutionis satis usitatum non obliuiscamur. ait enim Lucas: unus autem de his qui pendebant latronibus blasphemabat eum dicens: si tu es Christus, saluum fac temet ipsum et nos. et sequitur idem ipse atque ita contexit: respondens autem alter increpabat illum dicens: neque tu times deum, quod in eadem damnatione es? et nos quidem iuste; nam digna factis recipimus; hic uero nihil mali gessit et dicebat ad Iesum: domine, memento mei, cum ueneris in regnum tuum. et dixit illi Iesus: amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso. quomodo ergo, sicut. Matthaeus dicit, latrones, qui fixi erant cum eo, improperabant ei; uel, sicut Marcus dicit, et qui cum eo crucifixi erant conuiciabantur ei, quando quidem unus eorum conuiciatus est secundum Lucae testimonium, alter et compescuit eum et in deum credidit, nisi intellegamus Matthaeum et Marcum breuiter perstringentes hunc locum pluralem numerum pro singulari posuisse? sicut in epistula [*]( 6 (et 21) Matth. 27, 44 8 (et 22) Marc. 15, 32 10 Luc. 23, 39-43. ) [*]( 1 cap. CLXV A CLXXX P CLXXXI Gv 2 eodem] om. Pv 3 repugnet AP1 4 ineultasse] exnltasset (?) A 8 discrebat A 9 repugnari P1 10 obliuiscamua MV 13 ita] P* in ras. 14 increbabat A 19 illi] illia V 20 odie P 22 ei] eii V1 eis V* 23 conuiciebantur PV 24 Lncae] luce V 25 compescnit] ccupescuit P 26 prestringentes A perstringentem v 27 singulare P epistola Av )

ad Hebraeos legimus pluraliter dictum: clauserunt ora leonum, cum solus Danihel intellegatur, et pluraliter dictum: secti sunt, cum de solo Isaia tradatur. in psalmo etiam quod dictum est: adstiterunt reges terrae, et principes conuenerunt in unum, pluralem numerum pro singulari positum in Actibus apostolorum exponitur. nam reges propter Herodem, principes propter Pilatum intellexerunt qui testimonium eiusdem psalmi adhibuerunt. sed quia et pagani solent calumniari euangelio, uideant quemadmodum locuti sunt auctores eorum Phaedras, Medeas et Clytemestras, cum singulae fuerint. quid autem usitatius uerbi gratia, quam ut dicat aliquis: "et rustici mihi insultant", etiam si unus insultet? tunc enim esset contrarium quod Lucas de uno manifestauit, si illi dixissent ambo latrones conuiciatos domino; ita enim non posset sub numero plurali unus intellegi. cum uero dictum est: latrones, uel: qui cum eo crucifixi erant, nec additum est "ambo", non solum, si ambo fecissent, posset hoc dici, sed etiam, quia unus hoc fecit, potuit usitato locutionis modo per pluralem numerum significari. [*]( 1 Hebr. 11, 83 8 Hebr. 11, 37 4 Ps. 2, 2 6 cf. Act. 4, 26 sq. ) [*]( 1 ebreos P cluserunt APv 2 intellegatur V: significari intellegatur .APv 3 isaia AV: esaia Pv traditur P1 tradetur v 4 adsteterunt P adsteterun A 5 conuenierunt A plurale A 6 singulare P1 8 pacani A 10 auctoris P1 faedras libri Medeas] medias Pv clytemestras APV: clitemestras v 11 gratiam A quam] om. P1 12 maliquis A si] se P1 14 ambos ÅPo ita enim non a: tamen libri; tam non fort. 15 unumero A cum] com A 17 posset (n add. m. 2) P 18 potuit] posuit P 19 lucutionis P1 modo (o aUera ex Q corr.) P per] -per. P propter v ) [*]( vnn. ) [*]( 37 )

CLXV. ITEM EX EODEM LIBRO m. QVOD APVD IIII EVANGELISTAS INVENIATVR DECIES COMMEMORATVM DOMINVM VISVM ESSE AB HOMINIBVS POST RESVRRECTIONEM.

Inuenimus itaque apud quattuor euangelistas decies commemoratum dominum uisum esse ab hominibus post resurrectionem: semel ad monumentum mulieribus; iterum eisdem egredientibus a monumento in itinere; tertio Petro; quarto duobus euntibus in castellum; quinto pluribus in Hierusalem, ubi non erat Thomas; sexto, ubi eum uidit Thomas; septimo ad mare Tiberiadis; octauo in monte Galilaeae secundum Matthaeum; nono, quod dicit Marcus, nouissime recumbentibus, quia iam non erant in terra cum illo conuiuaturi; decimo in ipso die, non iam in terra, sed eleuatum in nubem, cum in caelum ascenderet, quod Marcus et Lucas commemorant. Marcus quidem post illud, quod eis discumbentibus apparuit, ita continuans, ut diceret: et dominus quidem, postquam locutus est eis, assumtus est in caelum; Lucas autem praetermissis omnibus, quae per XL dies agi ab illo cum discipulis potuerunt, illi primo die resurrectionis eius, quando in Hierusalem pluribus apparuit, coniungit tacite nouissimum diem, quo ascendit in caelum, ita narrans: eduxit autem illos foris in Bethaniam et eleuatis manibus suis benedixit eos. et factum est, cum [*]( 7 cf. Io. 20,14 8 cf. Matth. 28, 9 cf. Luc. 24, 34 9 Luc. 24, 15 cf. Io. 20, 19-23 10 cf. Io. 20, 26 11 cf. Io. 21, 1 cf. Matth. 28, 16 sq. 12 Marc. 16, 14 17 Marc. 16, 19 22 Lac. 24, 50. sq. ) [*]( 1 cap. CLXVI A CLXXXI P CLXXXII Gv 2 item] om. AGPv libro] 1. de consensu euangelistarum AGPv 3 cummemoratam A 6 resurrectione A 8 egredientibus MV (cf. graec. ἐξεϑοῡσαι): regredientibus AGPv 11 thiberiadis v galileae libri 12 dicit] om. Pl 13 quia] qui v erat A 14 nube. P nube v 15 caelo AP1 17 ita] om. v et] om. Av dominus quidem] om. v 19 Lucas] om. v omnibus aut. praetermissis v 20 die APVv. diei a 23 foris V: foras APv 24 suis] om. v eos Vv1: eis APv1 )

benediceret eis, recessit ab eis et ferebatur in caelum. uiderunt ergo eum, praeter quod in terra uiderant, etiam dum ferretur in caelum. totiens ergo in euangelicis libris commemoratus ab hominibus uisus, antequam ascendisset in caelum: in terra scilicet nouies et in aere semel ascendens.

Sed non omnia scripta sunt, sicut Iohannes fatetur. crebra enim erat eius cum illis conuersatio per dies XL, priusquam ascendisset in caelum. non tamen eis per omnes XL continuos apparuerat. nam post diem primum resurrectionis eius alios vm dies interuenisse dicit Iohannes, post quos eis rursus apparuit, tertio autem ad mare Tiberiadis, fortassis continuo consequenti die; nihil enim repugnat. et deinde quando uoluit, constituens eis, quod et ante praedixerat, eos in Galilaeae montem praecedere; atque omnino per illos XL dies quotiens uoluit, quibus uoluit, quemadmodum uoluit, sicut Petrus dicit, quando eum Cornelio et his qui cum illo fuerant praedicabat: qui simul, inquit, manducauimus et bibimus cum illo, posteaquam resurrexit a mortuis, per dies XL; non quod cotidie per dies XL cum illo manducassent et bibissent; nam erit contrarium Iohanni, qui octo illos dies interposuit, quibus eis uisus non est, ut tertio manifestaretur ad mare Tiberiadis. inde iam etiam si cotidie illis uisus et cum illis conuiuatus est, nihil repugnat. et fortasse ideo dictum est: per XL dies, qui quater deni sunt in mysterio uel totius mundi uel totius temporalis saeculi, quia et illi [*]( 7 cf. Io. 20, 30 8 cf. Act. 1, 3 18 Act. 10, 41 ) [*]( 2 praeter] peter P 3 feretur A toties v 4 commemoratur v ab] om. v 5 aere] aera (ae a m. 2 in ras.) P 9 omne. (s ras.) A continuus P continuo v 10 alios] alinns (?) A 12 tyberiadis Pv fortasses P1 14 ante (om. et) v eos] eis v galileae libri 15 quoties v 17 cornilio A faerat P 20 per] om. A 21 dies illos Po 23 tyberiadis Pv illis] om. P1 uisns et cum illis] om. v 24 fortasse (om. et) Al 25 dies XL Pv qui] qui. P quia v quater deni] quaterni illi dies v deni] in ras. 6 litt. P1 mysterio] mini- Į;terio P ) [*]( 37* )

primi decem dies, in quibus erant illi octo dies, a parte totum possunt more scripturarum non dissone computari.

Conferatur ergo et quod ait apostolus Paulus utrum nihil afferat quaestionis: resurrexit, inquit, tertio die secundum scripturas et apparuit Cephae. non. dixit: "primo apparuit Cephae"; nam esset contrarium quod primo mulieribus apparuisse in euangelio legitur. postea, inquit, duodecim; quibuslibet, qua hora libet, ipso tamen resurrectionis die. deinde apparuit plus quam quingentis fratribus simul, siue isti cum illis xi erant congregati, clausis ostiis propter metum Iudaeorum, unde cum exisset Thomas, uenit ad eos Iesus; siue post octo illos dies quandolibet, nihil habet aduersi. postea, inquit, apparuit Iacobo; non tunc autem primum accipere debemus uisum esse Iacobo, sed aliqua propria manifestatione singulariter. deinde apostolis omnibus; nec illis tunc primum, sed iam ut familiarius conuersaretur cum eis usque ad diem ascensionis suae. nouissime autem omnium, inquit, quasi abortiuo apparuit et mihi, sed hoc iam de caelo post non paruum tempus ascensionis suae.

Nunc iam uideamus, quod distuleramus, cuius mysterii gratia secundum Matthaeum et Marcum resurgens ita mandauerit: praecedam uos in Galilaeam, ibi me uidebitis. quod etsi completum est, tamen post multa completum est, cum sic mandatum sit, quamquam sine praeiudicio necessitatis, ut aut hoc solum aut hoc proximum exspectaretur [*]( 4 I Cor. 15, 4-8 23 Matth. 26, 82 et 28, 7 Marc. 14, 28 et 16, 7 ) [*]( 1 decem] ded P1 decies v a parte] apte P1 2 dassone A desone P computare P1 3 Paulus] om. v 4 tertia v 5 non dixit—Cephae] om. v 6 molieribus A 7 duodecim] XI A 8 qua hora libet] om. v die.. P 11 metu V 13 non) nunc A 14 autem] om. P1v 18 nouissimae A aaortino V 20 tempos A 23 gallilaeam A galileam Pv 24 completum est] om. P1 25 quamquam] tamquam v praeiudicium A 26 proximum MV: primum APv )

fieri debuisse. procul dubio ergo, quoniam uox est ista non euangelistae narrantis, quod ita factum, sed angeli ex mandato domini et ipsius postea domini, euangelistae autem narrantis, quod ita, sed ab angelo et a domino dictum sit, prophetice dictum accipiendum est. Galilaea namque interpretatur uel transmigratio uel reuelatio. prius itaque secundum transmigrationis significationem quid aliud occurrit intellegendum: praecedit uos in Galilaeam, ibi eum uidebitis, nisi quia Christi gratia de populo Israhel transmigratura erat ad gentes? quibus apostoli praedicantes euangelium nullo modo crederentur, nisi eis ipse dominus uiam in cordibus hominum praepararet; et hoc intellegitur: praecedit uos in Galilaeam. quod autem gaudentes mirarentur dirruptis et euictis difficultatibus aperiri sibi ostium in domino per inluminationem fidelium, hoc intellegitur: ibi eum uidebitis, id est: "ibi membra eius inuenietis, ibi uiuum corpus eius in his qui uos susceperint agnoscetis". secundum illud autem, quod Galilaea interpretatur reuelatio, non iam in forma serui intellegendum est, sed in illa in qua aequalis est patri, quam promisit apud Iohannem dilectoribus suis, cum diceret: et ego diligam eum et ostendam me ipsum illi; non utique secundum id quod iam uidebant et quod etiam resurgens cum cicatricibus non solum uidendum sed etiam tangendum postmodum ostendit, sed secundum illam ineffabilem lucem, qua inluminat omnem hominem uenientem in hunc [*]( 18 cf. Philipp. 2, 6sq. 20 Io. 14, 21 24 Io. 1, 9 ) [*]( 1 debuisse] debuis || f. 154r F debnisset (set add. m. 2) M dubio bio V 2 factum V: factum sit AP factum est v 4 sed quod ita APv 5 interpraetatar A 7 quid] quod p. 8 praecedit A PV (cf. graec. πϱοάγει): praecedet v gallilaeam A 9 Christi] xps V tranmigratura A 10 praedicantis Pl 11 crederent v 12 praecedet v gallilaeam A 13 disruptiB P*v disrnptns p. et eoictis difficultatibus] add. V1 in spatio uacuo relicto euictus P1 14 aperire v apperire P ostium ostium V hostium v per (r add. m. 2) V 16 membra (om. ibi) P 17 susciperint Av agnoscetis (e ex i corr. in A) APV: agnoscitis P1v 18 formal firma A 19 in illa] ..illa P 20 dicerit A ) mundum, secundum quam lucet in tenebris, et tenebrae eam non comprehendunt. illuc nos praecessit, unde ad nos ueniens non recessit et quo nos praecedens non deseruit. illa erit reuelatio tamquam uera Galilaea, cum similes ei erimus; ibi eum uidebimus sicuti est. ipsa erit etiam beatior transmigratio ex isto saeculo in illam aeternitatem, si eius praecepta sic amplectamur, ut ad eius dextram segregari mereamur. tunc enim ibunt sinistri in combustionem aeternam, iusti autem in uitam aeternam. hinc illuc transmigrabunt et ibi eum uidebunt, quomodo non uident impii. tolletur enim impius, ut non uideat claritatem domini; et impii lumen non uidebunt. haec est autem, inquit, uita aeterna, ut cognoscant te unum uerum deum et quem misisti Iesum Christum; sicut in illa aeternitate cognoscitur, quo seruos perducet per formam serui, ut liberi contemplentur formam domini.

CLXVI. EX LIBRO DE CONSENSV EVANQVLISTARVM IIII. QVOD IN TRIBVS ACTIVAE, IN IOHANNIS AVTEM EVANQVLIO DONA CON- TEMPLATTVAE VIRTVTIS ELVCEANT IDONEIS DINOSCERE; ET QVIA NON PERFECTE, SED EX PARTE SIT, IDEO SIC MANEBIT, DONEC VENIAT.

Discipulis etiam insufflando dedit spiritum sanctum, ne ipse spiritus, qui trinitati consubstantialis et coaeternus est, [*]( 1 Io. 1, 5 4 cf. I Io. 8, 2 7 cf. Mattb. 25, 33 8 cf. Matth. 25, 46 11 Es. 26,10 12 Io. 17, 8 23 cf. Io. 20, 22 ) [*]( 2 eam Vv: eum AP compraehendunt A comprehenderant v 3 disseruit (is in e corr. m. 2) P 4 similis A 7 ad] ab v dextra v 8 mereamur] non mereamur v 9 illuc] illud P transmigrabant P 10 ibi] om. v tollitur P\' 11 ut non] ne v 14 in] om. A 15 quo. (s ras.) P seruos] seruua P perducit Plv 16 contemplent MV 17 cap. CLXVII A CLXXXTI P CLXXXVI Gv 19 iohannes P1 20 eluceant] eluciant P & luceant A di*noscere (g ras.) P et] om. AP 21 quia] quę P1 perfecte] prefecto Pl 24 trinitate PH) )

tantummodo patris esse, non etiam filii spiritus putaretur. postremo suas oues Petro se amanti eumque amorem ter confitenti commendans dicit eundem Iohannem sic se uelle manere, donec ueniat. ubi etiam mihi uidetur alto docuisse mysterio istam ipsam Iohannis euangelistae dispensationem, qua in lucem liquidissimam uerbi sublimitate fertur, ubi trinitatis aequalitas et incommutabilitas uideri potest, et qua maxime proprietate distet a ceteris homo, cuius susceptione uerbum caro factum est, perspicue cerni cognoscique non posse, nisi cum ipse dominus uenerit. ideo sic manebit, donec ueniat. manebit autem nunc in fide credentium, tunc autem facie ad faciem contemplandum erit, cum apparuerit uita nostra et nos cum ipso apparebimus in gloria. quisquis autem arbitratur homini uitam istam mortalem adhuc agenti posse contingere, ut dimoto atque discusso omni nubilo phantasiarum corporalium atque carnalium serenissima incommutabilis ueritatis luce potiatur et mente penitus a consuetudine uitae huius aliena illi constanter et indeclinabiliter haereat, nec quid quaerat nec quis quaerat intellegit. credat ergo potius sublimi auctoritati minimeque fallaci, quamdiu sumus in corpore, peregrinari nos a domino et ambulare per fidem, non per speciem; ac sic perseueranter retinens atque custodiens spem, fidem et caritatem intendat in specie ex pignore quod accipimus sancti spiritus, qui nos docebit omnem ueritatem, cum [*]( 2 cf. Io. 21, 15 3 cf. Io. 21, 23 11 cf. I Cor. 13, 12 13 cf. Coloss. 3, 4 20 cf. II Cor. 5, 6 24 cf. Io. 16, 13 sq. ) [*]( 1 patris (s add. m. 2) P 4 ubi] ibi P* 5 iohanis A iohanne (e in is corr.) P 6 liquissimam v sublimatate (a prior in i corr.) A sablimitatem P 7 uidere Pl 8 maxima v distat Pv 9 perspicue] per specie Pl cerne v cognoscique] cognosce quod v possit v 11 manebit (i ex a corr. m. 2) P 14 uitam] quit am A 15 nobilo A 16 serenissimam V 17 potiatur (o ex u corr.) A penitus] ponitur P 18 aliena V: alienata (a tertia ex u corr. in A) APv constantes P1 19 nee quis] ne quis P; om. v quaerat] om. v 21 non] nondum (dum add. m. 2) v 22 spem fidem V: fidem spem APv 23 epeciem Pb accepimus Po ) deus, qui suscitauit legum Christum a mortuis, uiuificabit et mortalia corpora nostra per inhabitantem spiritum eius in nobis. prius autem quam uiuificetur hoc quod mortuum est propter peccatum, procul dubio corruptibile est et aggrauat animam; et si quando adiuta excedit hanc nebulam, qua tegitur omnis terra, id est hanc carnalem caliginem, qua tegitur omnis uita terrena, tamquam rapida coruscatione perstringitur et in suam infirmitatem redit uiuente desiderio, quo rursus erigatur, nec sufficiente munditia, qua figatur; et quanto quisque hoc magis potest, tanto maior est, quanto autem minus, tanto minor. si autem nihil adhuc tale mens hominis experta est, in qua tamen habitat Christus per fidem, instare debet minuendis finiendisque cupiditatibus huius saeculi moralis uirtutis actione, tamquam in comitatu trium illorum euangelistarum cum mediatore Christo ambulans. eum qui filius dei semper est propter nos filium hominis factum, ut sempiterna uirtus eius et diuinitas nostrae infirmitati et mortalitati contemperata de nostro nobis in se atque ad se faceret uiam, cum magnae spei laetitia fideliter teneat et, ne peccet, a Christo rege regatur, si forte peccauerit, ab eodem sacerdote Christo expietur; atque ita in actione bonae conuersationis et uitae nutritis pinnis geminae dilectionis tamquam duabus alis ualidis euectus a terris ab eodem ipso Christo uerbo inluminetur, uerbo, quod in principio erat; [*]( 2 cf. Rom. 8, 10 sq. 5 cf. Sap. 9, 15 6 cf. Eccli. 24, 8 24 Io. 1, 1 ) [*]( 1 uiuificauit Av 3 quod] om. Pu 4 propter] et propter Pv olU tn adgranat (om. et) A 6 tegimur M omnis terra] omnis terra (nita et en add. nu 1) V uita terrena M 7 terr*" (ena add. m. I) V terrae A rapidam MV 9 erigetur P1 figatur] ficuratur A 10 tantu A 11 minor] minur A minor est Pv 13 instare] stare P1 14 actione-illorum] scripsit V in spatio uacuo relicto comitatu trium] comitatorium v 15 cum] com AP eum] cum MV 18 mortalitatis A contemporata (corr. m. 2) V 19 facere Plv magna Pv et] om. v 20 rege christo ÅPo 21 accione A connersationis et uitae] om. A1 22 pennis PH; tamquam] qnStam tamquam A 23 eodem] eo de v ) uerbum apud deum erat, et uerbum deus erat; etsi per speculum et aenigmate, longe tamen sublimius ab omni similitudine corporali. quapropter quamuis in illis tribus actiuae, in Iohannis autem euangelio dona contemplatiuae uirtutis eluceant eis qui haec dinoscere sunt idonei, tamen et hoc Iohannis, quoniam ex parte est, sic manebit, donec ueniat quod perfectum est. et alii quidem datur per spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum spiritum; alius diem sapit domino, alius de pectore domini liquidius aliquid bibit, alius leuatus usque ad tertium caelum ineffabilia uerba audit: omnes tamen quamdiu sunt in corpore, peregrinantur a domino et omnibus bonae spei fidelibus in libro uitae scriptis seruatur quod dictum est: et ego diligam eum et ostendam me ipsum illi. uerum tamen in hac peregrinatione quantum rei huius intellegentia uel scientia quisque profecerit, tanto magis caueat diabolica uitia, superbiam et inuidentiam; meminerit hic ipsum euangelium Iohannis, quam multo amplius erigit ad contemplationem ueritatis, tam multo amplius praecipere de dulcedine caritatis. et quia illud praeceptum uerissimum ac saluberrimum est: quanto magnus es, tanto humilia te in omnibus, qui euangelista Christum longe ceteris altius commendat, apud eum discipulis pedes lauat. [*]( 2 cf. I Cor. 13, 12 6 cf. I Cor. 13, 9 sq. 7 cf. I Cor. 12, 8 9 cf. Rom. 14, 6 10 cf. II Cor. 12, 2-4 11 cf. II Cor. 5, 6 13 Io. 14, 21 21 Eccli. 3, 18 23 cf. Io. 13, 5 ) [*]( 1 deum (om. erat) v deos] om. MV deos erat nerbum v 2 enigmate MV inigmate A in aenigmate p" 4 iohannis (om. in) A 5 denoscere P 6 iohannes PI" 8 spiritum MY: eundem spiritum APv 9 domino sapit APv pectore] pectori P peccatore (ca add. m. 1 ita ras.) Y 16 proficerit AP2v proficeret P1 17 hic] hoc Av 19 multom A praecipere] praecipue v de] ad v dulcedinem PI" 21 tanto] om. P 23 pedis P1 inras. pedes lauat] om. V )

CLXVII. EX LIBRO QVAESTIONVM EVANGELII PRIMO. DE, ID QVOD AIT, NEMO NOVIT FILIVM NISI PATER.

Cum diceret: nemo nouit filium nisi pater, non dixit: "et cui uoluerit pater reuelare", quemadmodum cum diceret: nemo nouit patrem nisi filius, addidit: et cui uoluerit filius reuelare. quod non ita intellegendum est, quasi filius a nullo possit cognosci nisi a patre solo, pater autem non solum\' a filio sed etiam ab eis quibus reuelauerit filius. sic enim potius dictum est, ut intellegamus et patrem et ipsum filium per filium reuelari, quia ipse est menti nostrae lumen, ut, quod postea intulit: et cui uoluerit filius reuelare, non patrem tantum sed etiam filium accipias. ad totum enim quod dixit inlatum est. uerbo enim suo se pater declarat; uerbum autem non solum id quod per uerbum declaratur, sed etiam se ipsum declarat.

CLXVIII. EX LIBRO QVAESTIONVM EVANGELII II. DE PVERIS SEDENTIBVS IN FORO ET CLAMANTIBVS AD ILLOS, QVI NEC HVMILIARI CVM IOHANNE NEC CVM CHRISTO GAVDERE VOLVERVNT. VBI QVAE SIT VERA CIBORVM PARSIMONIA PVLCHERRIME DOCET.

De pueris sedentibus in foro et ad inuicem clamantibus conuerso ordine ad proposita respondit. nam quod ait: lamentauimus, et non plorastis, ad Iohannem pertinet, cuius [*]( 3 Matth. 11, 27 22 Luc. 7, 32—35 ) [*]( 1 cap. CLXYin A CLXXXIII P CLXXXVII Gv 2 de id quod ait] quod A id MV: eo Pv 3 nemo-pater] om. A* 4 cumpater] scripsit V1 in spatio uacuo 6 paterem A addidit] addit//// P addit autem v 7 ita] ita in P 8 nullo (om. a) F agnosci v patre (om. a) V solo] solum (um in o corr.) A 11 mentis., 14 totum enim enim MV (corr. m..2) 17 cap. CLXVIIII A CLXXXIII (sic) P CLXXXV Gv 19 humiliare A 24 plurastis A )

abstinentia a cibis et potu luctum paenitentiae significabat; quod autem ait: cantauimus tibiis, et non saltastis, ad ipsum dominum, qui utendo cum ceteris cibo et potu laetitiam regni figurabat. at illi nec humiliari cum Iohanne nec cum Christo gaudere uoluerunt dicentes illum daemonium habere, istum uoracem et ebriosum et amicum publicanorum et peccatorum. quod autem subiungit: et iustificata est sapientia ab omnibus filiis suis, ostendit filios sapientiae intellegere nec in abstinendo nec in manducando esse iustitiam, sed in aequanimitate tolerandi inopiam et temperantiam per abundantiam, non se corrumpendi atque opportune sumendi uel non sumendi ea quorum non usus, sed concupiscentia reprehendenda est. non enim interest omnino quid alimentorum sumas, ut succurras necessitati corporis, dummodo congruas in generibus alimentorum his cum quibus tibi uiuendum est. neque quantum sumas multum interest, cum uideamus aliorum stomachum citius satiari et eos tamen illi ipsi paruo, quo satiantur, ardenter et intolerabiliter et omnino turpiter inhiare; alios autem plusculo quidem satiari, sed tolerabilius inopiam perpeti et uel ante horam positas epulas, si id in tempore aut opus sit aut necesse sit, cum tranquillitate aspicere neque tangere. magis ergo interest non quid uel quantum alimentorum pro congruentia hominum atque personae suae et pro suae ualetudinis necessitate quis capiat, sed quanta facilitate et serenitate animi careat, cum his uel oportet uel etiam necesse est carere, ut illud in animo [*]( 1 potn] puta A potum MV luctu V 2 cantabimus P1 3 pntu A 4 figurabat] significabat px humiliare Pl 5 demooium A 6 foracem P 10 in (i a m. 2) V temperantiam per] p. temperantiam v 11 abundantiam] abondantiam A in abundantia v oportune libri 12 uel non sumendi] om. v 13 reprehenda (den add. m. 2) P quid] quod v 14 necessitate A 15 congruas (n ex o corr.) P 16 uiuendum] uidendum v 17 sthomachum y 19 plusculo (pu add. m. 2) P 20 tolerabilius] tolerabili p, inopia v perpiti A horam (h del. m. 1 et 2) V aepulas V 21 si (i ex e corr. m. 2) V cumj com A 24 ualitudinig Pv 25 quanta P animae A careant A ) christiani compleatur quod apostolus dicit: scio et minus habere, scio et abundare; ubique et in omnibus imbutus sum, et satiari et esurire, et abundare et penuriam pati: omnia possum in eo qui me confortat; et illud: neque si manducauerimus, abundabimus, neque si non manducauerimus, egebimus; et illud: non est enim regnum dei esca et potus, sed iustitia et pax et gaudium. et quia solent homines multum gaudere de carnalibus epulis, addidit: in spiritu sancto. iustificatur ergo sapientia ab omnibus filiisio suis, qui intellegunt utendis terrenis tempora opportuna esse debere, facilitatem uero carendi talibus et amorem fruendi aeternis non uariari oportere per tempora, sed perpetuo retineri.