Retractationum

Dixi etiam quodam loco: quod enim est cibus ad salutem [*]( (2)) corporis, hoc est concubitus ad salutem generis, et utrumque non est sine delectatione carnali, quae tamen modificata et temperantia refrenante in usum naturalem redacta libido esse non potest. quod ideo dictum est, quoniam libido non est bonus et rectus usus libidinis. sicut enim malum est male uti bonis, ita bonum bene uti malis, de qua re alias, maxime contra nouos hereticos Pelagianos diligentius disputaui. de Abraham quod dixi:

ex hac oboedientia pater ille Abraham, qui sine uxore non fuit, esse sine unico filio et a se occiso paratus fuit, non satis approbo. magis enim filius si esset occisus, resuscitatione sibi mox fuisse reddendum credidisse credendus est, sicut in epistula legitur, quae est ad Hebreos.

Hic liber sic incipit: Quoniam unusquisque homo humani generis pars est. [*]( \'2 Aug. de ciu. dei XIIII, 21 sqq. 3 De bon. coni. 16, 18 10 Aug. de nupt. et cone. II, 21, 36. c. Iulian. III, 7, 16. V, 16, 60 11 De bon. coni. 23, 31 14 cf. Aug. Serm. II, 1, 1 15 Hebr. 11, 19 ta ) [*](1 post res add. Q2 s. l.: esse magma C diluta R, dilata E, ligata Sl litteris nostris postea Rl 3 est enim Cl, enim (om. est) 0 cybus C 4 corporis DXEB, ∗∗∗∗∗∗∗I corporis C, corporis hominis B, hominis cet. v concubitos H 5 delictatione D1, dilectatione HS, delectione G, dilectione N modoficata Cl 6 esse-libido D1 in ras. et in mg. 7 alt. est om. a 8 usus libidinis CDEPBV, us libidinis H, usus libidinis naturalis BFGNQS, usus M1, usus naturalis libidinis M2 in mg. 9 bonis] bonus Cl bonum] b. est FQ2S2v uti om. Ql maxime alias Ml maximae C 10 contra (tra m. 2 s. I.) C nonos (no m. 2) D pelagionos H, pelagnos Dl 11 pr. habraham ER oboedientia (oboe in ras. m. 2) C, obaedientia V habraham R 12 occiso] octiso E, occidendo M1 s. l., otioso BXF 13 filius CW1, filium cet. v si esset filium B esset occisurus BD2FGQSl, occisurus esset N 14******* resuscitatione C, resurrectione BF sibi om. V sibi mox in ras. M reddendum] credendum 8 crededisse V 15 est] ∗∗∗∗∗∗∗(credendus eras.) B epistula C1D1HMS1 epistola cet. ebreos DlSV 16 unus quis 81 homoipQ Q )

Posteaquam scripsi de bono coniugali, expectabatur, ut scriberem de sancta uirginitate, nec distuli atque id dei munus et quam magnum et quanta humilitate custodiendum esset uno, sicut potui, uolumine ostendi.

Hic liber sic incipit: Librum de bono coniugali nuper edidimus.

Per idem tempus de Genesi libros duodecim scripsi ab exordio, donec de paradiso dimissus est Adam et flammea rumphea posita est custodire uiam ligni uitae. cum autem ad hoc usque undecim libri peracti essent, duodecimum addidi, in quo diligentius de paradiso disputatum est. titulus horum librorum inscribitur: de Genesi ad litteram, id est non secundum allegoricas significationes, sed secundum rerum gestarum proprietatem. in quo opere multa quaesita [*]( 12 Gen. 3, 24 17 cf. Retract. I, 9 et 17 ) [*]( 1 XLVIIII ex LXVIIII C, om. BFPQ, XXIII v 2 sancta om. B 3 coniuli C1D1, iugali F 4 de C atque] utique 0 id] ut BI, * in FIN 5 minus 81 magna Ql et quanta om. Ql 6 potuit C1 7 sic incipit S* s, l. 8 ededimus V 9 L ex XL R, om. BFPQ, XXIV v 11 de C2 8. l. 12 exortio H paradyso FPR para- *♦ diso-15 diligentius de Q1 in mg. missus H est (se ras.) C flamma ClDl 13 rumphea CD2EQ, rumfea V, om. B1, romfea HPR, lomphea cet. uiam C2 s. l. 14 autem om. F ad hoc] adhuc F, ab hoc C2, hoc D2HMOV usque] u. ad CDl undecimum (um add. m. 2) C essent (e pr. m. 2 s. l.) CD duodecimum (um m. 2) D, duodecimo C1 15 addedi V ligentius D1 paradyso BFMNPR disputatum (is in ras. m. 2) M 16 eorum m genisi 01 17 id e n M2 in ras. secund∗∗um (ar ras.) B 18 propriaetatem D opera E multa DER, multa C (cf. Rètract. I, 17, 1), plura cet. v (supple: potius; cf. Cyprian. p. 573, 6 ed. Hart.; Sulp. Seu. D. I, 27, 4. Paulin. Nol. p. 121, 4. 284, 10) )

In quinto libro et ubicumque in eis libris posui de semine, cui repromissum est, quod dispositum sit per angelos in manu mediatoris, non sic habet apostolus, sicut ueriores codices post inspexi, maxime graecos. de lege enim dictum est, quod tamquam de semine dictum multi latini codices habent per interpretantis errorem.

in sexto libro quod dixi: Adam imaginem dei, secundum quam factus est, perdidit peccato, non sic accipiendum est, tamquam in eo nulla remanserit, sed quod tam deformis, ut reformatione opus haberet.

in duodecimo de inferis magis mihi uideor docere debuisse, quod sub terris sunt, quam rationem reddere, cur sub terra, terra cum esse credantur siue dicantur, quasi non ita sit.

Hoc opus sic incipit: Omnis diuina scriptura bipcrtita est. [*]( 5 De Gen. ad litt. V, 19, 38. VIllI, 16 6 Gal. 3, 19 10 De Gen. ad litt. VI, 27, 28 (p. 199, 1) 14 Id. XII, 33 (p. 428, 9) ) [*]( 1 sint E et eorum-sunt om. H 2 possita Cl uelud CXDH sit Sl, sunt ClH 3 posterius (ius in ras. m. 2) C post posterius ras. 12 litt. C om. coepi sed prius caepi D 4 quo om. Q1R coepe Cl 5 ubicumquae D1 alt. in om. Hl de om. BFGNS semini B2 6 est C2 in mg. dipositum Q, disputatum 0 sit] est Ql angelus ClDl 7 sic] sit 01, sicut a habet om. H 8 (9) codices V aspexi a maximae ClD, habere F grecos CD 9 femine E 10 interpraetantis D 11 Adam] ad PI, hominem P2 s. 1. imagine H ***perdidit D1R, perdidit C, perdedisse V, perdidisse cet. v peccatum CD1, peccando V 13 reformationem CDlM 14 mihi magis 0 uideor* (or in ras. m. 2) C, uidetur E 15 pr. sub-alt. terra om. H pr. sup C1D1 teris Dl sunt BCl, sint cet. sunt-alt. terra om. Ql 18 ii ratione 8 quur EPl terra terra cum (is corr., cum del. m. 2) CD, terra cum R, terris (om. terra cum) cet. v 16 siue M in ras. sint C, sint BDl 17 omnes ClDl diuinas C uipartita Dl )

Antequam finirem libros de trinitate et libros de Genesi ad litteram, inruit causa respondendi litteris Petiliani Donatistae, quas aduersus catholicam scripsit, quam differre non potui, et scripsi in hanc rem tria uolumina, quorum primo primae parti epistulae ipsius, quam scripsit ad suos, quia non tota in nostras manus uenerat, sed prior parua pars eius, quanta potui celeritate et ueritate respondi. etiam ipsa epistula est ad nostros, sed ideo inter libros habetur, quia ceteri duo in eadem causa libri sunt. postea quippe inuenimus totam eique tanta diligentia respondi, quanta Fausto Manicheo, uerba scilicet eius sub eius nomine prius ponens particulatim et sub meo per singula responsionem meam. sed prius, quod scripseram, antequam totam reperiremus, peruenit ad Petilianum, et iratus respondere conatus est in me potius dicens. quidquid eum libuit, in causa uero omnino deficiens. quod cum possit conlatis utriusque nostrum scriptis facillime aduerti, tamen propter tardiores hoc ipse respondendo demonstrare curaui. sic est additus eidem operi nostro liber tertius. [*]( 1 num. om. BFPQ, XXV v 2 petaliani P2, peciliani R 3 finerem P1 trinitatae C 5 scripsit] s. ecclesiam Va, ecclesiam scripsit O, fidem scripsit Q2 quam om. Ql differe Cl 6 scribsi HM, scripsit FSl 7 #epistulae (a ras.) C quam] que H quia] qua CP-D1 toto 81 8 manus nostras B pars eius parua a 9 caeleritate D, caeritatae C1 et ueritate om. P ueritatae C ipsa E 10 libro Ql 11 eiquae D\'Ml 12 tanta ex et ante corr. 02 quanto C1G1M1 fausta E manicheo M 13 scilicit Cl, cilicet El pro eius om. B alt. eius DE1R, eius C, ipsius cet. v ponensJ nomine F 14 meo (me m. 2 in ras.) D 15 scribseram M repperiremus 01DEFGMPRS, repperimus H 17 eum] ei* D2, enim H causam OP 18 possit CDMOQl, posset cet. m utriusque (trius m. 2 in ras.) M, utrisque BFGHN nostrum om. Pa, non 0 facillimae C, non facillime a auerti 0 19 ardiores Dt ipsae C, ipso FGNS, ipsi B, ipsum D2Ql 20 sicn (ut ras.) E idem H operi nostro CDER, nostro operi cet. v opis P1 ) [*]( XXXVI Aug. lectio I pars 2 ) [*]( 11 )

Hoc opus in primo libro sic incipit: Nostis nos saepe uoluisse; in secundo autem sic: Primis partibus epistulae Petiliani; in tertio autem sic: Legi, Petiliane, litteras tuas.

Grammaticus etiam quidam Donatista Cresconius cum inuenisset epistulam meam, qua primas partes, quae in manus nostras tunc uenerant, epistulae Petiliani redargui, putauit mihi esse respondendum et hoc ipsum scripsit ad me. cui operi eius libris quattuor respondi, ita sane, ut tribus peragerem, quod uniuersa responsio flagitabat. sed cum uiderem de sola Maximianensium causa, quos suos scismaticos damnauerunt et eorum aliquos rursus in suis honoribus receperunt baptismumque ab eis extra suam communionem datum non repetiuerunt, responderi posse ad cuncta, quae scripsit, etiam quartum librum addidi, in quo id ipsum, quantum potui, diligenter [*]( 8 Retract. II, 51 ) [*]( 1 libro primo GNQS nostis mss., nosti v nos sepe ualuisse Gi (in ras.) Sl, nosse praeualuisse D2Q1S2, sic preualuisse N 2 primis] in pr. 0, primus Ql aepistulae D, om. M 3 autem om. Ql sic om. BFGNQ1 lego B petiliani C1, petilianae P, peciliane R litteras] epistulas D2SV, epistolas BFGNOPQ 4 num. om. BEFPQ, XXVI v 5 titulum om. ElQ crisconium GN, cresconia F grammaticum cum D partibus R 6 quatuor C 7 gramaticus CD, grammacus S2, om. El crisconius GNS 8 aepistolam (o ex u) CD meam] nostram a quam Cl partis Dl 9 meas a . uenerat ClDla aepistulae DH redarguit F putaui GS mihi putauit H 10 ipsum n scripsit H, scripsit ipsum B opere Dl 11 eius] citius Oa 12 uidere* (t ras.) N, uiderit FGS de] me a 13 quos] quod BFHNQ1R, quo a **scismaticos (hi ras.) C, hiscismaticos D1, echismaticos HMPQ, cismaticos EQl donauerunt Ql 14 alios q; a reciperunt 01 baptismumque M, baptismumqugie CD 15 his M sua F repetiuerunt (i in ras. m. 2) D 16 respondere C ad cuncta] adiuncta B posse] non posse a librum quartum 0 17 addedi V i4 id ipsum D quantum] quartum (om. potui) H euidenter atque diligenter H )

Hoc opus sic incipit: Quando ad te, Cresconi, mea scripta peruenire possent, ignorans.

Post haec, ut ad Donatistas peruenirent, contra eorum errorem et pro catholica ueritate necessaria documenta curaui siue de ecclesiasticis siue de publicis gestis siue de scripturis canonicis et primo ad illos eadem promissa direxi, ut ipsi, si fieri posset, exposcerent. quae cum uenissent in eorum quorundam manus, nescio quis extitit, qui suo nomine tacito contra haec scriberet, ita se confitens Donatistam, tamquam hoc uocaretur. cui ego respondens alium librum scripsi. illa uero documenta, quae promiseram, eidem libello, quo eadem promiseram, iunxi et ex utroque unum esse uolui eumque [*]( 2 Aug. c. Cresc. gr. III, 43, 47. ep. 105, 2, 9. Cod. Theod. XVI, 5, 38-43. 52. 54 6 non extat ) [*]( 1 quado Cl, quos (os m. 2 in ras.) D 2 scribsi HM, descripsi Dl donatistaa (tis in ras.) M dederat leges (es ex is) CD, leges dederat cet. v honori.us (b ras.) CD imperatur ClDl 3 hoc-ad te M2 in ras. crisconi GNQS, cresconia H scripta] scribta M1, ta obduxit C2 4 peruenere C1 possint HV 5 num. om. BFPQ, XXVII v 6 probationum (u in ras.) V, probatio CDlJR, prouationum S1, probationem Pl (cf. p. 164, 2) et om. C1D1GRS1 8 hec Cl ut] uit F donatis ClDl contra-catholica om. ClDl, add. C2D2 in mg., sed postea in C rursus erasa sunt 9 ueritati C2 10 de om. E aecclesiasticis D puplicis 01 gentis 01 11 ipsi CD1, ipsi ea cet. v 12 possed D, possit M, posse C1, poscet H, possent F nexposcerent (et ras.) M, exposcent C\\ expossent D 13 quis] qui BSl tacito H 14 hoc a confidens Va donatis C, donatista H tamquam (tam m. 2 s. I.) D 15 hoc] hoc nomine N ego] ergo C2D2M1O1RS1 et alium M, alterum F, illum B ille Fl 16 promisseram H, promisero F eidem—promiseram om. H quod N eadem del. D2, eam MlOPlV, ea M2P2Q, om. a 17 iuncxi H utraquae Dl eum quae D ) [*]( 11* )

In quo libro absolutionem Felicis Abtugnensis, ordinatoris Caeciliani, non ordine posuimus, quo postea nobis claruit consulibus diligenter inspectis, sed tamquam post Caecilianum fuerit absolutus, cum ante sit factum.

illud etiam, quod commemorato Iudae apostoli testimonio, ubi ait: hi sunt, qui segregant semet ipsos, animales, spiritum non habentes, adiunxi etiam dicens: de quibus et Paulus apostolus dicit: animalis autem homo non percipit, quae sunt spiritus dei, non sunt isti illis coaequandi, quos omnino ab ecclesia scisma praecidit. istos quippe idem apostolus Paulus paruulos dicit esse in Christo, quos nondum escam ualentes capere lacte nutrit tamen, illi autem non in [*]( 4 Optat. Mil. I, 18, 27. Aug. breu. conI. III, 24, 42. p. conI. c. Don. 33, 56. ep. 43, 2, 3 sqq. 88, 3. 105, 8. c. Cresc. gr. III, 61, 67 sqq. 8 Iud. 19 11 I Cor. 2, 14 14 I Cor. 3, 1 sq. ) [*]( 1 ededi V basilicae] balicae 01DI, b. ecclesiae Q, eccie DJ 2 propositus D2 s. l., proBitus G1, positus R, p*positus Q probationem D1, prouocationum R et om. P 4 absolucionem C1, ad solutionem N felices ClDl abtugnensis CD, abtunensis M, aptugnensis EO, abtugenensis BFGN, aptugensis P, aptungensis SVm (ap. Optatum I, 18 uocatur Autumnitanus) ordinatores C1D\' 5 ceciliani CDV ordine CW1, hoc ordine cet. v possumus H quo] quod CDl, qui BD2E1GNQ1 6 consolibus C1D1 post (ost m. 2) D cecilianum CDHV, cecilianus 82 7 factus BFN aetiam D, om. a 8 commemoratu Ml Iudae] unde H testimonium ClDl ubi ait om. V hi. (i ras.) C, hii DEGHNOR, ii m 10 adiuxi 0, adiunxit NSl et om. a apostolos C1D1 11 dicet CD1 percepit V, percit C1, pepercit D quae] **quae (ea ras.) M, ea quae E20Pa 12 post non add. P2 enim coaequandi (co ex quo corr.) C, quoaequandi D1, coequandi BGHMQS, coequendi 0, coequando F, equandi a 13 ∗∗scisma (hi ras.) CD, schisma HMQlBSV, cisma Ql praecedit ClDOl (quip)pe idem M2 in ras. 14 paruolus C1D1l dicit esse CDEB, esse dicit cet. v 15 escas BD2FGNQS ualente D1 tamen om. V autem om. Oa )

Hic liber sic incipit: Qui timetis consentire ecclesiae catholicae.

Alterius libri, quem superius commemoraui, titulum esse uolui: contra nescio quem Donatistam.

ubi similiter de absolutione ordinatoris Caeciliani uerus ordo temporis non est.