De Genesi Ad Litteram
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.
Non frustra etiam lectorem mouet, utrumne passim et [*]( 1 humana cura bd 2 propriae PIRSt 3 quidem] 8 quidg b 4 speciali (i tn. 1 sup. e) P 6 adtendere ElS 9 stiliones Pfi stelliones bd 11 uocabulum b 12 addit PBbd 15 proprie (propriae R propri»e PS) significata PRSbd 16 quicquid E28 17 ungibus P seuit SC 19 lacerat E1 de om. PRSbd 20 quadruped*um (i er.) E ipsa E1 21 nomen S omnem P 22 conpraehendi ElPR 23 uocauulum El 26 nomina] omnia C hoc] hoc libro S 26 speciali] spiritali b loquendi om. 81 27 cottidiano El 28 cap. XII E )
An quia haec ita exorta sunt, ut ex eis alia nascerentur et originis formam successione seruarent, ideo dicuntur secundum genus propter propagationem prolis, qua permansura creabantur? sed cur de lignis et herbis non solum dicitur: secundum genus, uerum etiam secundum similitudinem, cum et animalia siue aquarum siue terrarum secundum similitudinem suam generent? an, quia genus sequitur similitudo, noluit eam ubique repetere ? nam et semen non ubique repetiuit, cum tam herbis et lignis insit quam animalibus etsi non omnibus. obseruatum est enim quaedam ita nasci ex aquis uel terra, ut sexus eis nullus sit, et ideo semen eorum [*]( 8 cf. Sap. 8, 1 12 Gen. 1, 21 ) [*]( 1 fortuitu E*RlSCb 2 prima b narrarentur PRC 4 infernus P 5 esset] est (in ras. m. 2) R 7 aeterna] est aeterna El sapiencia R 8 attingit E 9 suabiter P inquipit Ex de lignis C 10 terraena E1 12 coetos ER caetos 80 coetus P1 14 aqaae (e sup. exp. m add. tll. 1) P 14 eorum] suum S 15 pinnatum ElPRl 16 alie S 18 genus suum SC propter om. S 19 creabantur (corr. tll. 1 ex credebantur) P creabantur (pr. a 8. I. m. 1) R herbis et lignis bd erbis S 23 noluit b ubique (b ex t) E repetibit P 24 insint P insit (t in ras. m. 2) R quam] quae E1 25 quedam R )
Cur ergo et de homine non ita dictum est: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram secundum genus, cum et hominis propago manifesta sit? an quia non ita deus fecerat hominem, ut moreretur, si praeceptum seruare uoluisset, et ideo non erat necessarius decessori successor? sed post peccatum conparatus est pecoribus insensatis et similis factus est eis, ut iam filii saeculi huius generent et generentur, quo , possit mortalium genus seruata successione subsistere. quid sibi ergo uult post hominem factum illa benedictio: crescite et multiplicamini et inplete terram, quod utique generando fieri posset? an nihil hinc temere dicendum, donec ad eum scripturae locum perueniamus, ubi diligentius ista requirenda atque tractanda sunt? potest enim nunc fortasse sufficere propterea de homine non dictum esse: secundum genus, quia unus fiebat, de quo etiam femina facta est. non enim multa genera hominum, sicut herbarum, lignorum, piscium, uolatilium, serpentium, pecorum, bestiarum, ut sic dictum accipiamus: secundum genus, ac si diceretur generatim, ut inter se similia atque ad unam originem seminis pertinentia distinguerentur a ceteris.
Item quaeritur, quid tantum aquarum animalia de creatore meruerint, ut sola benedicerentur sicut homines. nam et ipsa benedixit deus dicens: crescite et multiplicamini [*]( 11 cf. Ps. 48, 13 14 Gen. 1, 22 ) [*]( 3 succedentium de succedentibus b decedentibus (de sup. exp. suc m. 1) P 4 semelj seih eorum C post uel fin. lit. 2 litt. R 9 seruare Rl 10 decessore Pb decessori (i ex e m. 1) B post] propter 8 11 pecoribus] iuflitis C 13 possint E1 14 uult ergo Sb 15 ge««nerando P 16 fieri posset generando PRbd an] ad JE1 28 accipiamus (a alt. s. I. m. 1) R si] sic E 26 cap. XIII E queritur R 27 meruerunt S )
Nonnulla etiam de quibusdam minutissimis animalibus quaestio est, utrum in primis rerum conditionibus creata sint, an ex consequentibus rerum mortalium corruptionibus. nam pleraque eorum aut de uiuorum corporum uitiis, uel purgamentis uel exhalationibus aut cadauerum tabe gignuntur, quaedam etiam de corruptione lignorum et herbarum, quaedam de corruptionibus fructuum: quorum omnium non possumus recte dicere deum non esse creatorem. inest enim omnibus quoddam naturae sui generis decus, ita ut in his maior sit admiratio bene considerantis et laus uberior omnipotentis artificis, qui omnia in sapientia fecit, quae a fine usque ad finem pertendens et suauiter cuncta disponens nec ea ipsa rerum nouissima, quae pro sui generis ordine dissoluuntur, et quarum dissolutionem ex poena nostrae mortalitatis horremus, relinquit informia, sed creat minima corpore, acuta [*]( 24 cf. Ps. 108, 24 2o cf. Sap. 8, 1 ) [*]( 2 in om. Ex creaturae (creature P) genere PRSbd 6 propagande B 7 generaret E1 illis 81 11 gignandi P 12 libide E1 14 cap. XIIII E quibusdam om. b 15 est om. S conditionibus] conpactionibus S 18 exalationibus ElPMSC 20 fructum E1 21 dicere om. 81 22 ita] sic Sbd ita (in ras. m. 2) R 23 ammiratio EJPBO considera»tis (n er.) R 24 artificis om. P1 quae j qui PRb 25 suabiter P 27 quorum b dissolutione El 28 informia (i fin. 8. 1. m. 1) J2 )
Sed utrum, ut dixi, in primis rerum conditionibus, quae isto sex dierum ordine creata narrantur, haec quoque minima instituta credamus, an postea consequentibus corruptibilium corporum solutionibus, hoc quaeritur. et potest quidem dici ea minutissima, quae ex aquis uel terris oriuntur, tunc creata: in quibus etiam illa non absurde intelleguntur, quae nascuntur ex his, quae terra germinante orta sunt, et quia praecesserant conditionem non solum animalium, sed etiam luminarium, et quia terrae continuantur per radicum conexionem, unde illo die, quo adparuit arida, exorta sunt, ut potius ad subplementum habitationis quam ad numerum habitatorum pertinere intellegerentur. cetera uero, quae de animalium gignuntur corporibus, et maxime mortuorum, absurdissimum est dicere tunc creata, cum animalia ipsa creata sunt: nisi quia inerat iam omnibus animatis corporibus uis quaedam naturalis et quasi praeseminata et quodammodo liciata primordia futurorum animalium, quae de corruptionibus talium corporum pro suo quaeque genere ac differentiis erant exortura per administrationem ineffabilem omnia mouente incommutabiliter creatore.
De generibus quoque animalium uenenosis et perniciosis quaeri solet, utrum post peccatum hominis ad uindictam creata sint, an potius, ut iam creata essent innoxia, nonnisi [*]( 1 maiori B2C adtentione El 4 in primis ut dixi PBSbd condicionibus S 5 isto sex] istos ex Sisto ex C creatae PSCd 7 potest (tes in ras. m. 2) B 8 q\\l\' ea E ex] uel ex PCb -.ex B 10 iis d praecesserat El 11 conditione Et 12 conexione El 13 snplementum EiP 15 intellegerentur (m. 2 s. I. ai gantur) E intellegantur d 16 maximae B 18 iam (m. 2 s. I. ax etia) E om. S omnibus] in omnibus Sb uis] suis S naturalia S et om. B, sed lit. 2 lite. 19 pseminata materia b liciata (ex licebat m. 1) B liciat P; cf. De ciuit. dei XXII 14 aprimordia P 21 amministrationem PBStO 22 incommutabili PBSbd creator*e (a er.) S 23 cap. XV E benenosis Et 24 ntrum] quomodo b uindicta El 25 sint (i ex n) P ut] cum PRSbd )
Dicet aliquis: cur ergo inuicem bestiae nocent, quibus nec peccata ulla sunt, ut uindicta ista dicatur, nec ullam recipiunt tali exercitatione uirtutem? ideo nimirum, quia [*]( 4 Phil. 8, 12 8 cf. H Cor. 12, 7. 8 11 II Cor. 12, 9 13 cf. Dan. 6, 22 14 cf. Dan. 9, 4-19 16 cf. Act 28, 3. 5 ) [*]( 1 coeperint Rd 3 erumnose ESC sit ita nemo PRC ita sit nemo bd 4 adtestante El 5 iam] etiam PRbd 6 in om. P, a. I. m. 1 S uirtutis b 7 temptationes EMSbd corporalis P 8 manifestat E1 10 colafizaret ElS c.olafizaret (h er.) P 11 eo] illo b 13 Daniel bd x X 14 deo mentiens in oratione S 15 sui om. S fateretur PBlCb 16 inhesit PR adhęsit b lesit SRC 18 puniendorum quae R perficiendae (om. que) S 19 profectum (pro ex per m. 1) P 20 cercius R 21 instę 81 22 uoluptatem .E2R2à recipitur Pl 28 cap. XVI E dicit S quur S 24 ullam] ullum Rl ) [*]( XXVIII. Aag. ceet. ni pars 1. ) [*](6 )
Illud etiam fortasse aliquem moueat, si animalia noxia uiuos homines aut poenaliter laedunt aut salubriter exercent aut utiliter probant aut ignoranter docent, cur in escas suas dilacerant etiam corpora hominum mortuorum. quasi uero [*]( 1 ciui E\'1 aliarumj alia sunt S rectę R 3 quandiu P numerus P et ordines b 4 nec] ne b 6 etsi EPPRSbd 7 clarum b 8 prebentur S ammonitiones EPPC ammonitionis 2?1 9 uideapt (n e.rp. m. 1) E 10 inrationabilibus EP 11 elefantis El 13 sint S 14 quicquid EzS apparet E1 apparegt 81 16 pr. ut (J s. l. m. 2) E fuge SR 17 tuejrentur PR tueyentur (re exp. m. 1) S tueantur b 18 animamte E1 19 conpagem El conpag*em P compagem bd 20 quundam (n a. I. m. 1) PS modoli R1 indeferenter R1 21 patiatur b 22 disolui R 28 cap. XVII E 24 laedant E1 ledunt SC exercunt ElP exerce*nt (u er.) R )
Talis etiam quaestio de spinis et tribulis solet oboriri et de quibusdam lignis infructuosis, uel cur uel quando creata sint, cum deus dixerit: producat terra herbam pabuli seminantem semen et lignum fructiferum faciens fructum. sed qui ita mouentur, non intellegunt saltem de usitatis formulis humani iuris, quemadmodum appelletur ususfructus.. utilitas enim quaedam fruentium in fructus nomine consideratur. quantae autem sint utilitates, siue manifestae siue occultae, omnium, quae terra gignens radicitus alit, et ipsi quaedam intueantur et ab expertis cetera inquirant.
Et de spinis quidem ac tribulis absolutior potest esse responsio, quia post peccatum dictum est homini de terra: spinas et tribulos pariet tibi. nec tamen facile dicendum est tunc coepisse ista oriri ex terra. fortassis enim quoniam in ipsis quoque generibus seminum multae reperiuntur [*]( 6 cf. Luc. 12, 7 12 Gen. 1, 11 22 Gen. 3, 18 ) [*]( 1 quicquam EapRSO 2 e.at (r er.) R 3 mirabilis R rursum S eruatur] seruatur ESCb «eruatur (s er.) R 4 ammonitio ESPBO 5 maxima (a (in. ex e m. 1) P 6 etiam nostri S post capilli add. vi. 2 8. I. capitis E 8 mortuum SRX perorrescant El pi.e (a er.) P 10 cap. XVIIIE Tales P tribolis E1 aboriri P obo.riri (o init. tn. 2 in ras.) R 11 quur S creata sunt S 12 erbam S post herbam sequitur uirentem in SC pauuli El 13 faciens fructum otn. E1 14 saltim P2SRO 15 quemammodum PR appellaretur P appell*»etur R usitatius fructus C 17 quant.fD (JB m. 2 in ras.) P utilitatis PR .18 occulte S alet S1 20 tribolis E1 absoluta b 22 tribolos E1 dicendum (end sup. exp. t m. 1) R 23 forsis P1 24 seminum om. Ex repperiuntur PSR2C ) [*](6* )
Et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et dominetur piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit eum: . masculum et feminam fecit eos. et benedixit eos deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius et principamini piscium maris [*]( 20 Gen. 1, 26-81 ) [*]( 1 poterat Et 3 nasceretur b hoc (0 m. 1 sup. eras. ae) R pone S 4 possint S 6 aborret ER aborreret 8 7 tribolos E1 8 cuiuacemodi PRSbd 9 ciuum Et cybum R 10 suabiterque P 11 coeperit E1 12 «erumnosum R 18 postea] post PRSbd 14 ca- piendos S fruges] fructus S 15 hisdem ESR eisdem bd postea (tea 8. I. m. 1) R 16 tibi] ibi E tibi (t 8. I. m. 1) S 17 tribolos E 18 inquipiant E1 19 alius P1 28 reptilium Rl repentium om. P1 25 deus om. E 26 replete S 27 principiamini (i meel. exp. m. 1) E )
Hic etiam illud non est praetereundum, quia, cum dixisset: ad imaginem nostram, statim subiunxit: et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et ceterorum animalium rationis expertium, ut uidelicet intellegamus in eo factum hominem ad imaginem dei, in quo inrationalibus animantibus antecellit. id autem est ipsa ratio uel mens uel intellegentia uel si quo alio uocabulo commodius appellatur. unde et apostolus dicit: renouamini in spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, qui renouatur in agnitionem dei secundum imaginem eius, qui creauit eum, satis ostendens, ubi sit homo creatus ad imaginem dei, quia non corporis liniamentis, sed forma quadam intellegibili mentis inluminatae.
Ac per hoc, sicut in illa prima luce, si eo nomine recte intellegitur facta lux intellectualis particeps aeternae atque incommutabilis sapientiae dei, non dictum est: et sic est factum, ut deinde repeteretur: et fecit deus, quia, sicut iam, quantum potuimus, disseruimus, non fiebat cognitio aliqua uerbi dei in prima creatura, ut post eam cognitionem inferius crearetur, quod in eo uerbo creabatur, sed ipsa primo creabatur lux, in qua fieret cognitio uerbi dei, per quod creabatur, atque ipsa cognitio illi esset ab informitate sua conuerti ad formantem deum et creari atque formari, postea uero in ceteris creaturis dicitur: et sic est factum, ubi significatur [*]( 12 Ephes. 4, 23. 24 13 Col. 3, 10 ) [*]( 3 accipiamus deum b õ pretereundum S 6 dixiset R 8 animantium S racionis R cum ut inc. cap. XVIIII E 9 in om. b inrationabilibus PR 11 uocauulo E1 12 in om. Sb 14 agnitione PRSCb 16 corporeis bd lineamentis d quadam forma bd . 17 intellegibilis J>2RC inluminatae El 19 participes E1 particep§8 Rl 21 ut] et El 23 postefr (ea exp. m. 1) S ea El 24 prima PRd 26 est (*. I. m. 2 add. at esset) E 28 ceteris] creaeris El )
Nam si diceretur: et sic est factum, et postea subinferretur: et fecit deus, quasi primo factum intellegeretur in cognitione rationalis creaturae ac deinde in aliqua creatura, quae rationalis non esset; quia uero et ista rationalis creatura est, et ipsa eadem agnitione perfecta est. sicut enim post lapsum peccati homo in agnitione dei renouatur secundum imaginem eius, qui creauit eum, ita in ipsa agnitione creatus est, antequam delicto ueterasceret, unde rursus in eadem agnitione renouaretur. quae autem non in ea cognitione creata sunt, quia siue corpora siue inrationales animae creabantur, primo facta est in creatura intellectuali cognitio eorum a uerbo, quo dictum est, ut fierent, propter quam cognitionem primo dicebatur: et sic est factum, ut ostenderetur facta ipsa cognitio in ea natura, quae hoc in uerbo dei ante cognoscere poterat; ac deinde fiebant ipsae corporales et inrationales creaturae, propter quod deinceps addebatur: et fecit deus. [*]( o 1 in alt. om. ES 4 condition* (cort. M. 2) P 5 imaginem et om. b 6 et cetera] etc. bd 8 et intellectualis C 9 et illa b ei om. S 11 si] et si Pb & er. R dicetur El subinferetur 81 12 primo] prius PRbd 13 ac er. R 14 rationabilis PBl ista] ipsa PRbd creatura rationalis b 15 post eadem 8. I. add. m 1 & E cognitione PRbd 16 labsQ P 18 ueteresceret EPRSC rursum bd 19 cognitione] agnitiono C 20 corpora (s. I. m. 2 ai creatura) E creatura in ras. m. 2 R inrationabiles P 22 uerbo dei b quo) quod EClb 24 ante] antequam esset b 25 corporalis 221 et om. b inrationabiles PR 26 deinceps ex deincepus Pl )
Quomodo autem inmortalis factus sit homo et acceperit ad escam cum aliis animalibus herbam pabuli ferentem semen et lignum fructiferum et herbam uiridem, difficile est dicere. si enim peccato mortalis effectus est, utique ante peccatum non indigebat talibus cibis. neque enim posset corpus illud fame corrumpi. nam illud, quod dictum est: crescite et multiplicamini et inplete terram, quamquam nisi per concubitum maris et feminae fieri non posse uideatur — unde hinc quoque mortalium corporum existit indicium — potest tamen dici alium modum esse potuisse in corporibus inmortalibus, ut solo pietatis adfectu nulla corruptionis concupiscentia filii nascerentur, nec mortuis parentibus successuri nec ipsi morituri, donec terra inmortalibus hominibus inpleretur, ac sic instituto iusto et sancto populo, qualem post resurrectionem futurum credimus, nascendi etiam modus fieret: potest quidem dici et, quomodo dicatur, alia consideratio est; sed non etiam hoc quisquam dicere audebit ciborum indigentiam, quibus reficiantur, nisi mortalibus corporibus esse posse.
Nonnulli autem etiam hoc suspicati sunt tunc interiorem hominem factum, corpus autem hominis postea, cum ait scriptura: et finxit deus hominem de limo terrae, ut, quod dictum est: fecit, ad spiritum pertineat, quod autem: finxit, ad corpus, nec adtenderunt masculum et feminam nonnisi secundum corpus fieri potuisse. licet enim subtilissime disseratur ipsam mentem hominis, in qua factus est ad imaginem dei, quandam scilicet rationalem uitam, distribui in aeternae contemplationis ueritatem et in rerum temporalium [*](1 homo inmortalia factus sit PBSbd cum et inc. cap. XX E 2 ad om. PBlbd erbam 81 panuli E1 3 erbam S 4 peccata P1 ó ciuis E1 possit S illud corpus b 9 hincj huic b extitit Pb existet S exstitit Rsd 10 modo Rl 11 pietatis] pie caritatis P piae caritatis SRbd 12 successuri. Nec ipsi (sic) b 13 dona JB 14 iusto] isto iusto S 17 ciuorum El 18 reficiebantur Pb reficiabantur C corporibus om. E1 post posse add. necessariam SC 19 nunc ElPBlSbd 28 adtendunt PBlCbd nonnisi (non s. I. m. 2) E 24 subtilissimae RS 26 quadam SC rationabilem E rationali SC uita SC 27 et in] et in quandam b administratione E amministrationem PRC )
Nunc aduertendum est, quod, posteaquam dixit: et sic est factum, statim subiecit: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, ubi intellegitur potestas et facultas ipsa data naturae humanae sumendi ad escam pabulum agri et fructus ligni. ad hoc enim intulit: et sic est factum, quod ab illo loco inchoauerat, ubi ait: et dixit deus: ecce dedi uobis pabulum seminale et cetera. nam si ad omnia, quae supra dicta sunt, rettulerimus, quod ait: et sic est factum, consequens erit, ut fateamur etiam creuisse illos iam et multiplicatos inpleuisse terram in eodem sexto die, quod eadem scriptura testante post multos annos factum inuenimus. quapropter, cum data esset facultas haec edendi, et hoc deo dicente homo cognouisset, dicitur: et sic est factum, in hoc utique, quod deo dicente homo cognouit. nam si id etiam tunc egisset, id est in escam illa, quae data sunt, etiam uescendo adsumsisset, seruaretur illa consuetudo scripturae, ut, posteaquam dictum est: et sic est factum, quod ad exprimendam praecedentem cognitionem pertinet, deinde inferretur etiam ipsa operatio ac diceretur: et acceperunt et [*]( 1 ostendit se] ostendisse R se om. El 8 manifestatur EPRSC ljiil (h m. 1 exp.) E brebiter El 4 explicare EXC 6 dixij dixi si 8. l. m. 2 E in s. l. P 8 animaduertendum b 9 factum est Sbd 10 pr. et om. Pl 13 inchoaberat P1 14 uos b pauulum Ex seminalem E etc. bd si] et si PBI G 15 dicta bis pos. S ret- tulerimus Eretulerimus PRSbd 16 confiteamur PRSbd creauisse E 19 haec facultas PRSbd aedendi E 20 deo om. El cognouisse (s. I. m. 2 af set) E factum est S 22 esca. (m cr.) R quae (q s. l, m. 1) R 23 assumsisset Pd assumpsisset SRb 25 ad s. I. m. 1 P 26 ferretur 81 )
Quod autem non singillatim ut in ceteris etiam de humana creatura dixit: et uidit deus, quia bonum est, sed post hominem factum datamque illi potestatem uel dominandi uel edendi subintulit de omnibus: et uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, merito quaeri potest. potuit enim primo reddi homini singillatim, quod singillatim ceteris, quae antea facta sunt, redditum est, tum demum de omnibus dici, quae fecit deus, ecce bona ualde. an forte, quia sexto die perficiuntur omnia, propterea de omnibus dicendum fuit: uidit deus omnia, quae fecit, et ecce bona ualde, non singillatim de his, quae ipso die facta sunt ? cur ergo de pecoribus et bestiis et reptilibus terrae dictum est, quae ad eundem diem sextum pertinent ? nisi forte illa et singillatim in suo genere et cum ceteris uniuersaliter dici bona meruerunt, et homo factus ad imaginem dei nonnisi cum ceteris hoc dici meruit. an quia perfectus nondum erat, quia nondum erat in paradiso constitutus? quasi uero, posteaquam ibi constitutus est, dictum sit, quod hic praetermissum est.
Quid ergo dicemus ? an, quia praesciebat deus hominem [*]( 2 Gen. 1, 9 ) [*]( 2 illo] in illo PB!bd loco om. S 3 sub caelo eet bd in om. C congregatione una ElPR congregatio una C 5 repetiturJ reperitur b 6 congregationes suas EPRSCbd; cf. pag. 48, 24 10 uel dominandi om. S 12 que B queri S 13 (et 14) singulatim d 14 ante SR2 16 proficiuntur R 17 et ecce om. Ex 18 his] iis d qui El 19 bestiis et om. E 20 pertinet E1 21 et illa b et fin. om. El 23 meruit Rl 24 constitutus (n a. l. m. 1) R 26 praetennissus R 27 dicimus PB!SCb )
Et consummata sunt caelum et terra et omnis ornatus eorum. et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit; et requieuit deus die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit. et benedixit . deus diem septimum et sanctificauit eum, quia in ipso requieuit ab omnibus operibus suis, quae inchoauit deus facere. arduum quidem atque difficillimum est uiribus intentionis nostrae uoluntatem scriptoris in istis sex diebus mentis uiuacitate penetrare. utrum praeterierint dies illi et addito septimo nunc per uolumina temporum non re, sed nomine repetantur. in toto enim tempore multi dies ueniunt praeteritis similes, nullus autem idem redit. utrum ergo praeterierint dies illi, an istis, qui eorum uocabulis et numero censentur, in temporum ordine cotidie transcurrentibus illi in ipsis rerum conditionibus maneant, ut non solum in illis tribus, antequam fierent luminaria, sed etiam in reliquis item tribus diei nomen intellegamus in specie rei, quae creata est, noctemque eius in priuatione uel defectu uel si quo alio nomine melius significatur, cum amittitur species aliqua mutatione a forma ad informitatem declinante atque uergente — quae mutatio in omni creatura siue possibilitate inest, etiamsi desit effectu, sicut in caelestibus superioribus, siue ad inplendam in infimis rebus pulchritudinem temporalem per ordinatas uices quorumque mutabilium cessionibus successionibusque peragitur, sicut manifestum est in rebus terrenis atque mortalibus - uespera uero in omnibus perfectae conditionis [*]( 2 Gen. 2 1-3 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula. in5 liber quartus fol. 46 E 4 in die PRSbd 12 nomina ES 13 praeteris E1 similis P1 14 ergo] autem b praeterierunt PRSb istis EI 15 cottidie ES 16 condicionibus R 18 item 81 cum item inc. cap. I E 19 priuationS b . defectum b ai (i ex e m. 1) R 20 admittitur E 21 atquę P 28 des it P effectu] in aifectu S effectus EPPRb 25 decessionibua bd successionibus queperagitur Rl 27 mortalibus (8. I. ni. 2 al mutabilibus) E perfecte EPS )
Inuenimus ergo senarium numerum primum esse perfectum ea ratione, quod suis partibus conpleatur; sunt enim et alii numeri aliis causis rationibusque perfecti. proinde istum senarium ea ratione perfectum diximus, quod suis partibus conpleatur, talibus dumtaxat partibus, quae multiplicatae possint consummare numerum, cuius partes sunt; talis enim pars numeri dici potest quota sit. nam ternarius numerus potest dici pars non tantum senarii, cuius dimidia est, sed omnium ampliorum, quam est ipse ternarius. nam et quaternarii et quinarii pars maior ternarius est; potest enim diuidi et quaternarius in tria et unum et quinarius in tria et duo. et septenarii et octonarii et nouenarii et quidquid ultra est numerorum pars est ternarius non maior uel dimidia, sed minor. nam septenarius quoque diuidi potest in tria et quattuor et octonarius in tria et quinque et nouenarius in tria et sex; sed nullius horum potest dici ternarius quota sit pars nisi tantum nouenarii, cuius pars tertia est sicut senarii dimidia. itaque horum omnium, quos commemoraui, nullus [*](7 de senario numero cf. etiam De ciuit. dei lib. XI 30. 31 ) [*]( 1 quidam terminus bd inquipientis El 6 quemammodum ER 7 ab] abs bd 8 interiora S interiori bd 9 adiacet P1 10 numeroseque S quaedisponimus (a exp. m. 1) P 11 primo S 12 quod] que S 16 sunt E1 tales P 20 quinari P 21 et ante unum in mg. P1 et unum om. RI 22 septinarii S quicquid E2RS 24 septinarius S 27 pars post cuius (ar in ras. m. 2) P sicut & S )
Senarius ergo numerus, ut dicere coeperam, partibus suis connumeratis et in summam ductis ipse conpletur. alii namque sunt numeri, quorum partes simul ductae minorem summam faciunt, alii uero ampliorem; certis autem interuallorum rationibus pauciores inueniuntur, qui suis partibus conpleantur, quarum summa nec citra insistat nec ultra excrescat, sed ad tantum occurrat, quantus est ipse numerus, cuius partes sunt. horum primus senarius est. nam unius in numeris nullae partes sunt. sic enim dicitur et unum in numeris, quibus numeramus, ut non habeat dimidium uel aliquam partem, sed uere ac pure et simpliciter unum sit. duorum autem pars unum est et ea dimidia nec ulla altera. ternarius uero duas habet, unam, quae dici possit quota sit — quod est unum; nam tertia eius est - et aliam maiorem, quae non possit dici quota sit, id est duo; nec huius ergo conputari possunt partes illae. de quibus agimus, id est quae dici possunt quotae sint. porro quaternarius duas habet tales: nam unum quarta eius est, duo dimidia; sed ambae in summam ductae, id est unum et duo simul, ternarium faciunt. non quaternarium. non ergo eum conplent partes suae, quia in summa minore consistunt. quinarius non habet talem nisi unam, id est ipsum unum, quae quinta pars eius est; nam et duo quamuis pars eius minor sit et tria maior, neutra tamen earum dici potest quota pars eius sit. senarius uero tres partes tales habet: sextam, tertiam, dimidiam . sexta [*]( 1 aliquod El aliquo SR 2 et ille S 3 cap. II E 4 summa E e ipse] in se PRlbd 5 ducte S 6 autem] uero PRbd 7 paucior*»s (corr. m. 1) R inueniunt P1 8 cit*ra P consistat S 10 horum] quorum S unus PJR1 11 et unum] unum PRSbd 13 et] ac b 14 ea] eo (o in ras.) B est Pb 15 habeat El quota sit s. l. m. 1 R 17 posset El quota. (e er.) E post nec lit. 2 litt. R partes conputari possunt PBSbd 18 ille SB 20 summa E 21 id est duo & unum S duo, simul ternarium (sic) b 22 in Bl 24 pars (ar in ras.) P 25 pars (ar in ras.) P neultra P 27 liabgt b )
Iam septenarius non habet talem partem nisi septimam,. quod est unum, octonarius tres: octauam, quartam, dimidiam, id est: unum, duo et quattuor . sed haec similiter ductae septenarium faciunt infra insistentem, non ergo inplent eundem octonarium. nouenarius duas habet: nonam, quod est unum, et tertiam, quod est tria. haec autem simul quaternarium faciunt longe nouenario minorem. denarius tres habet partes tales: unum decimam, duo quintam, quinque dimidiam: qui numeri simul ducti ad octonarium perueniunt, non ad denarium. undenarius non habet nisi solam undecimam, sicut septenarius solam septimam et quinarius solam quintam et ternarius solam tertiam et binarius solam dimidiam, quod in omnibus unum est. duodenarius uero partibus suis talibus simul ductis non ipse consummatur, sed exceditur; ampliorem quippe duodenario numerum faciunt: nam usque ad sedecim perueniunt. habet enim eas quinque: duodecimam, sextam. quartam, tertiam, dimidiam . nam duodecima eius unum est, sexta duo, quarta tria, tertia quattuor, dimidia sex: unum autem et duo et tria et quattuor et sex in summam ducta sedecim faciunt.
Et ne multis morer, in infinita serie numerorum plures numeri reperiuntur, qui tales partes aut non habent nisi singulas, sicut ternarius et quinarius et ceteri eiusmodi, aut ita [*]( 1 est unum b bae. (c er.) EP hae Sltbd 2 summa E 4 septinarius S septima El 5 octabam El, (u ex b m. 1) R et quartam E 6 & duo S haec El hae PRbd similiter] similiter (8. l. m. 2 aJ simul) E simul PRSbd 7 septinarium S insistentem] existentg b complent E2PRSbd 9 tertia P bae. (c er.) EPR hae Sbd 10 nobenario El partes habet tales S tales partes PRbd 11 decimam (a ex u m. 1) E 14 septinarius S 17 excedit b 18 duodenario. S 19 quinque] quippe E1 20 duodecimam El 22 ductam Ei 23 faciunt] sunt PRSbd 24 cum in inc. cap. III E seriae S senae P\' 25 repperiuntur EPRS inueniuntur b aut om. S 26 huiusmodi S )
Perfecto ergo numero dierum, hoc est senario, perfecit deus opera sua, quae fecit. ita enim scriptum est: et consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. magis autem in istum numerum intentus fio, cum considero etiam ordinem operum ipsorum. sicut enim idem numerus gradatim [*]( 20 Gen. 2, 2. ) [*]( 1 atque] atquae P aut S 2 insistant] eiiatant S 3 nobenarius El ultra om. P1 4 duodeuicensimus :Łtp duodeui.ce.simus R duodeuiginti b duodeuigesimus d erga S repperiuntur ER repperiunt P1 5 ille P 6 simul suis PRb ta..libus P 7 duodetricensimus ElP duodetriginta b duodetrigeshnus d 8 talibus partibus PMSbd talibus a. I. m. 1 S consistat S uicensimam PRI uigesimam E2cl 9 et om. bd octabam EI dimiam pi 10 et septem om. Rl septem] septimam El et om. R XIIII R 11 duodetricensimum ElP duodetrigesimum d 12 xxvrn P magis om. RSd 18 procedet S praecedit PR portione] proportione b . 14 repperiuntur EPRS hii EP ta»*libus (bu 8. Z. m. 1) P 15 re,dactis (d er.) R ad] a R dicunturque Et quarum S 18 etiam om. b 20 quae (e 8. I. m. 1) E 21 sexto] septimo b 22 isto numero S 23 opperam R ) [*]( XXVIII. Aug. seet. III psrs J. ) [*]( 7 )
Quapropter, cum eum legimus sex diebus omnia perfecisse et senarium numerum considerantes inuenimus esse perfectum, atque ita creaturarum ordinem currere, ut etiam ipsarum partium, quibus iste numerus perficitur, adpareat quasi gradata distinctio, ueniat etiam illud in mentem, quod [*]( 1 surget S secuntur S sequuntur (alt. u 8. l. m. 1) E 2 ut] et E1 que 81 singuli 8 8 sexta] sex 81 4 tria om. S dimidia tria (tiia m. 2 exp. et sexta superser.) S die. (pr. i s. I. m. 1; i er.) P 5 una b pars (ar in ras.) P 6 altera b 9 ad El 10 necessariis (iis paene er.) S ciuis E1 12 aelementis P 15 inferiore] feriore E1 16 nec] ne El 18 uellit (ante biduo) P uiduo E1 19 alio die] alio PJRSbd 21 prim. et om. PRlbd quandiu P 22 est s. l. m. 1 R 25 creaturarum omnium S 27 gradata] grata S distintio Rt Ueniat sqq. ineip. cap. IiII E III in b illa El mente Et )
Magnum est paucisque concessum excedere omnia, quae metiri possunt, ut uideatur mensura sine mensura, excedere omnia, quae numerari possunt, ut uideatur numerus sine numero, excedere omnia, quae pendi possunt, ut uideatur pondus sine pondere. [*]( 1 Sap. 11, 21 9 cf. Rom. 11, 36 ) [*]( 3 inpertinente Et 5 alicui b 6 natura] creatura PJRSbd (8. I. m. 2 ai creatura) E 8 erat (a m. 1 in ras.) E 9 legemus P post an litura 10 litt. in R 11 ips$S 12 omnia ista b 13 his (s. I. m. 2 ai eia) E eis PBSbd 14 his El eis PJRSbd (bis) adpendimus E1 15 uero El 16 omnis S 17 stabilem S 18 iste S 19 dictum aliud S 20 per (8. l. m. 2 at et) E potuit] dici potuit b 21 disposuisti* (s er.) E 23 omniaque R 24 me.tiri (n er.) E 25 omniaq; R 26 adpendi PRSbd ) [*]( 7* )
Neque enim mensura et numerus et pondus in lapidibus tantummodo et lignis atque eiusmodi molibus et quantiscumque corporalibus uel terrestribus uel caelestibus animaduerti et cogitari potest. est autem mensura aliquid agendi, ne sit inreuocabilis et inmoderata progressio; et est numerus et adfectionum animi et uirtutum, quo ab stultitiae deformitate ad sapientiae formam decusque conligitur; et est pondus uoluntatis et amoris, ubi adparet, quanti quidque in adpetendo, fugiendo, praeponendo postponendoque pendatur . at haec animorum atque mentium et mensura alia mensura cohibetur, et numerus alio numero formatur, et pondus alio pondere rapitur. mensura autem sine mensura est, cui aequatur quod de illa est, nec alicunde ipsa est; numerus sine numero est, quo formantur omnia, nec formatur ipse; pondus sine pondere est, quo referuntur, ut quiescant, quorum quies purum gaudium est, nec illud iam refertur ad aliud.
Sed nomina mensurae et numeri et ponderis quisquis nonnisi uisibiliter nouit, seruiliter nouit. transcendat itaque omne, quod ita nouit, aut si nondum potest, nec ipsis nominibus haereat, de quibus cogitare nisi sordide non potest. tanto enim magis cuique ista in superioribus cara sunt, quanto ipse minus est in inferioribus caro. quodsi non uult aliquis ea uocabula, quae in rebus infirmis et abiectissimis didicit, transferre ad illa sublimia, quibus intuendis mentem serenare conatur, non est urgendus, ut faciat. dum enim hoc [*]( 2 huiusmodi PRSbd mobilibus El 4 autern] etiam PRSbd (8. I. m. 2 at etia) E 6 et adfectionum om. b affectionum lib. 8 uolnntatis El quique E1 adpetendo » 9 postponendoqu.e (a er.) E postponendo quae S at] ad E sed PRSE*bd hic b 10 et er. R 12 sine] nisi Ex 18 ali*unde P aliunde RSbd cum numerus inc. VI E 14 formantur (n s. I. m. 2) S ipse formatur b 15 est om. S 16 iam] tamen b aliud (s. I. m. 2 at gaudin) E 17 nomine S et ponderis et numeri P 18 uisibiliter] uiliter S ui... liter R nouit (pr; uit add. a. I. m. 2) E seruiliter nouit om. S 19 nominibus (n init. 8. I. m. 1) R 20 hereat EPBS sordidę S sordid.e P 22 caro] cara S 23 infimis E2sbd 24 sublimis (mi s. I. m. 1) R 25 urguendus PRS )
Jam uero si quisquam dicit creatam esse mensuram et numerum et pondus, in quibus deum omnia disposuisse scriptura testatur, si in illis omnia disposuit, eadem ipsa ubi disposuit? si in aliis, quomodo ergo in ipsis omnia, quando ipsa in aliis? non itaque dubitandum est illa esse extra ea, quae disposita sunt, in quibus omnia disposita sunt
An forte putabimus ita dictum esse: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti, ac si diceretur: omnia sic disposuisti, ut haberent mensuram et numerum et pondus? quia et, si diceretur: omnia corpora in coloribus disposuisti, non hinc esset consequens, ut ipsa dei sapientia, per quam facta sunt omnia, colores in se prius habuisse intellegeretur, in quibus faceret corpora, sed ita acciperetur: omnia corpora in coloribus disposuisti, ac si diceretur: omnia corpora sic disposuisti, ut haberent colores. quasi uero a creatore deo disposita in coloribus corpora, id est ita disposita, ut colorata essent, possit aliter intellegi, nisi aliqua ratio colorum singulis corporum generibus distribuendorum in ipsa disponentis sapientia non defuisse intellegatur, etsi color ibi non appellatur. hoc est enim, quod dixi, dum res conceditur, non esse de uocabulis laborandum. Faciamus ergo ita dictum esse: omnia in mensura et [*]( 11 Sap. 11, 21 ) [*]( 2 quod S cuiusmodi tamen S 3 rectae B 4 tendit.. S 7 scriptura om. E eadem-disposuit bis pos. sed alt. del. m. 1 S 8 in s. I. m. 1 R omnia in ipsis b 9 ea om. Pl 11 putauimua E1 esse dictum b 16 quem R 17 intellegetur P1 18 acceperetur P 21 posset E 23 disponendis S disponenti JRb non defuisae] faisse b 24 coloris 8 ibi om. S 25 res (s m. 1 8. l.) R conceditur] cognoscitur Sbd onditur (c er.) P uocauulis EI 26 faciamns] fateamur b ergo om. El )
Cum ergo haec ita disponerentur, ut haberent mensuras et numeros et pondera sua, ubi ea cernebat ipse disponens? neque enim extra se ipsum, sicut cernimus oculis corpora, quae utique nondum erant, cum disponerentur, ut fierent. nec ita intra se ipsum ista cernebat, sicut cernimus animo phantasias corporum, quae non praesto sunt oculis, sed ea, quae uidimus, uel ex eis, quae uidimus, imaginando cogitamus. quo ergo modo ista cernebat, ut ita disponeret? quo, nisi eo, quo solus potest?
Uerum tamen nos mortales et peccatores, quorum animas adgrauant corpora corruptibilia et quorum sensum multa cogitantem terrena deprimit habitatio — quamquam, et si corda mundissima et mentes simplicissimas gereremus sanctisque angelis iam essemus aequales, non utique nobis ita nota esset diuina substantia sicut ipsa sibi —
tamen istam senarii numeri perfectionem nec extra nos ipsos cernimus, sicut oculis corpora, nec ita intra nosmet ipsos, quemadmodum corporum [*]( 18 cf. Sap. 9, 15 ) [*]( 1 pondereiji (m exp. m. 1) P disposuisti] disposita S, (ita in ras.) R 2 et om. E1 õ cum uoce multitudine inc. cap. VII E leuitate om. P1 leuite Rl 7 auertat b 8 tantam.* (en er. et tan 8. I. pos. m. 1) R 9 haec 8. I. m. 1 R disponeretur b 11 post ipsum add. cernebat b 13 ita 8. 1. m. 1 R om PSbd ista] ita d animo cernimus bd 14 fantasias E presto ES eaq; R 15 uidemuB PRSb uel—uidimua om. S uidemus PRlb 16 cap. VIII E modo ergo PRd 18 tamen] etiam bd 19 adgrabant El aggrabant PRi 21 generemus El 23 cum uoce tamen incipit cap. VII in bd 24 cernimos P1 25 ita om. jIPSb quemammodum EPRS )
Quamobrem non possumus dicere propterea senarium numerum esse perfectum, quia sex diebus perfecit deus omnia opera sua, sed propterea deum sex diebus perfecisse opera sua, quia senarius numerus perfectus est. itaque, etiamsi ista non essent, perfectus ille esset; nisi autem ille perfectus esset, ista secundum eum perfecta non fierent.