Testimoniorum Libri Tres adversus Judaeos

QVOD GENTES MAGIS IN CHRISTVM CREDITVRAE ESSENT.

In Genesi: Et dixit Dominus Deus ad Abraham: exi de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui et uade in illam terram quam tibi ostendero. et faciam te in gentem magnam et benedicam te et magnificabo nomen tuum, et eris benedictus. et benedicam, qui te benedixerit, et maledicam, qui te maledixerit, et benedicentur in te omnes tribus terrae. Item illic: Et benedixit Isaac Iacob: ecce odor filii mei sicut odor agri pleni, quem benedixit Dominus. et det tibi Deus a rore caeli et a fertilitate terrae multitudinem frumenti et uini et olei. et seruient tibi gentes et adorabunt te principes, et eris dominus fratris tui et adorabunt te filii patris tui ; et qui maledixerit te, erit maledictus, et qui benedixerit te, benedictus erit. Item illic: Ubi uidit autem Ioseph, quoniam superposuit pater suus manum dexteram super caput Effraim, graue illi uisum est: et adprehendit Ioseph manum patris sui, auferre eam a capite Effraim ad caput Manasse. dixit autem Ioseph ad patrem suum: non sic, pater. hic est primitiuus meus, superpone dexteram tuam super caput eius. ille autem noluit et dixit: scio, fili, scio. et hic erit in populum, et hic exaltabitur, sed frater eius iunior maior illo erit, et semen eius erit in multitudinem gentium. Item in Genesi: Iuda, te laudabunt fratres tui, manus tuae super dorsum inimicorum [*]( 2 Gen. 12,1 sq. 7 Gen. 27, 27 sq. 14 Gen. 48,17 sq. 21 Gen. 49, 8 sq. ) [*](1 xpo WM 2 ad om. W 7 in te W et L 8.1. m. 2 De hoc ipso in genesi WLMBv, item l. 13 et benedixit l. 13 illic om. MI, in marg. add. M* 8 isac AML1 iacob et dixit B fili AWML 9 benedixit] benexitA. dominus] ds A a] de Bv a om. B 11 et adorabunt.. I.12 patris tui om. B 12 te maledixerit v 13 te benedixerit Wv; te orn. L erit benedictus WMB item de hoc ipso B 14 autem uidit Mv Iosep L et sic saepius superposuit] posuit LM suos M\' 15 dextram B capud WLM efrem AWL, effrem B, ephrem M est et] essetA 16 a om. W efrem A, effrem WLMB 17 et dixit B autem om. B 18 primitibus A dextram B tuam om. B 19 n W s. I. 20 eius A, illius WLMB illo] illi A, illiuB B 21 multitudine WB ingenesi om. A 22 lauda- bunt AMBLI, laudant WL1 tuae om. Lv; αἱ χει̃ϱές cov LXX )

tuorum. adorabunt te filii patris tui, catulus leonis Iuda. de frutice, fili mi, ascendisti, recubans obdormisti uelut leo et uelut catulus leonis. quis excitabit illum ? non deficiet princeps de Iuda et dux de femoribus eius, quoadusque ueniant deposita illi, et ipse est spes gentium. deligans ad uitem pullum suum et ad cilicium . pullum asinae suae. lauabit in uino stolam suam et in sanguine uuae amictum suum. formidolosi oculi eius a uino et candidi dentes eius magis quam lac. Inde in Numeris de populo nostro dictum: Ecce populus quasi populus leoninus exurget. Item in Deuteronomio: Eritis gentes in caput, incredulus autem populus in caudam. Item in Ezechiel: Audite uocem tubae. et dixerunt: non audiemus. propter hoc audient gentes et qui pascent pecora in eis. I tem in psalmo XVII: Constitues me in caput gentium. populus, quem non cognoui, seruiet mihi [, in auditu auris obediuit mihi]. Item in Hieremia propheta Dominus dicit: Priusquam te formarem in utero. noui te, et priusquam exires de uulua, sanctificaui te et [*]( 9 Num. 23, 24. 10 Deut. 28, 44. 11 Hier. 6,17 sq. 14 Ps. 17,44 sq. 16 Hier, 1,5. ) [*]( 1 patris tui L a. 1. m. 2 catulua ... fili mi om. L de frutice] ad praedam Mm. 2 in ras. 12 fili mi M, mihi filius A, mihi fili B, mi fili W obdormisti ex obdormis W m. 2 et uelut catulus leo om. Wx, s. I. add. W1 3 quis ex qui Wm. 2 excitauitBMI, excitabit ex excibitA 4 eius om. W que adusquae A deposita AL, quae reposita (depo- aita M) sunt WBM ipse] isteJ. 5 spes] species A, aduentor B religans WMB uitem W ui add. m. 2 suum....cilicium om. B cilitiom M, helicem edit. Grauii, ilicem coni. Erasmus 6 lababit A, laus.nit M1 7 uuae] uua - A (sic) formidoloBi AWLBV, formidulosi M, formosi v ex Erasmi coniectura; χαϱοποιοί LXX eius ex ei W m. 2 8 eius M 8.1. m. 2 lacte B, lactae W inde om. B 9 dictum] scriptum v et ecce M populus quasi om. B leonus A, leoni*»s W 10 item om. WLMBv 11 in cauda ALMB; av Sk frrp ovQa LXX (El, OVQOV cod. Alex.) item om. WLMB in] apud WLMB esechiel AWLMB, hieremiam v 12 te audiemus B 13 et qui] quia B pascent siam W (ent s. I.) item om. WLMBv xvn] sexto decimo L, xn MB 14 constituens B cognouit L seruiuit WLMBv 15 in auditu mihi om. AWLMB; cfr. Sabat. II, p. 37 item in hieremia propheta Å, de hoc (hoc om. M) ipso apud hieremiam WLMBv 16 priusquam .... noni te et om.A 17 eii*res A aanctificabi A ) prophetam in gentibus posui te. Item apud Esaiam prophetam: Ecce testem illum nationibus manifestaui, principem et imperantem gentibus. Item illic: Gentes quae non nouerant te inuocabunt te, et populi qui ignorabant te ad te confugient. Item illic: Et erit in illa die radix Iesse, qui surget imperare gentibus: in illum gentes sperabunt, et erit requies eius honor. Item illic: Terra Zabulon et terra Neptalim, uia maris et ceteri, qui maritima inhabitatis, et trans Iordanem gentium populus ambulans in tenebris, uidete lumen magnum: qui habitatis in regione umbrae mortis, lumen lucebit super uos. Item illic: Sic dicit Dominus Deus Christo meo Domino: cuius tenui dexteram, ut exaudiant eum gentes: fortitudinem regum disrumpam, aperiam ante illum portas, et ciuitates non cludentur. Item illic: Venio colligere omnes gentes et linguas, et uenient et uidebunt claritatem meam, et dimittam super eos signum et mittam ex his conseruatos in gentes, quae longe sunt, quae non audierunt nomen meum neque uiderunt gloriam meam, et nuntiabunt claritatem meam in gentes. Item illic: Et in omnibus his non sunt conuersi. igitur extollet signum in gentes, quae sunt longe, et adtrahet illos a summo terrae. Item illic: Quibus non est [*](2 Es. 55, 4 sq. 5 Es. 11, 10. 7 Es. 8. 23; 9, 1. 10 Es. 45, 1. 14 Es. 66, 18 sq. 18 Es. 5, 25 sq. 20 Es. 52, 15. ) [*]( 1 gentibus] gentes L . prophetam om. WLMBv 2 illum testem WLM ecce testem...?. 5 illic om. B 3 illic A, apud eundem WLMv nouerant AW, nouerunt LMv; oraaat. LXX ᾔδεισαν cod. Alex.) 4 ignorabant A, ba s. l. 5 illic A, apud eundem WLMv omnibus gentibus WLMB, gentes A 6 illum] illo WB 7 illicjl, apud eundeni WLMBv 8 maritimam M iordanen LB, iordanen galileae M, iordanem galilaea Oxon. 9 uidit ex uidete Mm. 2 10 lucebit lumen B illic A, apud eundem WLMBv 11 domino] dno cyro M(ef. LXX), doiii L tenui] teneo v ut] et W, om. B 12 eum] illum A, eum M ira ras. gentes et MB fortitudines W regum] suam L disrumpent L, disrumpet M 13 illum] ipsum v aperiam ante illum portas] et in illum gentes sperabunt L non cludentur] concludentur LMBv, non claudentur v; ov συγϰλεισϑήσονται LXX illic A, apud eundem WLMBv 15 dimittamus M his] eis v 16 longae v nomen... uiderunt om. B 18 in] inter MB illic A, apud eundem WLMBv his] hii A conuersi non sunt W 19 extollet ex extolle et L, extolletur B, extollitur W 20 item om. B illic A, apud eundem WLMBr ) nuntiatum de eo, uidebunt, et qui non audierunt, intellegent. Item illic: Manifestus factus sum eis, qui me non quaerunt, inuentus sum ab eis, qui me non interrogabant. dixi: ecce sum, genti, quae non inuocauit nomen meum. Item in Actibus apostolorum Paulus: Vobis primum oportuerat indicari uerbum Domini. sed quia expulistis illud nec uos dignos uitae aeternae iudicastis, ecce conuertimus nos ad gentes. sic enim dixit per scripturam Dominus: ecce lucem posui te inter gentes, ita ut sis in saluationem usque ad fines terrae.

QVOD PANEM ET CALICEM CHRISTI ET OMNEM GRATIAM EIVS AMISSVRI ESSENT IVDAEI, NOS VERO ACCEPTVRI, ET QVOD CHRISTIANORVM NOVVM NOMEN BENEDICERETVR IN TERRIS.

Apud Esaiam sic dicit Dominus: Ecce qui seruiunt mihi manducabunt, uos autem esurietis. ecce qui seruiunt mihi bibent, nos autem sitietis. ecce qui mihi seruiunt iucundabuntur, uos autem confundemini : uos interficiet Dominus. eis autem, qui seruiunt mihi, nomen nominabitur nouum, quod benedicetur in terra. Item illic: Igitur extollet signum inter gentes quae sunt longe et adtrahet illos a summo terrae. et ecce cito leuiter uenient, non esurient neque sitient. Item illic: Ecce itaque dominator Dominus sabaoth auferet a Iudaea et ab Hierusalem ualentem et [*]( 2 Es. 65, 1. 5 Act. 13, 46 sq. 13 Es. 65, 13 et 15 sq. 18 Es. 5, 26 sq. 20 Es. 3,1. ) [*]( 1 uiderunti) et om. B 2 illic.4, apud eundem WLMBv samfactns W querunt AM et inuentus W 3 dixi om. W, et dixi MB 4 inuocabat X, uocauit A item A, de hoc ipso jVBLvM, sed in M hoc s. I. m. 2 actibus A, actis WLMB 5 indicare WB dei v 6 nec] ne B nitae aeternae dignos A, dignos uita aeterna B iudicatis L 7 sic...1. 8 gentes om. W scripturas 31 v 8 ita ut sis] it.aut si sint A in om. A 11 essent W es m ras. 12 benediceretur] benedicere cor A 14 essurietis A mihi sermunt v biuent A, uiuent B, bibunt M 15 sitietis... uos autem om. B seruiunt mihi M iucundabuntur ex iudicabuntur L 16 confundimini BM1 et interficiet uos W, uos autem interficiet B seruient B1 17 benedicitur B 18 signum] lignum Bigaltius inter A, in WLMBv gentes ex dicentes Mm. 2 19 adtrahit M, attrahet v illas W a eummo terrae om. B, assumo tene M uenient om. L 20 et ecce B itaque M 8. l., om. B dominus dominator W 21 auferret W, aufe*ret L a idaea A, a iuda v ualentem] ualidum B ualidum v (ὶσχύοντα xal ἰσχύουσαν LXX) )

ualidam, ualentiam panis et ualentiam aquae. Item in psalmo XXXIII: Gustate et uidete, quoniam suauis est Dominus. beatus uir, qui sperat in eum. timete Dominum sancti eius, quoniam nihil deest timentibus eum. diuites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non deficient omni bono. Item in euangelio secundum Iohannem Dominus dicit: Ego sum panis uitae. qui uenerit ad me non esuriet, et qui in me crediderit non sitiet umquam. Item illic: Si quis sitit, ueniat et bibat, qui credit in me [, sicut dicit scriptura, flumina de uentre eius fluent aquae uiuae]. Item illic: Nisi ederitis carnem filii hominis et biberitis sanguinem eius, non habebitis uitam in uobis.

QVOD AD REGNVM CAELORVM MAGIS GENTES QVAM IVDAEI PERVENIANT.

In euangelio Dominus dicit: Multi uenient ab oriente et occidente et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum, filii autem regni exient in tenebras exteriores. illic erit fletus et stridor dentium. [*]( 2 Ps. 33, 9 sq. 6 Io. 6, 35. 8 Io. 7, 37 sq. 10 Io. 6, 53. 15 Matth. 8, 11 sq. ) [*]( 1 ualentiam - ualentiam] fortitudinem - fortitudinem M, uirtutemuirtutem B 2 tricessimo tertio L quoniam] quam A fortasse rectius suauis AM, dulcis WLBv (dns dulcis est L) beatus AM, felix WLBv 3 est uir WLBv est qui (uir om.) M eum] eo M dominum deum omnes v; cfr. LXX 4 nihil deest A, non est inopia eis WLMBv timentibus eum A, qui eum metuunt (meriunt Wl) WLMBv egerunt A, egurunt Wx inquirentes autem A, qui autem inquirunt WLMBv; cfr. testim. III c. 20 5 deficient A, indigebunt WLMBv bono) modo B 6 sec. A, cata WLMBv 7 post uitae inserit A: qui de celo discendi uenit v essurietyl 8 item 1. 10 uiuae om. B illic ipse WLMv quis] qui L 9 qui]. Qui v (ef. LXX) sicut 1.10 uiuae om. AWLM 10 illic] ipse WLM edederitis W, edideritis B, manducaueritis A; cfr. test. III c. 25 carnem] panem B 11 fili AMl eius sanguinem v, eius sanguinem eius W 16 in regno] et A 17 exicnt A, ibunt WM2, exibunt M\'LBv (expellentur Cyprianus de domino orat. c. 9) 18 fletus M, fletus oculorum A, ploratio WLBv )

QVOD SOLO HOC IVDAEI ACCIPERE VENIAM POSSINT DELICTORVM SVORVM, SI SANGVINEM CHRISTI OCCISI BAPTISMO EIVS ABLVERINT ET IN ECCLESIAM TRANSEVNTES PRAECEPTIS EIVS OBTEMPERAVERINT.

Apud Esaiam prophetam Dominus dicit: Iam non relaxabo peccata uestra. cum extenderitis manus, auertam faciem a uobis: et si multiplicaueritis preces, non exaudiam uos. manus enim uestrae sanguine plenae sunt. lauamini, mundi estote, auferte nequitias ab animis uestris a conspectu oculorum meorum, cessate a nequitiis uestris. discite bonum facere, exquirite iudicium, conseruate eum qui iniuriam patitur, iudicate pupillo et iustificate uiduam. et uenite, disputemus, dicit Dominus. et si fuerint peccata uestra quasi phoeniceum, ut niuem dealbabo: et si fuerint quasi coccum, ut lanam candidam efficiam. et si uolueritis et audieritis me, bona terrae edetis: si autem nolueritis et non audieritis me, gladius uos comedet. os enim Domini locutum est ista. [*]( 5 Es. 1,14 sq. ) [*]( 2 sanguineB occidi A 3 abluerunt W1 ecclesiaB eius transeuntes WLBv 5 prophetam om. WLMBv dicit dns B relaxabo AL, glaxabo W, laxabo Mv, dimittam B 6 manus uestras AM faciem meam ABv 8 sanguinem AW, sanguinis L sunt om. L 9 nequitia B a] e B 13 quasi AV, ut WLMBv foenicium AL, fenicium WMB, russeum V ut] et W exalbaboi3f2w, exaltabo Ml et si.... eficiam om. L coccum AWMBV, coccinum v candidam efficiam A, dealbabo M, inalbabo WBv 15 me audieritis B, obaudieritis me hi 16 obaudieritis WBM gladios M1 uos ex suos M comedet Å, comedit B, consumet WLMv, cf. test. III52 loquutum WL 17 ipsa B ad quirinum liber prior explicit..... W (quae secuntflr legere nonpotui), ad quirinum liber primus explicit incipit eiusdem liber II M, caecilii cypiiani ad quirinum liber I erp incip cap lib. II B, incipit secundns A, incipit libellus II. ad quirinum L. )