Retractationum

Eo ipso tempore, quo contra Donatistas uehementer exercebamur et contra Pelagianos exerceri iam coeperamus, amicus quidam misit mihi quinque a Carthagine quaestiones et rogauit, ut eas illi scribendo exponerem. quae sunt: quid sibi uelit uox illa: deus, deus meus, ut quid me dereliquisti? et quid sit, quod ait apostolus: ut in caritate radicati et fundati praeualeatis conprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo et longitudo et altitudo et prof undum; et quae sint quinque uirgines stultae [*]( 2 Aug. de haeres. 69. ep. 76, 3 sq. 14 Ps. 21, 1. cf. Matth. 27, 46 15 Eph. 3, 17 sq. 18 Matth. 25, 1 sqq. ) [*]( 1 quemammodum M aeclesiam H catholicam om. 81 2 inpium] ipsiuş ClDl solo Dt, sua F fonditus ClDl 3 subuertit D2H **scisma (hi ras.) CD, schisma (s pr. m. 2, ism in ras. M) FMPQfSV, schisma erat Ql factam 01 5 multa—diximus om. M pr. multa H 7 LXIII R, om. BFPQ, XXVI v 8 gracia ClD noui testamenti D2GR 10 quod ClDl 11 pelagianus Dl exerciri Cl, exercere D1 ceperamus M 12 quidam] meus add. Q2 8. l. mihi misit v cartagine BGS, charthagine FH, karthagine EN 13 scribendo om. a sibi] si V 14 uellit Dl uox illa C1D1R, illa uox B, uox illa domini cet. v pr. deus CD1ENR, deus meus cet. v dereliquisti (e alt. m. 2 in ras.) G, derelisti N 15 ait D2 s. l. radificati S 16 et om. P praeualeatis (ti in ras.) M compraehendere DM, comprehindere V 17 sanctis om. F pr. et om. E alt. et om. 0 18 profundo OlDtH sunt ElFGN quinque exp. D2 uirgines st. quinque B )

Hic liber sic incipit: Quinque mihi proposuisti tractandas quaestiones.

Ad quem scripseram tres libros, quomm titulus est: de peccatorum meritis et remissione, ubi diligenter disputatur etiam de baptismo paruulorum, rescripsit mihi se fuisse permotum, quod dixerim fieri posse, ut sit homo sine peccato, si uoluntas eius non desit ope adiuuante diuina. quamuis nemo tam perfectae iustitiae in hac uita uel fuerit uel sit uel futurus sit. quaesiuit enim, quomodo dixerim posse fieri, [*]( 1 Matth. 22, 13 2 Io. 1, 14 8 Aug. ep. 140 ) [*]( 1 quaeue] et quaeue 01Dl, quae H exteriores (o in ras.) D comodo 01 2 sit om. H ego autem om. H 3 dicto ClDx heresem CxDlM, heresim cet. v 4 sextam in ras. M posui P 5 interposito 01, interpositione (om. expositione) B exposicione 01 uice*simi D, uigesimi 02 V 6 in cuius om. H clamauit F 8 ille H quinque] quippe Ql solui F hoc] in hoc BFGNS erat C1D1G1 9 gratiam ClD1 10 congruentur C1D1 11 post proposuisti nutn. seq. capitis (LXIIII) ras. del. C tractandum Qx, trac***tandas (tan ras.) Dx quaestiones tractandas B 13 LXIIII R, om. BFPQ, XXXVII v 14 marcellunum C 16 scribseram HM tris Ml titulos 01 17 remisione H diligentur 01 18 rescribsit HM fuisset Cl, fuisse (e in ras. m. 2) D 19 fieri ex fueri 02 20 adiubante 01 22 quaesiui B fieri posse B )

In quo libro, quantum deus adiuuit, atrociter disputaui contra inimicos gratiae dei, qua iustificatur inpius. cum autem agerem de obseruationibus Iudaeorum a quibusdam escis secundum ueterem legem abstinentium, dixi: quarundam escarum ceremoniae. quod nomen non est in usu sanctarum litterarum, ideo tamen mihi congruens uisum est, quod a carendo appellatas ceremonias quasi carimonias memoria tenebam eo, quod obseruantes careant his rebus, a quibus se abstinent. quod si est origo huius nominis, quae abhorret a uera religione, secundum hanc ego non sum locutus, sed secundum istam, quam supra memoraui.

Hic liber sic incipit: Lectis opusculis, quae ad te nuper elaboraui, fili carissime Marcelline. [*]( 3 II Cor. 3, 6 6 Rom. 4, 5 8 De spiro et litt. 21, 36 Aug. ep. 82, 18 10 Gell. Noct. Att. IIII, 9, 8 ) [*]( 1 inquisicionem C1, inquisitione Dl 2 scribsi HMP1 titulus est BFQ, titulus (om. est) M protractans 01, pertranctans F 3 littera] 1. autem S 4 autem sps 0, spiritus (om. autem) El 5 adiuuauit GS, adiuuat E1 atrociter BCDlFGNRS, acriter cet. v 6 inimicus Dx dei] xpi N 7 iudeorum BCEFQBV 8 uetherem 01 dixi om. B 9 ceremoniae C, caeremoniae D, caerimoniae cet. usum 01 scarum litterarum scarum CD, litterarum sanctarum cet. v 10 tamen] autem R carendam Sl appellatur OPVa 11 ceremonias CD, caerimonias cet. quasi carimonias om. Ml caremonias C2D2, carimonia F, cerimonias R memoriam SV, momemoria E tenebat V, retinebam S 12 a om. OPd se om. H 13 origo DR, orico C1, origo alia cet. v mominis Hl abhorret a uera bis, a m. 1. et 2., exh. D aborret ClDlV a\' uera] aurea Q, a sua a relegione DIM, relegioni 01 14 ergo Q* sum] **sum M, solum CD1 loquutus H 15** memoraui C, momoraui G, commemoraui BDEFGNQBS 16 letis B opuscolis C1D1 17 fili* B marcelli«ne (a ras.) CD )

Interea missa sunt mihi a quibusdam fratribus laicis quidem, sed diuinorum eloquiorum studiosis scripta nonnulla, quae ita distinguerent a bonis operibus Christianam fidem, ut sine hac non posse, sine illis autem posse perueniri suaderetur ad aeternam uitam. quibus respondens librum scripsi, cuius nomen est: de fide et operibus. in quo disputaui. non solum quemadmodum uiuere debeant gratia Christi regenerati uerum etiam quales ad lauacrum regenerationis admitti.

Hic liber sic incipit: Quibusdam uidetur.

Posteaquam facta est cum Donatistis nostra conlatio, breuiter commemoraui, quae gesta sint, litterisque conprehendi secundum tres dies, quibus cum eis contulimus, idque opus utile existimaui, quo quisque commonitus uel sciat sine labore, quid actum sit, uel consultis numeris, quos rebus [*]( 10 Tit. 3, 5 ) [*]( 1 num. om. BFPQ, XXXVIII v 2 et om. CDl operatione E1 3 missi P1 fratribus om. B aicis El 4 studiosa a scribta ClHM 6 hac] ac C1, hic H alt. possit H peruenire C1EM1 ; 7 scribsi HM cui Q1 8 quo C solum] s. autem B 9 quem- 08 08 ammodum DM debeant q 01(nt q 08m. 2 in raa.) E gracia 01 generati B, regenerauit E 10 lauacrum (uacrum m. 2 in ras.) C ammitti C\'DM 12 num. om. BEFPQ, XXXIX v 13 breuiculus om. Dl, brebiculus 01 cumlationis Cl, comlationes P1, lationis Dl or 14 liberi C1 IIII F 15 posteacum H cum] contra BD2FGNQS donatis ClDl, donatistas BD2FGNQS nostra om. H 16 breuiter del. D2, ∗∗∗∗∗∗∗brebiter C commemoraui] cum c. C sunt EGOPSla litterisquae DlGl, litteris P 17 contu*limus (1 ras.) C idquae P1 18 ut ille R exhistimaui V, existimabam OPa quisquae D conmonitis El, communi H 19 quid (d m. 2 in ras.) C, om. 0 nimeris P1 ) [*]( XXXVI Aug. aectio I pare 2 ) [*]( 12 )

Hoc opus sic incipit: Cum catholici episcopi et partis Donati.

Librum etiam scripsi grandem satis, quantum existimo, diligenter ad ipsos Donatistas post conlationem, quam cum episcopis eorum habuimus, ne ab eis seducerentur ulterius. ubi respondi etiam quibusdam uanitatibus eorum, quae ad nos peruenire potuerunt, quas uicti, ubi poterant et quomodo poterant, iactabant, praeter illa, quae dixi de gestis conlationis, unde, quid actum sit, breuiter nosceretur. multo autem breuius id egi in quadam ad eosdem rursus epistula, sed quia in concilio Numidiae omnibus, qui ibi eramus, hoc fieri placuit, non est in epistulis meis. sic quippe incipit: Siluanus [*]( 15 Aug. ep. 76 17 ep. 141 ) [*]( 1 singulis.. (is in ras. m. 2) H annutaui OlD, adnotaui EGHPRV, annotauit F quocumque V 2 uolaerit om. F illa] i. sua BD2EFNQ, sua illa S prolixitate F 3 lectorum P1 titulus (s ex m m. 2) C brebiculus C1D1 collationis D2, collationum a 4 et partis C2 in raa., et partis (rtis m. 2) D 5 LXV 01, om. BFPQ, XL v 6 pos D1 con*»lationem (so ras.) C, consolationem D1H 8 scribai HM, om. B quantum (a ex i) \'C 9 istos G conlationes (s ex m) M quas M 10 episcopis eorum] eorum episc. B, eis D2Q1 seducerentur (c ex r) S, succederentur D1 11 respondit ClDl uunitatibus M pr. ad (d m. 2 s. l.) CD 12 pr. potuerant OP, poterant a alt. potuerant BEFGNOSa et-poterant om. H 13 potuerant FGNS, potuerunt B iactabant CDlElR, iactitabant cet. m collationib; (b; in ras.) R 14 unde] ubi Oa sit om. R 15 breuius (ui m. 2 8. l.) CD egi] igi D1, ei G, est El quasdam B rursum M aepistula H, epistolam C1S1, epistulam Dl 16 numidiae] nam idie D, uno die (uno m. 2 in ras.) C aderamus a 17 epistulis HM, epistolis cet. sic (c ex t) E saluanus G )

Hic liber sic incipit: Quid adhuc, Donatistae, seducimini?

De uidendo deo librum scripsi, ubi de spiritali corpore, quod erit in resurrectione sanctorum, inquisitionem diligentiorem distuli, utrum uel quomodo deus, qui spiritus est, per corpus tale uideatur; sed eam postea quaestionem sane difficillimam in nouissimo, id est in uicensimo et secundo libro de ciuitate dei, satis, quantum arbitror, explicaui. inueni etiam in quodam nostro codice, in quo et iste liber est, quoddam commonitorium a me factum de hac re ad episcopum Siccensem Fortunatianum, quod in opusculorum meorum indiculo nec inter libros nec inter epistulas est notatum.

Hic liber sic incipit: Memor debiti, illud autem: Sicut praesens rogaui et nunc commoneo. [*]( 7 ep. 147 9 Io. 4, 24 11 Aug. de du. dei XXII, 29 16 ep. 148 ) [*]( 1 aenix F, senes P1 post ualentinus add. a: aurelius innocentiusaugustinus om. E miximinus C, maximus D2FQ, maximianus B obtatus GRS, om. F 2 donatoa HI, omx BF e C1, & Dl, de cet. v zerthensi F, certenai P, czertensi G 4 athuc Et donatiste GtD, (at in ras.) M seducimini (ini in ras. m. 2) M, seducemini N, ae seducimini B 5 num. om. BFPQ, XLI t1 6 (7) fidendo H deum D2 7 deum D2FGS scribsi HPl librum scripsi CD, scripsi librum cet. v 8* resurrectionc C,* resurreccione D inquisitionem del. D2 diligentiorem inquisitionem N 9 comodo C1D1 10 per C1D1, et per R, etiam per cet. v uideatur*** C 11 dificillimam CD alt. in om. Rl uicensimo C1HM1 V, uigesimo 02, uicesimo cet. 13 cudice V 14 quoddA (dA in ras. m. 2) M cummonitoriam Ot, communitorium Y, communiturium D\' hac] ac OtDl 15 in om. M indiluculo E 16 aepistulas H notatum] nominatum a 17 sicut D2, sic C1 18 praesens-commoneo C2D2 in ras. et in mg. praesens] et pr. B rogaui] r. te Q et-commoneo om. v commonui OP ) [*](12x )

Venit etiam tunc in manus meas quidam liber Pelagi, ubi hominis naturam contra dei gratiam, qua iustificatur inpius et qua Christiani sumus, quanta potuit argumentatione defendit. librum ergo, quo huic respondi defendens gratiam non contra naturam, sed per quam natura liberatur et regitur, de natura et gratia nuncupaui.

in quo uerba quaedam, quae uelut Xysti Romani episcopi et martyris Pelagius posuit, ita defendi, tamquam re uera eiusdem Xysti essent; id enim putaueram. sed postea legi Sexti philosophi esse, non Xysti Christiani.

Hic liber sic incipit: Librum, quem misistis.

Interea Roma Gotthorum inruptione agentium sub rege Allaricho atque impetu magnae cladis euersa est. cuius euer-. [*]( 4 Rom. 4, 5 9 De nat. et gr. 64, 77 Hieron. ep. 133, 3. (ad Ctesiph.) in Hierem. c. 22. in Ezech. c. 18 ) [*](1 num. om. BFNPQ, XLII v 2 naturae (om. et) V gracia C1D1 3 ueQinit 0 nunc Ml meas] nostras E liber om. E pelagi C1D1, pelagii cet. v pelagii liber m 4 homines C1D1 gratia C1D1 quam Ql 5 qua] quia GMIPl potui EtOP argumentatione 0 defendi E1OP 6 quod El 7 quam] quem BFGNS alt. naturam H legitur H 8 gracia 01 nuncupauit 01, noncupaui pI, nuncupatur Q quae om. B uelud C1D1HP1, uel a xisti H, ∗xisti (e ras.) E, ex xysti Nl, sixti BOa, ex sixti F, syxti R 9 epi* 0 et om. B martiris D 10 tanquem El rera El xisti H, syxti .OR, Bixti BFa 11 sextii H, sixti BC2M2a, syxti R, sexqui Q1 filosophi 8, < filosofi H, phylosophi GR ∗∗xysti (sy ras.) H, xisti E, smi BCD1F, syxti OR, om. a 13 LXVIII 01, om. BFPQ, XLIII v 14 ciuitate (ci in ras. m. 2) 0 libri (ri m. 2 in ras.) C 15 intereaJ i. cum BFGNSa romo H gotthorum 01, gothorum cet. v agencium 01 16 allaricho C1D1, halarico ERY, alarico cet. v impetum 0 magnae (m m. 2 s. l.) C cladis] elatis El, cladea H cuius (c m. 2 in ras.) C, at eius a in mg. eiuersionem H )

Sed ne quisquam nos aliena tantum redarguisse, non autem [*]( (2) ) nostra asseruisse reprehenderet, id agit pars altera operis huius, quae libris duodecim continetur, quamquam, ubi opus est, et in prioribus decem, quae nostra sunt, asseramus et in duodecim posterioribus redarguamus aduersa. duodecim ergo librorum sequentium primi quattuor continent exortum duarum ciuitatum, quarum est una dei, altera huius mundi, secundi quattuor excursum earum siue procursum, tertii uero, qui et postremi, debitos fines. ita omnes uiginti duo libri cum sint de utraque ciuitate conscripti, titulum tamen a meliore acceperunt, ut de ciuitate dei potius uocarentur.

In quorum decimo libro non debuit pro miraculo poni in A.brahae sacrificio flammam caelitus factam inter diuisas uictimas cucurrisse, quoniam hoc illi in uisione monstratum est.

in septimo decimo, quod dictum est de Samuhel: non erat de filiis Aaron, dicendum potius fuit: non erat filius [*]( 14 De cia. dei X, 8 (I p. 458, 5) 17 De ciu. dei XVII, 5 (II p. 221, 19) Retract. II, 81, 4 . ) [*]( 1 decim 01 uariae Q, uarie D2 opinionis 01 D, oppiniones P christiani G 2 relegionis OtDt, religione E1HS1 refellentur HP 3 redarguistse (e ras.) 0, redargiase El 4 reprehenderit C1, reprehinderet V id agit W in mg., roagit E1, rogauit E2 s. l. 5 duodecim libris a quanquam C 6 pro et om. M prioribusJ p. operibus S decim 01 sunt nostra B 7 posterib\'ribus F 8 primi] libri 0 quattuor om. C1D1R 9 est] et Dl altera] a. est B 10 uerc] u. quattuor BS 11 deuitoa C1D1, debitus H omnes H2 in raB. duo OlD1, et duo cet. 11 12 de utraquae D, M utraque de HI, ex utraque F ciuitati GI tulum P 13 melioreJ me S acciperunt HS acceperunt & meliore C, signis supra scriptis transposuit M. 1 potius om. B 14 duodecimo BEFGNOQRS proni P 15 habrahae PB, abrae a flammam (mam a. l.) V caelitis Dl 16 cocurrisse Y, concurrisse CD hoc om. V memoratum V 17 decimo] d. libro 11 de] n H samuhel CDt, samuele BFB, samuehle Q, samuhele cet. 11 18 potiuè fuit] potuit N filiis P1 )

Hoc opus sic incipit: Gloriosissimam ciuitatem dei..