Retractationum

illud etiam, quod dixi: ad multitudinem zizaniorum, ubi intelleguntur omnes hereses, minus habet unam necessariam coniunctionem; dicendum enim fuit: ubi intelleguntur et omnes hereses [aut: ubi intelleguntur etiam omnes hereses]. nunc uero ita dictum est, quasi praeter ecclesiam tantummodo sint zizania, non etiam in ecclesia, cum ipsa sit regnum Christi, de quo conlecturi sunt angeli eius messis tempore omnia scandala. unde et Cyprianus martyr: etsi uidentur, inquit, [*]( 3 Luc. 15, 32 7 non extat 8 Retract. II, 53 11 Matth. 13, 36 sqq. 17 Matth. 13, 41 18 Cyprian. ep. 54, 3 (II p. 622, 15) ) [*]( 1 paruolia ClDl et om. B 2 copolatus V 3 possit] posset PlV, ****potest C, potest DlOaf solet F .**erat (fu eras.) M reuixi 0 5 *ecclesiae (a ras.) CD cathocae 01 6 LIII G, om. BFPQ, XXVIII v 7 donatistam nescio quem CDl, nescio quem donatistam cet. quem] quae P libri duo F, liber (om. unus) 0 8 superius CD, supra cet. v 9 donatistarum BFGN ohsolutione P1 10 ceciliani CD uerus uerus H 11 etiam] autem M zezaniorum ClV 12 omnis V haereses M, heretici a minus-13 omnes hereses add. C2D2 in mg., om. R unam necessaria C (m expunxit m 2) comunctionem C, communionem B 13 et om. V, etiam GE2Sa 14 haeretici a aut-hereses inclusi, om. CDEQlR intelleguntur om. P etiam om. V omnis V 15 ita om. BG1 est om. B aecclesiam CD tamquammodo B si∗t D 16 zezania V, zizaniaiii C aeciam D * ecclesiam CP1, aecclesiam Dl 17 quo] eo Q1 missis ClDl 18 cypriamus N inquit uidentur a inquid ClDlEV )

Hic liber sic incipit: Probationes rerum necessariarum quodam breuiculo collectas promisimus.

Cum uiderem multos legendi labore inpediri a discendo, quam nihil rationis atque ueritatis habeat pars Donati, libellum breuissimum feci, quo eos de solis Maximianistis admonendos putaui, ut posset facilitate describendi in manus plurium peruenire et ipsa sui breuitate facilius commendari memoriae, cui titulum inposui: admonitio Donatistarum de Maximianistis. [*]( 4 Aug. c. Cresc. III, 31, 35. IIII, 56, 67. c. Gaud. II, 3, 3 sqq. post conl. c. Don. 6, 9. 20, 28 5 Aug. breuic. conI. III, 10, 19 sq. 9 non extat ) [*]( 1 zezania V, zizaniam C, zezann Fl non tamen om. R debat D1 2 fideles Ql alt. aut D2 s. l. uestra a ut] et 0 quoniam] quod E zezania V 3 esse in est* corr. m. 2, esse restituit post. m. M cernimus-ecclesia om. Ml rece*»damus (de ras.) Ml, recedimus F1 4 aduersum V 5 eosdem praesentes donatistas ODERm, praes. eosdem d. cet., don. eosdem praesentes a in om. V conlacione C1 6 necessarium BE1 F 7 breuiculo C2R, brebicolo C1, bre- **** biculo D1, breuiario cet. a promissus CD 8 num. om. BFPQR, XXIX v 9 ammonicio C1D1, ammonitio EFMP maximianistas Hl 10 libri duo 0 11 a] ad D2GNQS discendum D2QS2 12 atque om. a, et F haberet D2 13 maximanistis 01 (16) ammonendos C1DFMNOPSY 14 putauÎ* (t ras.) H possit BGHNS, possis F facilitate ex falicitate corr. C2, facillitate DE2Ml discribendi GMl, scribendi H1 plurimum B1C1D1OQ1, plurimorum C2#2 peruenit CxDl 15 sui] sibi C, sua DzNQR, ibi D1 brauitate B cummendari 01 16 imposui* B. )

Hic liber sic incipit: Quicumque calumniis hominum et criminationibus mouemini.

Per idem tempus accidit mihi in quadam disputatione necessitas, ut de diuinatione daemonum libellum scriberem, cuius titulus iste ipse est.

In eius autem quodam loco, ubi dixi: daemones aliquando et hominum dispositiones non solum uoce prolatas uerum etiam cogitatione conceptas, cum signa quaedam ex animo exprimuntur in corpore, tota facilitate perdiscere, rem dixi occultissimam audaciore asseueratione, quam debui; nam peruenire ista ad notitiam daemonum per nonnulla etiam experimenta conpertum est. sed utrum signa quaedam dentur ex corpore cogitantium illis sensibilia, nos autem latentia, an alia ui et ea spiritali ista cognoscant, aut difficillime potest ab hominibus aut omnino non potest inueniri.

Hic liber sic incipit: Quodam die in diebus sanctis octauarum . [*]( 8 De diuin. daem. 5, 9 . ) [*]( 1 quicumquae D calomniis OlD\' 2 mouimini V 3 num. om. BFPQ, XXX v 4 diuinacione (di add. 2 8. I.) C doemonum EG libri C1 5 accedit CLDLV in D1EJR, **in (7, ex cet. v disputacione 01 6 necessitas om. F necessitas-diuinatione add. E2 in mg. ut] un (del. m. 2) C demonum 01 librum 0 scribere CDX 8 quodam autem eius a ubi om. a dixi om. 0, dixit 01 9 disposiciones C1, dispositionis D1 uoce* (s ras.) E + prolatus CXDX 11 facilitate C, facillitate Dt, felicitate El rem add. E2M2 s. l. 12 audatiore CB, audaciori D2N, audatione Q1 as se uera»tione C 13 noticiam B01FR, notiam El demonum C, daemon.um (i ras.) 8 per-15 autem S2 in mg. 15 nos] nus C1D1, non nos 82 et ea om. F, et ideo G 16 cognuscant 01, cognoscat H diffillicime Q1 ab (b m. 2 in ras.) M 17 inuenire Ml 18 inpit E octabarum P2 )

Inter haec missae sunt mihi Carthagine quaestiones sex, quas proposuit amicus quidam, quem cupiebam fieri Christianum, ut contra paganos soluerentur, praesertim quia nonnullas earum a Porfyrio philosopho propositas dixit. sed non esse arbitror Porfyrium Siculum, cuius celeberrima est fama. harum quaestionum disputationes in unum librum contuli non prolixum, cuius est titulus: sex quaestiones contra paganos expositae. earum autem prima est de resurrectione, secunda de tempore Christianae religionis, tertia de sacrificiorum distinctione, quarta de eo, quod scriptum est: in qua mensura mensi fueritis, remetietur uobis, quinta de filio dei secundum Salomonem, sexta de Iona propheta.

In quarum secunda quod dixi: salus religionis huius, per [*]( 10 Aug. ep. 102 13 Matth. 7, 2 16 Aug. ep. 102, 2, 15 (p. 557, 24 ed. Goldb.) ) [*]( 1 num. om. BFPQ, XXXI v 2 quaestiones expositae] q. sex e. B, de quaes expositis D1 post paganos add. M: LIB numero sex om. B, libri VI D1 sex] VI liber IR 4 Intermissae (om. haec) a carthagine C1D1M1, carthagine C2, a c. BD2FGHM2Vv, a cartagine GS. a chartagine OP, a karthagine N, a kartagine E, ad chartagine Q quaestiones add. 02 in mg. 5 propusuit 01 quedam D cupi.bam V 6 pacanos V, paganus D1 praesertim om. a nonnulla R 7 (ear)u a-philoso(pho) M1 in ras. porfirio CD, porphirio BEFGNPQS, por- ** phyrio cet. phylosopho F, filosofo H ppositas H, sitas El non ODt, non eum cet, v es*se (t ras.) C 8 porfyrium C, porphirium BEFGNOQS, porfirium D, porphyrium cet. siculum ODOR, illum\' siculum cet., siculum illum m 9 quaestiones H disputationum GS1, disputationem S* in om. Cl contulli 01 10 titulum ClDl titulus est B quaestionum Dl ∗expositae (s ras.) C 11 resurreccione D alt. de om. ClDx 12 christiana GS1. relegionis C\'D, religiones H dictione H 13 mensura (en in ras.) D 14 remedietur Ot, remitietur GHQISz, rementietur E, remietur Sl 15 salamonem E, salemonem R profeta H 16 quarum] quarta et R relegionis ClDl religionissalus om. 01 )

Hic liber post epistulam, quae postmodum a capite addita est, sic incipit: Mouet quosdam, et requirunt.

Inter opuscula mea repperi expositionem epistulae Iacobi, quam retractans aduerti annotationes potius expositorum quorundam eius locorum in librum redactas fratrum diligentia. [*]( 4 Rom. 9, 12 sq. 7 II Tim. 1, 9 8 Rom. 8, 28 11 II, Thess. 1, 11 16 non extat ) [*]( 1 ueram] uera BD2MQS1 uera] om. BElGNQ, del. D2, uera»*** C ueraciterque (uera in ras.) V, ueraciter qui H nullius E 2 defui CD1 3 ita non B ex] et El quisque] queque H, quisquam v 4 fuerit (e in ras. m. 2) M, fuit H quemammodum ClDM 5 eh*se (se ras.) C seruiat GS 6 ad] a ClD 8 propositum suum a gratiam eius M unde CDlEMB, et undem Q, et unde cet. idem F 9 quia] quoniam HOPVa 10 iis m secundum om. H sunt] sunt sancti BEFQh) 11 uocatione* (m ras.) CD dignus CDl 13 hic (c ex 1) M epistulam DXHMV, epistolam cet. 14 mouit CDl requirunt ex quierunt E2 15 num. om. BFPQ, XXXII v 16 exposicio 01 aepistulae DlH Iacobi] i. apostoli HV ad-tribus om. B V tribubus 01 post tribus add. EORV: liber I\' 17 tepistolae (a ras.) CD 18 adnotationes BEHPBV corundam 01 19 loco*rum Y, loquorum P libro R sedactus R diligentia. (m ras.) S )

Hic liber sic incipit: Duodecim tribubus, quae sunt in dispersione, salutem.

Venit etiam necessitas, quae me cogeret aduersus Pelagianam heresem scribere, contra quam, cum opus erat, non scriptis, sed sermonibus et conlocutionibus agebamus, ut quisque nostrum poterat aut debebat. missis ergo mihi a Carthagine quaestionibus eorum, quas rescribendo dissoluerem, scripsi primum tres libros, quorum titulus est: de peccatorum meritis et remissione. [*]( 4 Iac. 1, 1 11 Aug. Serm. 26. 27. 30. 131. 153. 155. 156. 158. 165. 169. 174. 176. 181 ) [*]( 1 que 01 cudicis V, codices Ml adiubant Cx, adiuuat EOPa 2 quam] quod V 3 grego C1, greco cet. interpraetatam D, interpretatum R 4 duodecem 01 tribus BlFG2HRS, om. Gl 5 dispersionem FR, dispersiones (om. salutem) H salus B, salute D1 6 num. om. BFPQ, XXXIII v 7 meretis Cl pr. et add. C2D2M2 * i 8. 1., per Ml, et de F, ac a re**missione M, remissione et meretisC, or remissione et meritis Dl alt. de om. R 8 marcellianum R IIII R 9 eciam 01 necessita D1 cogerit ClD1 aduersus ClDlB, ut aduersus nouam GOS, aduersus nouam cet. v pelagianum El, pela- . gianam nouam D2 10 heresim BC2D2FH3POPBSV2 scriberem GOS quam ODIR, quam prius cet. v cum in ras. V, quam R 11 sed om. CD1HM1R et] sed add. 02 s. 1. conloquutionibus H, locutionibus BN, locationibua F ut] et CxDl, corr. m. 2 8. 1. 8& D2 . 12 nostrum om. a debeat Hl misis H karthagine EN, kartagine 0, cartagine BGS, chartagine Q 13 scribendo R dissolueram MlOa, resoluerem D2 14 libros tres v titolos B1 meretis 01Dl 15 remisione H )

Vbi maxime disputatur de baptismate paruulorum propter originale peccatum, et de gratia, qua iustificamur, hoc est iusti efficimur, quamuis in hac uita nemo ita seruat mandata iustitiae, ut non sit ei necessarium pro suis peccatis orando dicere: dimitte nobis debita nostra. contra quae omnia sentientes illi nouam heresem condiderunt. in his autem • libris tangenda adhuc arbitratus sum nomina eorum sic eos facilius posse corrigi sperans, immo etiam in tertio libro, quae est epistula, sed in libris habita propter duos, quibus eam conectendam putaui, Pelagi ipsius nomen non sine aliqua laude posui, quia uita eius a multis praedicabatur, et eius illa redargui, quae in suis scriptis non ex persona sua posuit, sed quid ab aliis diceretur exposuit, quae tamen postea iam hereticus pertinacissima animositate defendit. Caelestius uero discipulus eius iam propter tales assertiones apud Carthaginem in episcopali iudicio, ubi ego non interfui, excommunicationem meruerat. [*]( 2 Rom. 3, 24. Tit. 3, 7 3 I Io. 3, 24 5 Matth. 6, 12 7 Aug. de gest. Pel. 23, 47 10 De pecc. mer. et rem. III, 3, 5 11 Aug. de gest. Pel. 22, 46 14 Aug. de haeres. 88 ) [*]( 1 de baptismate disputatur E 2 uriginale Cl de om. a gratia C1D1R, gratia dei cet. v qua] que Cl, quae Dl, quia H hocefficimur om. BF 3 efficimur (ef in ras. m. 2) D hac] ac 01 ser- * uat ODt, seruet V, seruet cet. v 4 iusticiae C 5 demitte ClD deuita C1, debitta Q quae (ae in ras.) V, quam Oa 6 heresim BC2D2FHM2OBV conderunt 0 7 libri G1 tangenda ClDl, tacenda cet. v facilius eos B 8 separans Ql in om. B 9 aepistula H **duos (bu ras.) C 10 eam] etiam (ti m. 2) S conectandam BF pelagi C1D1l, pelagii cet. v laude aliqua B 11 illa eius V 12 redarguit GSa 13 quid] quod B, quid et ElOa ab om. V exposui H 14 hereticos ClDl pertinacissima (a alt. m. 2 in ras.) C, pertinatissima F celestios H, celestis B, celestinus N 15 discipolus V adsertiones EHV, assertione CD, assertiones eius B cartaginem BGS, karthaginem E, carthagine ClDl 16 episcopale C1 iudio ClDl ubi om. B non om. a excommunicatione M 17 merat ClD )

In secundo libro quodam loco: hoc quibusdam, inquam, etiam in fine largietur, ut mortem repentina commutatione non sentiant, . seruans locum diligentiori de hac re inquisitioni. aut enim non morientur aut de ista uita in mortem et de morte in aeternam uitam celerrima commutatione tamquam in ictu oculi transeundo mortem non sentient.

Hoc opus sic incipit: Quamuis in mediis et magnis curarum aestibus.

Eo tempore librum de unico baptismo amicus quidam meus a nescio quo Donatista presbytero accepit indicante, quod Petilianus episcopus eorum Constantiniensis eum scripserit. hunc ad me ille adtulit ac uehementer, ut ei responderem, rogauit. librum autem etiam meum, in quo respondi, eundem titulum habere uolui, hoc est de unico baptismo. [*]( 1 De pecc. mer. et rem. II, 31, 50 5 I Cor. 15, 52 ) [*]( 1 secundo (sec m. 2 in ras.) C quodam] que iam H, in q. a hoc (in ras.) C inquam etiam BFNQS, etiam C1D1R, inquam cet. v, om. G 2 finem ClDl largiatur P repentinarp CD communione El non om. H 3 seruant ClDl inquisitione (t ex c CP) CFGNS enim om. B 4 uita ista Ov, hac uita B, ista (om. uita) N alt. *morte C 5 uitam om. BF uitam aeternam 0 celeberrima Ql hictu Q 6 transeundo om. a sentiant ElOPVa, sentiunt BFGNS 8 actibus M 9 LXI R, om. BFPQ, XXXIV v 10 petiliano ClDh pecilianum R ad constantinum] om. V, ad constantiijum C, constantinensem EP 13 a om. FGNS, eras. E, an C nescio (n m. 2) C, a nescio E2, nescio* D quodam P2 presbitero EFM iudicante Q, indicantem OP 14 earum H constiniensis CDl, conatantinensis BD2GHMOPQ1SV, constantiensis F scripserit D2 in ras., scribserit HM, scriberit Cl 15 illum E *ac (h ras.) CD respondere CXDX 16 librum C1D1R, et factum est. librum cet. v autem om. B etiam- om. FOa meum (eum in ras.) M in quo] inquam Ql eundem] eum Gl, ufi a 17 abere P )

In quo libro illud, quod dixi: Constantinum imperatorem .Donatistis criminantibus ordinatorem Caeciliani Felicem Aptugnensem non negasse accusationis locum, quamuis eos in Caecilianum fictis criminibus calumniosos fuisset expertus, in ordine temporum postea consideratum aliter inuentum est. nam prius memoratus imperator causam Felicis fecit audiri a proconsule, ubi legitur absolutus, et postea ipse Caecilianum cum accusatoribus eius auditum comperit innocentem, ubi eos expertus est in eius criminibus calumniosos. qui ordo temporum per consules declaratus multo uehementius in ea causa calumnias Donatistarum conuincit penitusque subuertit, quod alibi ostendimus.

Hic liber sic incipit: Respondere aduersa sentientibus. [*]( a )

Scripsi etiam librum inter cetera contra Donatistas non breuissimum, sicut antea, sed grandem multo diligentius; in [*]( 1 De un. bapt. 16, 28 4 Aug. de fid. et opp. 4, 6 6 Aug. ep. 43, 2, 5 12 Retract. II, 53, 2 15 non extat ) [*]( 2 ciciliani CD1 aptugensem PS, aptungensem HVm, aptugenensem FGN, abtugenesem B 3 accusationibus E eos] eum C, eum D1GNR, eum sint S 4 caecilianum BC1D1GNQRS, caeciliano F, caeciliani cet. v calomniosos F, calomniosus OlD), calumniosum C2, calumniosus FGHNS fuisse 020PV, fuisse et GNS expertos ClDl 5 inuentus EP 6 memoratur H imperatur H audire P 7 proconsole C1, proconsulae G1 ipsae S, ipse ipge E cecilianum CD 8 acusatoribus 01, accussatoribus H aditum H comperet ClD, comperi a 9 eos expertus] eo sextus H in] et in R eis R calomniosus 01Dl, calomniosos V, calumniosus G qui] quia BD2FG NQlS ordo om. H 10 consoles ClPx, consules (sules m. 2) D declaratur D2 mul uehimentius H 11 colomnias* C1 dona istarum D1 conuincit] c. ordo temporum F, conuicit DZFGNRa, conuenit Q1 subuerti CWl 12 ibi a 13 aduersa BCDlFGBS, diuersa cet. 14 LXII R, om. BFPQ, XXV v 15 maximianis Bl libri duo 0 16 scribsi G1HMP1, scripsit 0 eciam 01 librtl (ii m. 2 in ras.) C inter] in M contra C2D% s. 1. 17 brebissimum 01 sed (ed m. 2 s. l.) C grande R multo G2 s. l. )

Hic liber sic incipit: Multa iam diximus, multa iam scripsimus.