De Genesi Ad Litteram

Iam uero, quod scriptum est requieuisse deum in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, et ideo eundem diem benedixisse et sanctificasse, quia in ipso requieuit ab omnibus operibus suis, ut, quomodo possumus, quantum ab ipso adiuti fuerimus, intellectu conemur adtingere, prius de hoc carnales hominum suspiciones a nostris mentibus abigamus. numquid enim dici uel credi fas est deum laborasse in operando, cum ea, quae supra scripta sunt, condidit, quando [*]( 1 fantasias E 3 corpuscolorum PR1 5 adnnit El interiusquae ER interius yug b 6 uim om. P numeri uim P2Sbd 11 creatori semper creatori (semper creatori exp. m. 2) E 12 itaqųę E 13 nulla bestiarum] ant bestiarum S uestiarum El 15 arida S que R 16 cap. Vmi E 19 itaque] Perfectus itaque S 20 perfectus om. S 22 in om. Ex 24 ab omnibus operibus suis om. PRlbd 26 fuerimus adiuti b 27 suspitiones S suspiones Pl auigamus El )

An forte quis dixerit dicendo quidem, ut fierent, quae continuo facta sunt, deum non laborasse, sed forte cogitando, quid fieri debuisset, qua cura uelut liberatus rerum perfectione requieuerit et eo merito diem, quo primum factus est, ab hac animi intentione securus benedicere et sanctificare uoluerit? quodsi haec sapere multum desipere est — rerum enim condendarum tam facultas quam facilitas inconparabilis et 9 ineffabilis est apud deum — quid restat, ut intellegamus, nisi forte creaturae rationali, in qua et hominem creauit, in se ipso requiem praebuisse post eius perfectionem per donum spiritus sancti, per quem diffunditur caritas in cordibus nostris, ut illuc feramur adpetitu desiderii, quo cum uenerimus requiescamus, id est nihil amplius requiramus? sicut enim recte dicitur deus facere, quidquid ipso in nobis operante fecerimus, ita recte dicitur deus requiescere, cum eius munere requiescimus.

Hoc quidem recte intellegimus, quia et uerum est et non magnae intentionis indiget, ut uideamus ita dici requiescere [*]( 5 Gen. 1, 3. 6 19 cf. ROID. 5, 5 ) [*]( 1 post dicebat add. fiant PRb et fiebant om. PR 5 dixit deus Sb 6 consumauit R 7 deliberamenlitis P deleramentis JR1 inter hominis et nedum add. quanto magis b nedum] quanto magis S 11 qua] quae El uelut cura b 12 requieuerit (er 8. I. m. 1) E requieuit b primo PRbd 14 si haec om. b 15 et] atque PRSbd 16 aput EP cum uoce quid incipit cap. 9 in bd 18 prebuisse S 20 feramur (r fin. sup. txp. s m. 1) E adpetitu EI cum] dum S peruenerimus PSbd 22 quicquid E2RS inobis Pl 23 rectae R deus dicitur b 26 magna intentione b ista El dice E dicere b )

Ex hoc locutionis modo arbitror dictum illud ab apostolo: nolite contristare spiritum sanctum dei, in quo signati estis in die redemtionis. neque enim ipsa spiritus sancti, qua est quidquid ipse est, substantia contristari potest, cum habeat aeternam atque incommutabilem beatitudinem magisque sit ipsa aeterna incommutabilis beatitudo. sed quia ita in sanctis habitat, ut eos inpleat caritate, qua necesse est, ut homines ex tempore gaudeant prouectu fidelium et bonis operibus, et ideo necesse est etiam contristentur lapsu uel peccatis eorum, de quorum fide ac pietate gaudebant — quae tristitia laudabilis est, quia uenit ex dilectione, quam spiritus sanctus infundit - propterea ipse spiritus dicitur contristari ab eis, qui sic agunt, ut eorum factis contristentur sancti, non ob aliud, nisi quia spiritum sanctum habent: quo dono tam boni sunt, ut eos mali maestificent, hi maxime, [*](4 Gen. 22, 12 12 Eph. 4, 80 ) [*]( 1 nos requiescere b fecit ElS 2 effecit PB 3 antea bd Abrahaej ad Abraham d ad abraa b 5 cognosceres E1 cognosceretur PBSbd cap. X E loquutionum P 8 haec] hoc b om. P1 9 ammittit PBI noa temere bd tale de deo PRbd tale om. S 11 Ex] Et b loquutionis PB 12 contristare 2?1 13 diem ES redemptionis RSbd 14 quae S quicquid E2RB est ipsa b 17 quae S 18 profectu PBSbd 20 labsu P piftate S 21 quam] quam (m ea:p. m. 1) S qua b 22 ait. sps in ras. m. 2 R con.tristari (s er.) S 24 quoipp (mo cxpm . 1) P quo. B 25 dono] donante S do no E1 dono* B mesti- Beent B hii E )

Hoc genere locutionis rursum idem apostolus mirabiliter • usus est, ubi ait: nunc autem cognoscentes deum, immo cogniti a deo. neque enim tunc eos cognouerat deus, praecognitos uidelicet ante constitutionem mundi; sed quia tunc eum ipsi illius munere. non suo merito uel facultate cognouerant, maluit tropice loqui, ut tunc ab illo cognitos diceret, cum eis cognoscendum se praestitit, et uerbum corrigere, quasi hoc minus recte dixerit, quod proprie dixerat, quam sinere, ut hoc sibi adrogarent se potuisse, quod eis posse ille donauerat.

Hic ergo intellectus in eo, quod positum est requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit bona ualde, quia ipse nos facit requiescere, cum bona opera fecerimus, quibusdam forte suffecerit; sed nos huius sententiae scripturarum consideratione suscepta urguemur quaerere, quonam modo et ipse requiescere potuerit, quamuis requie sua nobis insinuata sperare admonuerit in se requiem nostram futuram. sicut . enim ipse fecit caelum et terram et ea, quae in eis sunt, et omnia sexto die consummauit, nec in eis aliquid dici potest nos creasse illo donante, ut crearemus, et ideo dictum esse: consummauit deus in die sexto opera sua, quae fecit. quia, ut a nobis consummarentur, ipse praestitit: ita et quod dictum est: requieuit deus in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, non utique nostram requiem. [*]( 5 Gal. 4, 9 7 cf. I Petr. 1, 10 24 Gen. 2, 2 ) [*]( 1 bonus P1 2 praecipuae R 4 loqutionis Pl loquutionis R rursus PBSbd 6 cogniti estis ab eo b 8 eam Pl ipsi eum PaRSbd 10 prestitit EP 11 rectae R . propriae S 12 se] sed E 16 fecit PBl feceremus P 17 snfficerit JB1 nos) non S 18 urgemur EzRbd quonam] quoniam PBl et om. S 19 requiem suam S nobia JS* insinuatam S 20 ammonuerit PR 21 sunt om. P 22 dici potest aliquid b 28 donante (te ex do m. 1) P crearemur S dictyrom \'expo m. 1) P 25 quia ut] qui aut S prestitit S 27 utiqu JBl )

Quapropter iustissima ratione conpellimur indagare, si ualeamus, atque eloqui, quomodo utrumque sit uerum, et quod hic scriptum est in septimo die requieuisse deum ab omnibus operibus suis, quae fecit, et quod in euangelio dicit ipse. per quem facta sunt omnia. pater meus usque modo operatur, et ego operor. eis enim hoc respondit, qui propter requiem dei scripturae huius auctoritate antiquitus commendatam sabbatum ab eo non obseruari querebantur. et dici quidem probabiliter potest obseruandum sabbatum Iudaeis fuisse praeceptum in umbra futuri, quae spiritalem requiem figuraret, quam deus exemplo huius quietis suae fidelibus bona opera facientibus arcana significatione pollicebatur. cuius quietis et dominus Iesus Christus, qui nonnisi quando uoluit passus est, etiam sepultura sua mysterium confirmauit. ipso quippe die sabbati requieuit in sepulcro eumque totum diem habuit sanctae cuiusdam uacationis, posteaquam sexto die, id est parasceue, quam dicunt sextam [*]( 14 Ioh. 5, 17 ) [*]( 1 conceWente (ce add. m. 2) S 2 quia SRS 3 monstrarentur PRlb 7 rectae R quemammodum EPR1 disputatum bis pos. m. 1 alt. del. S 8 apparet-R1 9 propria SR propria bd demonatretnr PRSbd 10 cap. XI E conpellemur P 13 omnibus om. PRd operibus om. S 14 modo] nunc PRbd 15 eis] iudaeis S qua S 16 auctoritatem S 17 conmendatam E1 commendatum Psbd quaerebantur EPRS 18 potest] post S 21 arcana El 22 ante dominus add. ipse PRbd Iesus Christus scripsi: ihs E xps PRSbd 24 sabati S sepulchro PRSb 25 uocationis PiRlb 26 quem PRb sextum b )

Potest etiam intellegi deum requieuisse a condendis generibus creaturae, quia ultra iam non condidit aliqua genera noua, deinceps autem usque nunc et ultra operari eorundem generum administrationem, quae tunc instituta sunt, non ut ipso saltem die septimo potentia eius a caeli et terrae omniumque rerum quas condiderat gubernatione cessaret, alioquin continuo dilaberentur. creatoris namque potentia et omnipotentis atque omnitenentis uirtus causa subsistendi est omni creaturae: quae uirtus ab eis, quae creata sunt, regendis si aliquando cessaret, simul et illorum cessaret species omnisque natura concideret. neque enim, sicut structor aedium, cum fabricauerit, abscedit, atque illo cessante atque abscedente stat opus eius, ita mundus uel ictu oculi stare poterit, si ei deus regimen sui subtraxerit.

Proinde et quod dominus ait: pater meus usque modo operatur, continuationem quandam operis eius, qua uniuersam creaturam continet atque administrat, ostendit. aliter enim posset intellegi, si diceret: et nunc operatur, ubi non esset necesse, ut operis continuationem acciperemus, aliter autem [*]( 3 Ioh. 19, 30 8 Iohi 5, 17 ) [*]( 2 patiuulo JE1 4 tradidit B1 reddidet P reddidit B2b 6 sepultnra] sepulchro b 8 uere bd 9 conc?dendis E condendis (alt. n 8. I. ta. 1) P 11 operari] opera B operatur b operarior P eundem P1 12 amministrationem PB ut t. I. m. 1 B 18 saltim 8 14 omniumquae P gubernatore. (s semier.) S 15 dilauerentur EP 17 eis] omnibus 8 que R 19 instructor S structura b 20 abscedit] quis abscedit b 21 opera S 23 modo] nunc EPPBbd 25 amministrat PR 26 possit SRt 27 autero] enim EI. )

Et opera quidem eius bona uidemus, quietem uero eius post bona opera nostra uidebimus. ob quam significandam mandauit Hebraeo populo unum diem obseruandum: quod tam carnaliter agebant, ut eo die dominum saluatorem nostrum uidentes operari criminarentur, ac sic eis de opere patris rectissime responderet, cum quo et ipse operabatur aequaliter non solum creaturae uniuersae administrationem, sed etiam ipsam nostram salutem. iam uero tempore gratiae reuelatae obseruatio illa sabbati, quae unius diei uacatione figurabatur, ablata est ab obseruatione fidelium. in ea quippe iam gratia perpetuum sabbatum obseruat, qui spe futurae quietis operatur quidquid boni operatur nec in ipsis bonis operibus suis quasi habens bonum, quod non acceperit, gloriatur; ita enim tamquam diem sabbati, hoc est dominicae cessationis in sepultura suscipiens atque intellegens baptismi sacramentum quiescit a pristinis operibus suis, ut iam in nouitate uitae ambulans deum in se operari cognoscat, qui simul et operatur et quiescit [*]( 6 Gen. 2, 2 10 cf. Exod. 20, 8 22 cf. Rom. 6, 4 ) [*]( 2 illae P suabiter E1 4 que R iam] etiam S 5 ut ea quae] utiquae P utique b ea quae om. Rl ante condiderat add. ut quod b 6 in septimo PBSbd 8 uidemus bona PRbd 9 uideuimus E1 10 hebreo SR 11 dominum saluatorem nostrum (s. Z. m. 2 ał salutS nostrà) E dhm saluatorem nfm (sed ex Baluatorem fact. salutarem et in DIg. add. alibi) S salutem nostram dominum PRbd 12 sic 8. l. m. 2 P si bd 13 equaliter R 14 amministrationem PR 15 salutem nostram S reuelata S 16 sabati R uocatione PiRs 17 iam legitur ante sabbatum in PRS, post sabbatum in bd 18 spei E1 pfuturae (p m. 2 ex i uocab. spei) E 19 quicquid 1!J2SR 21 die E<PRS 24 et 8. I. m. 2 S )

Denique ipse nec, cum creauit, defessus nec, cum cessauit, refectus est, sed nos uoluit per scripturam suam ad quietis exhortari desiderium intimando nobis eam diem se sanctificasse, in quo quieuit ab omnibus operibus suis. nam nusquam omnium sex dierum, quibus creata sunt omnia, legitur aliquid sanctificasse. nec ante ipsos sex dies, ubi scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, additum est: et sanctificauit, sed diem istum, in quo requieuit ab omnibus operibus suis, quae fecit, uoluit sanctificare, tamquam et apud ipsum, qui nihil in opere suo laborat, plus quies quam operatio ualeat. hoc quidem in hominibus euangelium nobis intimat, ubi saluator noster meliorem partem dicit Mariae, quod sedens ad pedes eius requiescebat in uerbo eius, quam Marthae quamuis propter obsequium, quo ei ministrabat, circa multa occupatae et licet bonum opus operantis. uerum hoc in deo quomodo sit uel intellegatur, difficile dictu est, etiamsi cogitatu aliquantulum adtingi potest, cur deus sanctificauerit diem quietis suae, qui nullum sanctificauerit operis sui, nec ipsum sextum, quo et hominem fecit et cuncta perfecit. ac primum ipsum requiescere dei quale sit, cuius humanae mentis acies adsequi potest? quod tamen nisi esset, hoc omnino ista scriptura non poneret. dicam sane, quod sentio, haec duo indubitata praeloquens nec deum uelut post laborem desideratumue negotii sui finem temporali quadam [*]( 9 Gen. 1, 1 15 cf. Luc. 10, 39-42 ) [*]( 1 guuemationem JE1 aput E1 PR 8 cap. XII E defesus Rt 5 exortari ESR 6 omnibus om. El 8 ubi] ub P1 11 Banctificare noluit b 12 aput EP 13 hominibus] oml!nibus E *om*nibus R 16 martae P1 17 occupata S operantes S operatis P1 18 uerum] uerbum S dictum ElP dictu. (m er.) R 19 quur S 20 sanctificauerat b 21 et cuncta perfecit om. PR 23 adsequi E1 24 ista] in ista S ipsa b sanae R 25 hic b uelut om. PRl 26 desideratumue El desideratumuae R desideratum de S desideratum b )

Nimirum ergo, quia uitium est et infirmitas animae ita suis operibus delectari, ut potius in eis quam in se requiescat ab eis, cum procul dubio melius aliquid in illa sit, quo ea facta sunt, quam ipsa, quae facta sunt, insinuatur nobis deus per hanc scripturam, qua dicitur requieuisse ab omnibus operibus suis, quae fecit, nullo opere suo sic delectatus, quasi faciendi eius eguerit, uel minor futurus, nisi fecisset, uel beatior, cum fecisset. quia enim ex illo ita est quidquid ex illo est, ut ei debeat, quod est, ipse autem nulli. quod ex ipso est, debeat, quod beatus est, se rebus, quas fecit, diligendo praeposuit, non sanctificans diem, quo ea facienda inchoauit, nec illum, quo ea perfecit, ne illis uel faciendis uel factis auctum eius gaudium uideretur, sed eum, quo ab ipsis in se ipso requieuit. et ipse quidem numquam ista requie caruit, sed nobis eam per diem septimum ostendit. hinc etiam significans non percipi requiem suam nisi a perfectis, cum ad eam intimandam non deputauit diem, nisi qui perfectionem rerum omnium sequebatur. nam qui semper est quietus, tunc nobis requieuit, cum se requieuisse monstrauit.

Illud quoque adtendendum est, quod dei requiem, qua de se ipso beatus est, nobis insinuari oportebat, ut intellegamus, quomodo dicatur etiam requiescere in nobis: quod non dicitur, nisi cum in se requiem praestat et nobis. requies igitur dei recte intellegentibus ea est, qua nullius indiget [*](1 tanto S 4 causag (e ezp. m. 1) P 5 cap. XIII E 6 eis] ipsis b 8 ipsa] propter b 9 deus nobis b 10 oberibus P 13 quicquid ElRS 15 deligendo Ex 16 inchoabit El ilium] ullum R nec PBd 18 ipsis (i fin. ex o m. 1) E 19 ista (a m. 1 a. I.) E 20 percipe El ; m. 2 re s. I. add. et al\' percipi adscr. 23 requiebit El 25 se om. b insinuare EXPX 26 etiam om. b quod-nobis om. 81 27 requiem (i m. 1 s. I.) E prestat ES cap. XlIII E 28 ingiget S-)

Quo itaque die hoc commendari oportuisse nisi septimo? intellegit quisquis senarii numeri perfectionem, de qua supra locuti sumus. perfectioni creaturae congruenter adhibitam recolit. si enim senario numero perficienda fuerat creatura, sicuti perfecta est, eaque requies dei nobis erat commendanda, qua demonstraretur nec perfectis beatificari creaturis, procul dubio dies erat in hac commendatione sanctificandus, qui sequitur sextum, quo erigeremur ad hanc requiem concupiscendam, ut et nos in illo requiescamus.

Neque enim similitudo pia est, si uelimus similes ita [*]( 1 in nobis b et orn. PRlS 2 alt. ipse om. b 3 aliquot El bona omnia S 5 nulla] non S 6 indiget] eget PRSbd facit RSd egit E* 9 possit S potest b a om. El a factis] affectis Rl 10 non omnino E 14 perfectae S ab omnibus] ab omjjnibus (s. I. m. 2 at a bonis) E a bonis PRSbd 19 oportuisset bd post septimo add. Quod sane bd 21 loquuti P perfectionis El perfectioni (i fin. ex e m. 1) R athibitam Et 23 eaquae E ea quae S erat nobis bd 24 demonstretur b beatificare b 28 cup XV E ita esse similes PRS ita similes esse bd ) [*]( XXVIII. Aug. acct. 111 para 1. ) [*]( 8 )

Quid ergo tam humile ac facile adfatu et quid tam sublime atque arduum cogitatu quam deus requiescens ab omnibus operibus suis, quae fecit? et ubi requiescens nisi in se ipso, quia beatus nonnisi se ipso? quando, nisi semper? in diebus autem, quibus rerum, quas condidit, consummatio narratur et ab eis quietis dei ordo distinguitur, quando, nisi in septimo die, qui earum sequitur perfectionem? a perfectis enim requiescit, qui nec perfectis eget, quo beatior esse possit.

Et quod apud illum quidem quieti eius nec mane nec uespera est, quia nec aperitur initio nec clauditur fine, [*](3 commutabili El requiescere (re init. in ras.) R 4 erit om. S minimaeque (a exp. m. 1) P 5 uera S 7 nostris non tantum S 9 desederemus PRl 11 post requiescat add. in nobis b 12 fecere.. mus P 13 prestat ES exstitisse bd 14 requieuisse bd 15 hoc b 19 ac] et b adfatu] affatu EPSRb effatu d 20 cogitatum El 22 nonnisi m. 1 post se ipso posit. m. 2 exp. et post beatus pos. E in se ipso E 24 distinguitur. Quando sqq. (sic) b 27 quietis Ei 28 finem Rl )

In illis enim diebus, quibus omnia creabantur, uesperam terminum conditae creaturae, mane autem initium condendae alterius accipiebamus. ac per hoc quinti diei uespera terminus est conditae quinto die creaturae, mane autem, quod post ipsam uesperam factum est, initium est condendae sexto die creaturae, qua condita tamquam eius terminus facta est uespera. et quia nihil aliud condendum restiterat, ita post illam uesperam mane factum est, ut non esset initium condendae alterius creaturae, sed initium quietis uniuersae creaturae in requie creatoris. neque enim caelum et terra et omnia, quae in eis sunt, uniuersa scilicet spiritalis corporalisque creatura in se ipsa manet, sed utique in illo, de quo dictum est: in illo enim uiuimus et mouemur et sumus, quia, etsi unaquaeque pars potest esse in toto, cuius pars est, ipsum tamen totum non est nisi in illo, a quo conditum est. et ideo non absurde intellegitur sexto die conpleto post eius uesperam factum mane, non quo significaretur initium condendae alterius creaturae, sicut in ceteris, sed quo [*]( 28 Act. 17. 28 ) [*]( 1 et] haec El uespera S 6 perfectione b ut (ex & m. 1) S inquipiat El 7 in pr. 8. I- m. 1 R 9 uespera S 10 perfectius (i 8. I. m. 1) B 11 enim] ergo b uespera S 12 creaturae conditae S condende S 15 condende S diei SR 18 condende S 19 creaturaturae P1 21 que R 23 prius et om. b 24 et quia P unaqueque R 25 conditll (aJ tottl 6) b 26 est om. b 27 esse mane b non ante initium leg. in b 28 condende S ) [*](8* )

Nam si in ceteris diebus uespera et mane talium temporum uices significant, qualia nunc per haec cotidiana spatia peraguntur, non uideo, quid prohibuerit et septimum diem uespera noctemque eiusdem mane concludere, ut similiter diceretur: et facta est uespera, et factum est mane dies septimus. quandoquidem et ipse unus est dierum, qui omnes septem sunt, quorum repetitione menses et anni et saecula peraguntur, ut mane, quod poneretur post uesperam septimi, hoc esset initium octaui diei, de quo iam deinceps silendum fuit, quia idem primus est, ad quem reditur, a quo rursus hebdomadis series ordiatur. unde probabilius est istos quidem septem dies illorum nominibus et numero alios atque alios sibimet succedentes currendo temporalia peragere spatia, illos autem primos sex dies inexperta nobis atque inusitata specie in ipsis rerum conditionibus explicatos, in quibus et uespera et mane sicut ipsa lux et tenebrae, id est dies et nox, non eam uicissitudinem praebuerunt, quam praebent isti per solis circuitus: quod certe de illis tribus fateri cogimur, qui ante condita luminaria commemorati atque numerati sunt.

Ac per hoc qualiscumque in eis uespera et mane fuerit, nullo modo tamen opinandum est eo mane, quod post sexti diei uesperam factum est, initium accepisse requiem dei ne temporale aliquod bonum illi aeternitati et [*](2 deo ElJRl dei b 3 nec (c s. I. m. 1) P autem om. 8 4 eidera (ei m. 2 in ras.) R 7 significant (n fin. 8. 1. m. 1) E cottidiana ES 9 eiusdem] eius S 10 factum] factus E1 factum est om. S mane om. El 11 cum quandoquidem cap. XVI E 12 repetitioneqi (m exp. m. 1) S 18 ut] et E1 uespera El 14 esset E1 silendum deinceps E 15 redditur E 16 ebdomadis EPRS ordinatur S 20 conditionibua El 22 ea uicissitudine El 23 circditus b 26 tamen modo b 28 aliquid S )

Initium ergo creaturae in quiete creatoris illo mane significatum arbitror, quod factum est post uesperam sexti diei ; non enim posset in eo nisi perfecta requiescere . proinde sexto die consummatis omnibus factaque uespera factum est et mane, quo inciperet consummata creatura in illo, a quo [*]( 1 taemeraria P suscipimur P 2 qua om. El 3 ipsi] ipse S 5 eandem] tande b tam] tamen S 6 prim. in om. S 7 modulo if) E 8 momenti om. 81 11 propria PS if) stabilitatis E 12 in om. Ex quiet.e (a er.) E adpetit El 18 re quiescat S 14 quicquid E2RS re»torquet (c er.) S 17 propriae (bis) R in om. S 19 tamquam om. b adpetitn El 22 distet (pr. t s. I. m. 2) E 23 cap. XVII E in-creatoris om. PlRl creaturis B* 24 sexte b 25 eo] illo Rbd 26 factaque uespera bis pos. sed m. 1 semel del. S 27 et om. S consummata Et )

. Hoc diximus, cur septimus dies, in quo requieuit deus ab omnibus operibus suis, mane habuerit post uesperam sexti, uesperam uero non habuerit.

Est aliud, quod de hac re magis proprie meliusque possit, quantum existimo, intellegi, sed aliquanto difficilius explicari, ut non creaturae, sed etiam sibi requies dei septimo die mane habuerit sine uespera, id est initium sine termino. si enim ita diceretur: requieuit deus in die septimo, nec adderetur: ab omnibus operibus suis, quae fecit, frustra huius quietis initium quaereremus. non enim incipit deus requiescere, cuius requies sine initio, sine termino sempiterna est. sed quoniam ab omnibus operibus suis, quae fecit, eis non egendo requieuit, intellegitur requies quidem dei nec coepta nec terminata; requies autem eius ab omnibus operibus suis. quae fecit, ex eo coepta est, ex quo illa perfecit. neque enim operibus suis non egendo requieuisset, priusquam essent, quibus nec perfectis eguisset; et quia eis omnino numquam . eguit nec ista beatitudo, qua non eis eget, tamquam pro- ficiendo perficietur, ideo septimo diei nulla uespera accessit.

Sed plane quaeri potest dignaque consideratione mouet, [*](1 eum] deum bd in] etiam in b 2 requiesceret b possit S om. b ip stabilius E 3 ille] ipsę S 4 quicquid WSR 6 semper om. S permanebit S 7 deinceps b 8 post diximus inculcat ut intelligatur b 9 aexti diei S 11 propriae SR meliusque] atque melius bd 13 septimi b 14 diei b die; (i fin. exp. m. 1) P die. (i er.) R 17 inquipit Et 19 quonia (nia 8. l. m. 2) R 20 cepta S 21 terminata (ta 8 l. m. 1) S 22 cepta <S 23 non] nec S 25 eguit] egeuit (alt. e s. I. m. 1) E egebit FIB beatitudo ista S quia R 27 cap. XVni E queri R )

Rursus ergo ad eam quaestionem relabimur, de qua in primo libro exisse uidebamur, ut item quaeramus, quomodo circuire potuerit lux ad exhibendam diurnam nocturnamque uicissitudinem, non solum antequam caeli luminaria, sed antequam ipsum caelum, quod firmamentum appellatum est, factum esset, antequam denique ulla species terrae uel maris, quae circuitum lucis admitteret sequente nocte, unde illa transisset. cuius quaestionis diificultate conpulsi ausi sumus disceptationem nostram quasi ad hanc terminare sententiam, ut diceremus illam lucem, quae primitus facta est, conformationem esse creaturae spiritalis, noctem uero adhuc formandam in reliquis operibus rerum materiem, quae fuerat instituta, cum in principio fecit deus caelum et terram, antequam uerbo faceret diem. sed nunc diei septimi consideratione commoniti facilius est, ut nos ignorare fateamur, quod remotum est a sensibus nostris, quonam modo lux illa, quae dies appellata est, uel circuitu suo uel contractione et emissione, si corporalis est, uices diurnas nocturnasque peregerit uel, si spiritalis est, condendis creaturis omnibus praesentata sit suaque ipsa praesentia diem, noctem uero absentia, uesperam initio absentiae, mane initio praesentiae fecerit, quam ut in re aperta [*]( 1 repetitione IPS 3 indie EiRs 4 primitus (mi s. I. m. 1) E 6 septiens ElP 7 post tenebras add. uocauit PBbd 8 relabimur (m sup. er. t a m. 1) R 9 exiisse bd 10 circumire ElSb poterit Sl exibendam S, (h s. I. m. 1) R diuturuam b 14 circtlitum b ammitteret PR om. El 15 questionis S difflcultatem Et ausi om. Ex 18 adhuc Rl formandam B1 21 post diem add. in quo requieuit b communiti Et 24 circQitu b emmissione B 25 spiritales P 26 ipsa om. b 27 in initio S )

Sed quoniam lux corporalis, antequam fieret caelum, quod firmamentum uocatur, in quo etiam luminaria facta sunt. quo circuitu uel quo processu et recessu uices diei et noctis exhibere potuerit, non inuenimus, istam quaestionem relinquere non debemus sine aliqua nostrae prolatione sententiae, ut, si lux illa, quae primitus creata est non corporalis sed spiritalis est, sicut post tenebras facta est, ubi intellegitur a sua quadam informitate ad creatorem conuersa atque formata, ita et post uesperam fiat mane, cum post cognitionem suae propriae naturae, qua non est quod deus, refert se ad laudandam lucem, quod ipse deus est, cuius contemplatione formatur. et quia ceterae creaturae, quae infra ipsam fiunt, sine cognitione eius non fiunt, propterea nimirum idem dies ubique repetitur, ut eius repetitione fiant tot dies, quotiens distinguntur rerum genera creatarum, perfectione senarii numeri terminanda: ut uespera primi diei sit etiam sui cognitio non se esse, quod deus est, mane autem post [*]( 1 scripturae diuinae 8 2 quem] quam Sb 3 septimum diem Rbd diem om. S 6 septimo die b 7 quod — uers. 7 suis om. b 9 opera eius Sbd quoties bd 10 ipso om. SRbd 11 cap. XXI E 13 procewu (o ex ae m. 1) R 14 noctes P1 exibere III . potuerint P, (n exp. m. 1 et 2) E (n s. I. add. m. 1) R 15 prolatione (8. l. m. 2 af ba) E 16 illa] ista b 18 ad om. El creatore El 19 et (8. I. m. 2 a* ei) E uespera El 23 cognitioneni E 25 distinguuntur PRSbd creatura El creaturarum E2S1 27 cognitione b )

Multum quippe interest inter cognitionem rei cuiusque in uerbo dei et cognitionem eius in natura eius, ut illud merito ad diem pertineat, hoc ad uesperam. in conparatione [*](16 Gen. 1, 9 ) [*](1 uesperam hanc b quod (d exp. m. 1) S unos P 2 qua] quia WS 4 firmamentum P1 6 firmamentum b 7 etiam om. b 10 rectae PS 11 uesperae (uespere B) nomine PRSbd concludit El 12 inquipit El itidem mane bd manet S 13 pr. ęşţ (tn. 1 exp.) S 16 cum] quod R 17 et] ut Rl 21 etc. bd factum est bd 22 in suo genere ipsa creatura PRbd 23 facienda S fatienda R 27 in natura (in m. 2 ex et) E illut P 28 uespera P comparatione. (m er.) R )

Quapropter, cum sancti angeli, quibus post resurrectionem coaequabimur, si uiam — quod nobis Christus factus est usque in finem tenuerimus, semper uideant faciem dei uerboque eius unigenito filio, sicut patri aequalis est, perfruantur, in quibus prima omnium creata est sapientia. procul dubio uniuersam creaturam, in qua ipsi sunt principaliter conditi, in ipso uerbo dei prius nouerunt, in quo sunt omnium, etiam [*]( 8 Ephes 5, 8 10 Rom. 18, 12. 13 15 II Petro 1, 19 19 cf. Matth. 22. 80 ) [*](1 q; RI 2 creatura S 3 rursus PRSbd tantum om. E1 4 creaturam ipsam b 7 conparatione El impie S inrationabiliter El 8 enim om. El 10 ergo om. EIPRSlul induamur] induamus nos PRSbd 12 conparationem E coaequales S 13 uideuimus E1 ipse S nox e. I. m. 1 R 14 lucernam S cum unde inc. cap. XXII E 15 habeamus S1 prophetiam 2J1 16 lucenti om. EPR 20 coequabimur S quo aquabimur R quod] quam E nobis] nouimus El 21 semper ijt (ut exp. m. 2) E 22 eius om. El 24 principaleter P. )

Quia ergo angeli creaturam in ea ipsa creatura sic sciunt, ut ei scientiae electione ac dilectione praeponant, quod eam sciunt in ueritate, per quam facta sunt omnia, participes eius effecti, ideo per omnes sex dies non nominatur nox, sed post uesperam et mane dies unus, item post uesperam et mane dies secundus, deinde post uesperam et mane dies tertius ac sic usque in mane sexti diei, unde incipit septimus quietis dei, quamuis cum suis noctibus dies tamen non noctes narrantur. tunc enim nox ad diem pertinet, non dies ad noctem, cum sublimes et sancti angeli id, quod creaturam in ipsa creatura nouerunt, referunt ad illius honorem et amorem, in quo aeternas rationes, quibus creata est, contemplantur eaque concordissima contemplatione sunt unus dies, [*]( 1 factae PR2 2 facte b omnia om. b 3 dispicientes S referentes om. El 4 incommutabili (in s. I. m. 1) 8 6 eorum unitas 8 - 10 scientia (s. I. m. 2 al sententia) E quin] quia non S 18 naturaiu E angeiicaiji E 14 se*que (d er.) E illo (0 in ras. m 2) R 18 ipsa sic creatura (ura in ras.) 8 sic om. S 19 ei? (s exp. m. 1) E ei.. R 22 pr. post om. El 28 uespera P 24 inquipit Et 30 eaquae ElR )

Huius ergo diei, cuius et uespera et mane secundum supra dictam rationem accipi potest, sexta repetitione consummata est uniuersa creatura factumque est mane, quo finiretur sextus dies, et unde inciperet septimus uesperam non habiturus, quia dei requies non est creatura: quae. cum per dies ceteros conderetur. aliter in se ipsa facta cognoscebatur, quam in illo, in cuius ueritate facienda uidebatur, cuius cognitionis quasi decolor species uesperam faciebat. non itaque iam forma ipsius operis dies et terminus uespera et alterius operis initium mane in hac rerum conditarum narratione debet intellegi, ne cogamur contra scripturam dicere praeter sex dies conditam diei septimi creaturam, aut ipsum diem septimum nullam esse creaturam; sed dies ille, quem fecit deus, per opera eius ipse repetitur non circuitu corporali, sed cognitione spiritali. cum illa beata societas angelorum et primitus contemplatur in uerbo dei, quo dicit deus: fiat, atque ideo prius in eius cognitione fit, cum dicitur: et sic est factum, et postea rem ipsam factam in ea ipsa- cognoscit — quod significatur facta uespera — et eam deinde cognitionem rei factae ad illius ueritatis laudem refert, ubi rationem uiderat faciendae, quod significatur facto mane. ac sic per omnes illos dies unus est dies non istorum dierum consuetudine intellegendus, quos uidemus solis circuitu determinari atque numerari; sed alio quodam modo, a quo et illi tres dies, qui ante conditionem istorum luminarium commemorati sunt, alieni esse non possunt. is enim modus non usque ad diem quartum, ut inde iam istos usitatos cogitaremus, [*]( 2 cf. Ps. 117, 24 ) [*]( 1 coniungitur S et om. PRbd ex] de bd 2 exsultemua Pbd iocandemnr SRbd ea] eo PRSbd 6 inciperet Et 8 in post illo om. E cuius om. E1 9 cognitionis fi fin. 8. I. tn. 1 supra e) P 10 cum non inc. cap. XXIII E 11 inicium R 16 beata illa bd 18 quod EPb dixit b 23 unus est dies àuplic. pos. prius del. P 24 coneu»etudine P 28 husque E iam (s er.) E )

Quapropter, quoniam illum diem uel illos dies, qui eius repetitione numerati sunt, in hac nostra mortalitate terrena experiri ac sentire non possumus et, si quid ad eos intellegendos conari possumus, non debemus temerariam praecipitare sententiam, tamquam de his aliud sentiri congruentius probabiliusque non possit, istos septem dies, qui pro illis agunt hebdomada, cuius cursu et recursu tempora rapiuntur, in qua dies unus est a solis ortu usque in ortum circuitus, sic illorum uicem quandam exhibere credamus, ut non eos illis similes, sed multum inpares minime dubitemus.