De Genesi Ad Litteram

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.

De motu etiam caeli nonnulli fratres quaestionem mouent, utrum stet anne moueatur. quia, si mouetur, [*](11 Confession. XIII 15 ) [*]( 1 spherae EPS sphaere R spere b figuram En undeque P1 2 probatur et illa (sic coni.) b 3 camere E 4 acceptam El spheram S speram EPR spęră b 5 ea parte E1 nos (s m. 1 8. l.) E 6 scripturam RSbd spera E sphera PRS spęra b 8 conteget S contigit PRl spera E sphera SM spPra b undeque P1 9 urguet S sperae E spherae PRS spęrę b 10 nostri El camere R 11 allegoricg PS allegorice EPRbd 18 alio aliquo S 15 littera El 16 fortasse] forse P1 id est om. b 17 intellegi figurat*e E 18 autem J enim S 19 curba E1 rectae R 20 rutundum E1 21 post uter add. sicut bd uessica R ues Pl ante pellis add. sicut P, quod in R eras. est 22 cap. VIII E etiam ante nonnulli add. E questionem S 23 mobunt E1 anne] an bd mouetur] moueatur b )

inquiunt, quomodo firmamentum est? si autem stat, quomodo sidera, quae in illo fixa creduntur, ab oriente usque ad occidentem circumeunt septentrionibus breuiores gyros iuxta cardinem peragentibus, ut caelum, si est alius nobis occultus cardo ex alio uertice, sicut sphaera, si autem nullus alius cardo est, uelut discus rotari uideatur. quibus respondeo multum subtilibus et laboriosis rationibus ista perquiri, ut uere percipiatur, utrum ita an ita sit: quibus ineundis atque tractandis nec mihi iam tempus est nec illis esse debet. quos ad suam salutem et sanctae ecclesiae necessariam utilitatem cupimus informari. hoc sane nouerint nec nomen firmamenti cogere, ut stare caelum putemus — firmamentum enim non propter stationem, sed propter firmitatem aut propter intransgressibilem terminum superiorum et inferiorum aquarum uocatum intellegere licet — nec, si ueritas caelum stare persuaserit, inpediri nos circuitu siderum, ne hoc intellegere possimus. et ab ipsis quippe, qui haec curiosissime et otiosissime quaesiuerunt, inuentum est etiam caelo non moto, si sola sidera mouerentur, fieri potuisse omnia, quae in ipsis siderum conuersionibus animaduersa atque conprehensa sunt.

Et dixit deus: congregetur aqua, quae est sub caelo, in congregationem unam, et adpareat arida. et factum est sic . et congregata est aqua, quae est sub caelo, in congregationem suam, et adparuit arida. et uocauit deus aridam terram et congregationem [*](21 Gen. 1, 9. 10 ) [*]( 2 sydera S in om. Pl 3 septStrionalibus b giros S 5 sphera PRS spera E spera b 6 cardo est alius S 8 an] an non bd adque 1* 9 iam mihi d 10 salutem suam VRbd aeclesiae E 12 caelum om. b 18 firmitatem] firmamentum S 15 intellegere. Licet nec P ueritas (u 8. I. m. 1) E 16 inpedire S inpedire Pl circditu b nec SR2b ne. (c er.) E 17 possumus PRlb haec (s. I. m. 2 aJ hoc) K hoc b 18 quaesierunt PRbd 19 mouerentur] uerterentur Rlbd 20 conpraehensa ER 21 quae sub caelo est Rbd 22 congregatione una Et 23 sub caelo est PRbd 24 congregatione E1 suam] sua El unam bd 25 congregationes PR\'bd )

aquae uocauit mare. et uidit deus, quia bonum est. iam de hoc opere dei propter alterius rei quaerendae necessitatem in primo nostro uolumine satis tractauimus. hic itaque breuiter admonemus, ut, quem forte non mouet, quando species aquarum terrarumque creata sit, quaerere, accipiat isto die non esse factum, nisi ut secernerentur haec duo elementa inferiora. quem uero mouet, cur in diebus facta sit lux et caelum, extra dies autem uel ante omnes dies aqua et terra, et cur ad dei uerbum facta sint illa dicente deo: fiat, haec autem deo quidem dicente discreta, non autem deo dicente facta inueniantur: habet, quod salua fide intellegat. scilicet id, quod dictum est ante dierum enumerationem: terra erat inuisibilis et inconposita, cum commendaret scriptura, cuiusmodi terram fecerat deus, quia praedixerat: . in principio fecit deus caelum et terram, nihil aliud his uerbis quam materiae corporalis informitatem insinuare uoluisse, eligens eam usitatius appellare quam obscurius, si tamen tardo intellectui non subrepat, ut, materiam et speciem quia uerbis scriptura separat, conetur haec duo etiam tempore separare, tamquam prius fuerit materia et ei temporis interuallo interposito postea sit addita species, cum deus haec simul creauerit materiamque formatam instituerit, cuius informitatem usitato, ut dixi, uocabulo uel terrae uel aquae scriptura praedixit. terra enim et aqua etiam suis qualitatibus id existentia quod uidemus tamen propter facilem corruptionem [*](3 lib. I 12. 13 13 Gen. 1, 2 15 Gen. 1, 1 ) [*]( 1 aquarum PRlSbd 3 nostro 8. I. m. 1 R 4 ammonemus PlR post mouet add. quaerere EPPRSbd 5 speties R sint E1 quaerere om. FBSbd 7 uero] enim b 8 autem om. E1 9 aquar?m (rum exp. m. 2) E 10 dicente quidem deo SRbd dicente deo P qui- \' dem om. P discre»ta (a er.) P 11 dõ 8. I. m. 1 P 12 scilicet (e sup. i a m. 1) P enumerationem dierum b 13 inuisibilis] IN P inanis R incomposita EPRbd 16 his g. I. m. 1 R infonnitate * (m er.) R 17 elegens PlJty 18 materiam (8. I. m. 2 ai em) E 19 qua S duo haec PBxbd 22 materiam quae R 24 predixit S 25 id om. S existtentn. (pr. i m. 2 ex t, s in ras., i er.) E ) [*]( XXVUL Ang. sect. III pars 1. ) [*](4 )

propinquiora sunt eidem informitati quam caelestia corpora. et quoniam per enumerationem dierum iam ex informi quaeque formata numerantur et ex ista corporali materia iam factum caelum narrauerat, cuius multum distat species a terrenis, iam, quod ex ea formandum in rerum infima parte restabat, noluit sub his uerbis in rerum creatarum ordinem inserere, ut diceretur: fiat, non acceptura ista residua informitate talem speciem, qualem acceperat caelum, sed iam inferiorem et infirmiorem atque informitati proximam, ut his potius uerbis, cum dicitur: congregentur aquae, et: adpareat arida, acceperint haec duo species proprias istas notissimas nobisque tractabiles, aqua mobilem, terra inmobilem: ideo de illa dictum est: congregetur, de hac: adpareat; aqua enim est labiliter fluxa, terra stabiliter fixa.

Et dixit deus: germinet terra herbam pabuli ferentem semen secundum genus et secundum similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum, cuius semen eius in ipso in similitudinem suam super terram. et factum est sic. et eiecit terra herbam pabuli semen habentem secundum suum genus et secundum similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum. cuius semen eius in ipso secundum genus super terram. et uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane dies tertius. hic moderamen ordinatoris aduertendum est, ut, quoniam distincta [*]( 15 Gen. 1, 11-18 ) [*]( 2 quoniam (am in ras.) R 3 iam er. R 4 distant El 5 infirma PR1 6 noluit b creaturum E1 creaturarum E2 PS creadarum b ordine S 9 ipfirmiorem (in exp, m. 1) E 11 duae PS propias S 12 nobis quae R aquã P aqua. R terram EPS immobilem EPR 13 ante ideo add. et SRbd ante adpareat add. autem d 14 lauitur El 15 pauuli E1 16 genus suum S 18 eius addidi sec. LXX in ipso] sit in ipso bd sit ipsius (sit 8. l. m. 2) E ipsius SR post ipso tres litt. er. P in] secundum bd om. PS 19 eiecit terra] eiecit ds ER- proiecit ds S produxit terra PRlbd 20 suum om. d genus suum b semilitudinem P1 22 in ipso] in sit EPRS insit b in eo sit d 25 ordinatores Rl )

quaedam creatura est herbarum atque lignorum ab specie terrarum et aquarum, ut in elementis numerari non possint, seorsum de illis diceretur, ut exirent de terra, et seorsum illis redderentur illa solita, ut diceretur: et factum est sic, ac deinde repeteretur, quod factum est, seorsum quoque indicaretur deum uidisse, quia bonum est, tamen, quia fixa radicibus continuantur terris et conectuntur, ista quoque ad eundem diem pertinere uoluerit.

Et dixit deus: fiant luminaria in firmamento caeli, sic ut luceant super terram in inchoationem diei et noctis et ut diuidant inter diem et noctem, et sint in signa et in tempora et in dies et in annos; et sint in splendorem in firmamento caeli, sic ut luceant super terram. et factum est sic. et fecit deus duo luminaria magna, luminare maius in inchoationem diei et luminare minus in inchoationem noctis, et stellas: et posuit ea deus in firmamento caeli. sic ut luceant super terram et ut sint in inchoationem diei et noctis et ut diuidant inter lucem et tenebras. et M uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane dies quartus. in hoc quarto die quaerendum est, quid sibi uelit ista ordinatio, ut prius uel fierent uel secernerentur aqua et terra priusque terra germinaret, quam in caelo sidera fierent. neque enim possumus dicere electa esse quaeque meliora, quibus dierum series ita distingueretur, ut finis et medium maxime. ornatius eminerent; [*](9 Gen. 1. 14-19 ) [*](1 quedam R om. El creaturaip (m exp. m. 1) R 4 illis s. I. m. 1 R 10 sicut SR2 ut bd luceat El 11 ut om. S 12 in ante temp. om. EPSbd in dies] dies E in annos] annos ES 13 splendore E splendore» R sic ut] sicut PSR2 ut bd 15 incoationem ElSl 16 et pr. om. b 17 eas ESRZb flrmamentum S sicut SPR ut bd 18 inchoatione E 19 ut 8. I. m. 1 P 20 factum (ai a s. I. m. 2) E,PRSb uespere SR2b uespera* P 22 quod E fiere*t R 23 aquae PSb et] a Pb et (in ras. m. 1) R priusque] prius quae R prius quippe S 26 fines ER2 emineret S ) [*]( 4* )

septem quippe dierum medius quartus est. occurrit enim illud, quia septimo die non est facta ulla creatura. an forte lux primi diei magis respondet ad quietem septimi, ut eo modo concinentibus finibus iste rerum ordo texatur eminentibus de medio luminibus caeli? sed si primus dies septimo concinit, debet ergo et secundus sexto concinere. quid autem simile habet firmamentum caeli cum homine facto ad imaginem dei? an quia caelum totam superiorem mundi partem occupat, et homini in totam inferiorem potestas dominandi tributa est ? sed quid agimus de pecoribus et bestiis, quas ipso die sexto in sua genera terra produxit? quae illis cum caelo potest esse conlatio?

An potius, quoniam primo facta intellegitur lucis nomine spiritalis creaturae formatio, consequens erat, ut corporalis quoque creatura, id est mundus iste uisibilis fieret, qui factus est biduo propter duas partes suas maximas, quibus constat uniuersus, caelum scilicet et terram? secundum hanc rationis conlationem, qua et ipsa uniuersa creatura spiritalis et corporalis saepe caelum et terra nominatur, ita ut globus quoque iste turbulentioris aeris terrenae parti deputetur — exhalationibus quippe humidis corporascit — si quid uero tranquilli aeris est, ubi uentosi atque procellosi motus non possunt existere, ad caelestem partem pertineat, post hanc uniuersitatem molis corporeae fabricatam, quae uno loco tota est, quo conlocatus [*]( mo 2 VII (mo add. m. 2) P 3 diei s. I. P respondet E1 post quietem add. diei PRSbd 4 concinentibusj continentibus E\' concinnat P1 concin;;nantibus 221 conicientibm S finibus om. Pl rerum om. PRSbd tessatur El 5 dej e S 6 concinnet PBl conci.nere (n er.) R 8 qui Rl cael6 Rt 9 post totam add. m. 2 s. I. parte E 10 ante bestiis add. de PSRlbd 11 suo genere PRbd 12 conlatio El collatio PR 13 primO. b 16 uiduo E1 17 uniuersum Et uniuersus mundus b terra E hanc] hanc ergo S 18 conlationem E18 collationem PR qua] quae S om. P et eras. R ipsa om. P1 uniuersa om. S 20 turbo lentigris 81 terreni b terr$enae (a pro exp. m. 1) E exalationibus EPRS 23 perteneat PlRl 24 corporae E1 corporaee S conlocatus ElS locatus b )

est mundus, consequens erat, ut inpleretur partibus intra uniuersum, quae de loco in locum congruis motibus agerentur. cuius generis herbae atque arbores non sunt. radicibus quippe istae fixae sunt terrae et, quamuis habeant motus incrementorum suorum, de locis tamen propriis non mouentur nisibus suis, sed, ubi fixa sunt. ibi aluntur et crescunt; propterea magis pertinent ad terram quam ad genera rerum, quae in aquis et terris mouentur. quia ergo uisibili mundo constituendo, hoc est caelo et terrae, duo sunt adtributi dies, restat, ut his mobilibus et uisibilibus partibus, quae creantur intra illum, tres dies reliqui deputentur; et quia, sicut caelum prius factum est, ita prius est ordinandum huiusmodi partibus suis, quarto die fiunt sidera, quibus super terram lucentibus habitatio quoque inlustretur inferior, ne habitatores eius in habitationem tenebrosam inducantur. et ideo, quia infirma corpora inferiorum habitatorum succedente motibus quiete reparantur, factum est, ut circumeunte sole diei noctisque uicissitudine propter uicissitudinem dormiendi et uigilandi potirentur, nox uero illa non indecora remaneret, sed lunae ac siderum luce et ipsos consolaretur homines, quibus plerumque operandi est nocturna etiam necessitas, et quibusdam animalibus, quae lucem solis ferre non possunt, ad sufficientiam temperaretur.

Illud autem, quod dictum est: et sint in signa et in tempora et in dies et in annos, quis non uideat, quam obscure positum sit quarto die coepisse tempora, quasi [*](24 Gen. I, 14 ) [*]( 3 haerbae R 4 ista PBSbd fixa PRSbd 6 aluuntur E 8 aquis (a s. I. m. 1) P1 9 atribati E 10 nisibilibus 221 11 prius caelam PRSbd 12 ornandum Rbd 18 suis. Quarto (sic distinguit) b 15 inducantur M1 16 quietae E1 17 reparatur b 18 propter uicissitndinem om. E1 19 poterentur Pl ante non s. I. m. 2 add. ut E non S1 21 etiam est b etiam nocturna PRSbd quidam P1 2stemperarentur PRi 24 c. VIlli E infin.om.PRSbd 25etinannoset in dies E in ante annos om. S 26 obscura PR )

superius triduum sine tempore praeterire potuerit? quis igitur animo penetrat. quomodo illi tres dies transierunt, antequam inciperent tempora, quae quarto die dicuntur incipere, uel utrum omnino transierint dies illi? an circa speciem factae rei dies appellatus sit et circa priuationem nox? ut nondum specie formata materia nox dicta sit, unde formanda erant cetera, sicut potest quamuis in rebus formatis intellegi tamen ex ipsa mutabilitate informitas materiae; non enim spatiis uel locorum quasi remotior uel temporum quasi anterior discerni potest. an potius in ipsa re facta atque formata eadem mutabilitas, hoc est deficiendi, ut ita dixerim, possit bilitas, nox appellata sit, quia inest rebus factis, etiamsi non mutentur. posse mutari? uespera autem et mane non quasi per temporis praeteritionem et aduentum, sed per quendam terminum, quo intellegitur, quousque sit naturae proprie modus. unde sit naturae alterius consequenter exordium? an aliqua alia ratio sit horum uerborum diligentius uestiganda?

Quis in tantum secretum facile inrumpat et quae signa dicat, cum dicit de sideribus: et sint in signa? neque enim illa dicit, quae obseruare uanitatis est, sed utique utilia et huius uitae usibus necessaria, quae uel nautae obseruant in gubernando uel omnes homines ad praeuidendas aeris qualitates per aestatem et hiemem et autumnalem uernalemque temperiem. et nimirum haec uocat tempora, quae per sidera fiunt, non spatia morarum, sed uicissitudines adfectionum caeli huius. nam si aliquis uel corporalis uel spiritalis motus conditionem istorum luminarium praecessit, ut aliquid a futura expectatione per praesens in praeteritum traiceret, sine [*]( 1 tridum E igitur] ergo bd 2 penetret b transierint EaPaRbd transire potuerint S 3 inquiperent Et 5 ait] est S pribationera El nox] nos E1 6 nox] nos El 7 formatis (ati in ras.) R tamenJ cQ b 8 ex] in PSbd ex (in ras.) R mutabilitatem El 10 refecta 81 12 rebus] in rebus Pb, (in eras.) R 13 uesperae S 15 quod S propriae PRSb proprius d 18 inrumpat El 20 et om. PRlb 22 homines omnes E puidendos b aeris om. S 23 hiaemem R 24 nemiram Pl uocat 2J1 25 uicissitudine P 28 traiecerit S )

tempore esse non potuit. et quis obtineat non fuisse nisi ab exordio siderum conditorum? sed certae horae et dies et anni, quos usitate nouimus, non fierent nisi motibus siderum. itaque si hoc modo intellegamus tempora, dies et annos, ut articulos quosdam, quos per horologia conputamus, uel in caelo notissimos, cum ab oriente usque in meridianam altitudinem sol insurgit atque inde rursus usque in occidentem uergit, ut possit deinceps aduerti uel lunam uel aliquod sidus ab oriente statim post occasum solis emergere, quod item cum ad meridianam caeli uenerit altitudinem, medium noctis indicet, tunc scilicet occasurum, cum sole redeunte fit mane; dies autem totos solis ab oriente usque ad occidentem circuitus; annos uero uel istos usitatos solis anfractus, non cum ad orientem, quod cotidie facit, sed cum ad eadem loca siderum redit - quod non facit nisi peractis trecentis sexaginta quinque diebus et sex horis, id est quadrante totius diei, quae pars quater ducta cogit interponi unum diem, quod Romani bissextum uocant, ut ad eundem circuitum redeatur, uel etiam maiores et occultiores annos; nam conpletis aliorum siderum spatiis maiores anni fieri dicuntur —: si ergo ita intellegamus tempora, dies, annos, nemo dubitat haec sideribus et luminaribus fieri. ita enim positum est, ut incertum sit, utrum ad omnia sidera pertineat, quod dictum est: sint in signa et in tempora et in dies et in annos. [*](1 quid (s. I. m. 2 at s) E optineat EP 2 sed certae] secutę S certe EP ore El 3 usitat»e (a er.) P fierint d nisi El 4 itaque om. Bl si hoc in ras. R dies] et dies S et annos una. S 5 ante articulos add. tempora bd, m. 2 add. id est sicut R orologia ElSl computamus E 6 notissimos] notamus S 7 insurgit (it ex & m. 1) S 8 uergit (it ex & m. 1) S luna PRSbd 9 sydus S 10 meridianam] mediam E*PBSbd 11 occursurum P1 12 totos E1. in ras. R totus S occidentem] orientem E\'-Pld 13 istos om. S anfractõs SIB! amfractus b 14 cottidie ES lo trecentos PlB 16 sexj tribus S oris B 17 pars s. I. m. 1 B 18 bisextum b eundem] eum P1 19 completis Eb 21 ante annos add. et E2Sbd dubitat a(t in ras.) R 24 in tempora] tempora ElPBlbd et in dies] et dies ElB1 in ante annos om. S )

an signa et tempora ad cetera, dies uero et anni ad solem tantummodo.

Qualis etiam luna facta sit, multi loquacissime inquirunt. atque utinam inquirentes loquantur ac non potius docere conantes! dicunt enim ideo plenam factam, quia non decebat, ut deus inperfectum aliquid illo die faceret in sideribus, quo scriptum est, quod facta sint sidera. qui autem resistunt, dicunt: ipsa ergo debuit prima luna dici, non quarta decima; quis enim incipit ita numerare? ego autem medius inter istos ita sum, ut neutrum adseram, sed plane dicam, siue primam siue plenam lunam deus fecerit, fecisse perfectam. ipsarum enim naturarum est deus auctor et conditor. omnis autem res quidquid progressu naturali per tempora congrua quodammodo prodit atque explicat etiam ante continebat occultum, si non specie uel mole corporis, ui tamen et ratione naturae. nisi forte arbor, quae per hiemem pomis uacua foliisque nudata est, tunc inperfecta dicenda est, aut uero in primordiis etiam suis, cum adhuc nullum fructum dedisset, inperfecta erat illa natura. quod non tantum de arbore, sed nec de ipso eius semine recte diceretur, ubi omnia, quae progressu temporis quodammodo procedunt, modis inuisibilibus latent. quamquam si aliquid deus inperfectum fecisse diceretur, quod deinde ipse perficeret, quid reprehensionis haberet ista sententia? iure autem displiceret, si id. quod ab illo inchoatum esset, ab alio perfectum esse diceretur.

Qui ergo de terra non queruntur, quam fecit deus, cum in principio fecit caelum et terram, quia inuisibilis erat et inconposita et postea tertia die conspicua redditur atque [*]( 3 cap. X E 6 quo] quod El 7 est onl. b sunt b 8 debuit ergo S 9 inquipit El enumerare Sbd 10 adseram E1 11 perfectum E1 13 quicquid E2SR progressu (u iłJ ras. m. 2) B 14 etsi EJPRSbd 15 ui] sui RIPbd et om. R\'bd 20 quae] q; R 22 fecisse (i sup. e m. 1) P 23 repraehensionis EPR sentencia R sentia-E1 24 esset] esse S 25 diceretur (dicerentur P) esse perfectum PRSbd 26 quid S quaeruntur EPR1 27 ante caelum add. deus PRSbd terra E1 incomposita EPbd 28 tertio PRSbd componitur EPRbd )

conponitur, quid sibi de luna tenebras faciunt quaestionum? aut si, quod de terra dictum est, non temporis interuallo, cum simul deus materiam rebus concreauerit, sed narrationis distributione intellegunt dictum, cur in hoc, quod etiam oculis uideri potest, non intuentur integrum corpus habere lunam et tota sua rotunditate perfectum, etiam cum lumine corniculato siue incipiens ad terras lucere siue desinens fulget? si ergo lumen in ea crescit uel perficitur uel minuitur, non luminare ipsum, sed illud, quod accenditur, uariatur; si autem ex una sphaerulae suae parte semper lucet, sed, dum eam partem conuertit ad terram, donec totam conuertat, quod a prima usque ad quartam decimam fit, crescere uidetur, semper est plena, sed terrae habitatoribus non semper adparet. haec eadem ratio est, et si solis radiis inlustratur. non enim potest etiam sic, cum soli proxima est, nisi lucidis cornibus adparere, quia cetera pars, quae tota in orbem inlustratur, non est ad terras, ut uideri possit, nisi cum soli contraria est, ut totum terris adpareat, quod eius inluminat.

Non desunt tamen, qui non eo se arbitrari dicunt lunam primitus a deo quartam decimam factam, quia plena facta credenda est, sed quia in scripturis dei uerba sic habent: lunam factam in inchoationem noctis; tunc autem noctis exordio uidetur, cum plena est, alias uero et per diem incipit uideri ante plenitudinem et in progressu noctis tanto ampliore quanto minuitur. sed qui per inchoationem noctis non intellegit nisi principatum — nam et graecum uerbum hoc magis [*]( 22 Ps. 135, 9 ) [*]( 1 tenebras de luna PR 3 materiam rebus] res b 4 distributionem ElPl distributionem R 5 uidere S 6 rutunditate El cornibulato P corniculato (nicu in ras. m. 2) R 7 inquipiens El 8 crescet PlR 9 adcenditur S 10 sperulae ER sphernlae PS spęrulę b partem (rtem 111. 2 in ras.) E 11 conuertet S quod in ras. m. 2 E 12 ad om. b fit] fecit S 14 sij cum S sol b 16 totam S inlustrata P1 17 possit (t a. I. m. 1) P 18 illuminatur d 23 inquipiunt E1 24 anpliore S 25 minuetur S 26 et hoc b magis hoc S )

indicat, cum dictum est: ap/rav, et in Psalmis apertius scriptum est: solem in potestatem diei, lunam et stellas in potestatem noctis — non cogitur a quarta decima numerare et credere lunam factam primo esse non primam.

Quaeri etiam solet, utrum caeli luminaria ista conspicua. id est sol et luna et stellae, aequaliter fulgeant, sed, quod diuersis interuallis distent a terra, propterea diuersa claritate magis minusque nostris oculis adpareant. et de luna quidem qui haec dicunt, non dubitant eam minus lucere quam solem, a quo etiam perhibent inlustrari. multas autem stellas uel aequales soli uel etiam maiores audent dicere, sed longius positas paruas uideri. et nobis quidem potest fortasse sufficere. quoquo modo se ista res habeat, artifice deo condita sidera. quamquam teneamus auctoritate apostolica dictum: alia gloria solis et alia gloria lunae etalia gloria stellarum; stella enim ab stella differt in gloria. sed quia possunt adhuc dicere. etiamsi non resistant apostolo: differunt quidem in gloria. sed ad oculos terrenorum, aut, quia hoc propter resurgentium similitudinem dicebat apostolus, qui non utique ad oculos aliter erunt et in se aliter, differunt quidem et in se ipsis sidera in gloria, sed tamen nonnulla sunt etiam sole maiora, ipsi uiderint, quemadmodum soli tam magnum tribuant principatum. ut eum radiis suis quasdam stellas et eas quidem principales, quibus amplius subplicant isti quam ceteris, et tenere dicant et retro agere a cursu proprio. non enim fit uerisimile [*]( 2 Ps. 135, 8. 9 14 I Cor. 15, 41 . ) [*]( 1 arcim El archin IPPBS 3 a quartfi decima J21 numerari ElS 5 cap. XI E 6 quod om. b 7 distenta S 8 minusque] minusquod S \'appareant (n s. I. m. 1) S 9 hoc S minus eam PRSbd solem] solet E 10 illustari b autem] etiam in ras. m. 2 R 12 paruas] possint S 13 quoquo] qui quoquo b artifice] scimus artifice b 15 pr. et om. EPJRbd 16 ab] a b 17 resistunt S 18 terraenorum R resurrectionum S 19 qui] quia P 20 aliter. Differunt (sic!) b 22 quemammodum P1 tam magnum soli S 24 amplius isti quam ceteris supplicant PRSbd suplicant EP temere (8. I. m. 2 supra me scr. ne) E 25 a om. E )

maiores aut etiam aequales uiolentia radiorum eius posse superari. aut si superiores signorum stellas uel septentrionum maiores esse adserunt, quae nihil tale a sole patiuntur, cur istas per signa circumeuntes amplius uenerantur V cur eas signorum dominas perhibent? etsi enim regradationes illas siderum, uel fortasse tarditates, non a sole fieri quisque contendat, sed aliis occultioribus causis, soli tamen istos in suis deliramentis, quibus uim fatorum a ueritate deuii suspicantur, praecipuam tribuere potestatem ex libris eorum certe manifestum est.

Sed dicant quod uolunt de caelo alieni a patre, qui est in caelis; nobis autem de interuallis et magnitudine siderum subtilius aliquid quaerere talique inquisitioni rebus grauioribus et melioribus tempus necessarium inpendere non expedit nec congruit. et melius credimus esse ea ceteris maiora luminaria, quae sancta scriptura ita commendat: et fecit deus duo luminaria magna, quae tamen non sunt aequalia. nam consequenter dicit, cum ea ceteris praeposuerit, inter se ipsa litfen\'e. ait enim: luminare maius in inchoationem diei et luminare minus in inchoationem noctis. certe enim uel hoc concedent oculis nostris, ut ea manifestum sit amplius . ceteris lucere super terram nec diem clarere nisi luce solis nec noctem tot stellis adparentibus ita lucere, si luna desit, quemadmodum praesentia illius inlustratur.

De fatis autem qualeslibet eorum argutias et quasi [*](16 Gen. 1, 16 ) [*]( 3 adserunt El solo R 4 ista PRd signa] singula S 5 proseptem hibent S 8 factorum ES deuiis S deui (septem exp. m. 2) E suapicuntur P1 9 tribue (fin. iters.) R 14 necessarium tempus PRSbd non] nec PMSbd 15 congruet S ea esse PRSbd 16 et om. EPR 17 magna luminaria EPRb; sed cf. pag. 51, 15 aequalia (e 8. I. m. 1) E 19 differe El inchoatione S 20 inchoationeip (m exp. m. 1) S 21 concedat b manifesta S 22 caeteris R clarere] clarere super terram S 24 quemammodum PlR inlustratur El 25 cap. XII E fa.tis B post autem add. siderum bd qualeslibet Et argutias] angustias PRl, in marg. b )

de mathesi documentorum experimenta, quae illi ἀποτελέσματα uocant, omnino a nostrae fidei sanitate respuamus; talibus enim disputationibus etiam orandi causas nobis auferre conantur et inpia peruersitate in malis factis, quae rectissime reprehenduntur, ingerunt accusandum potius deum auctorem siderum quam hominem scelerum. sed quod animae nostrae non sint natura corporibus ne quidem caelestibus subditae, audiant et philosophos suos; quia uero terrenis corporibus illa corpora superiora non ad ea, quae ipsi tractant, potentiora sunt, uel hinc aliquando cognoscant, quia, cum multa corpora diuersorum generum, uel animantium uel herbarum et arbustorum, uno simul puncto temporis seminentur unoque puncto temporis innumerabiliter multa nascantur, non tantum diuersis, sed etiam isdem terrarum locis tantae sunt uarietates in progressibus, in actibus et passionibus eorum, ut uere isti, sicut dicitur, perdant sidera, si ista considerent.

Quid autem insulsius et hebetius quam, cum istis rebus conuincuntur, dicere ad solos homines sibi subiciendos fatalem stellarum pertinere rationem? in quibus tamen etiam ipsi de geminis conuincuntur, quorum diuerse uiuentium, diuerse felicium uel infelicium diuerseque morientium easdem plerumque constellationes accipiunt, quia, etsi interfuit aliquid, cum de utero funderentur, in nonnullis tamen tantum interest, quantum [*]( 19 cf. Gen. 25, 25 ) [*]( 1 matesi P om. ES eras. in R experimentum Pb experimenta (a in ras.) R apotelesmata ESb apotelismata P aputuelesmata (tueles m. 2 in ras. quae in mg. add. ai apotelesmata) R 2 nostre S respuimus S 4 impia E 5 repraehenduntur ER accusandum] ad causandum (in mg. at accusandtt) b 6 hominum scelera b scelerum] scelerum commissorum S 7 sit El nature (e in ras. m. 2) R nec Eb subdite S 8 philosphos S suos (s init. s. I. m. 1) S quia] quid Rl 10 quia om. PRi 12 unoquoque R 14 hiadem EPR iisdem bd tante R progressibus] professipyjbus (oni exp. m. 1) E 15 possessionibm PRl uere isti] uesti S 16 considerantd 17 quam om. E1 18 sibi om. b subitiendos R 19 ipsis SR2 20 gminis El diuersae ESPR uiuorum PR diuersae EPR 21 uel infelicium om. Pl diuersaeque EPRS 23 in om. El )

ab istis conprehendi conputatione non possit. manus sequentis Iacob, dum nascerentur, inuenta est pedem fratris praecedentis tenens; usque adeo sic nati sunt, quasi unus infans in duplum prolixior nasci uideretur. horum certe constellationes, quas appellant, nullo modo dispares esse potuerunt. quid ergo uanius, quam ut illas constellationes intuens mathematicus ad eundem horoscopum, ad eandem lunam diceret unum eorum a matre dilectum, alterum non dilectum? si enim aliud diceret, falsum profecto diceret; si autem hoc diceret, uerum quidem, sed non secundum suorum librorum ineptas cantiunculas diceret. quodsi huic historiae, quia de nostris profertur, nolunt credere, numquid et naturam rerum delere possunt? cum ergo se minime falli dicant, si horam conceptionis inuenerint, saltem sicut homines non dedignentur conceptum considerare geminorum.

Ideoque fatendum est, quando ab istis uera dicuntur, instinctu quodam occultissimo dici, quem nescientes humanae mentes patiuntur. quod cum ad decipiendos homines fit, spirituum seductorum operatio est: quibus quaedam uera de temporalibus rebus nosse permittitur partim subtilioris sensus acumine, quia corporibus subtilioribus uigent, partim experientia callidiore propter tam magnam longitudinem uitae, partim sanctis angelis, quod ipsi ab omnipotente deo discunt, etiam iussu eius sibi reuelantibus, qui merita humana occultissimae iustitiae sinceritate distribuit. aliquando autem idem nefandi spiritus etiam quae ipsi facturi sunt uelut diuinando praedicunt. quapropter [*](1 conpraehendi ER posset b 2 nascerentur (n fin. s. I. m. 1) E 5 esse] se P poterunt Pb potuerunt (pr. u in ras. m. 2) R 7 oroscopum Ex ad] et ad b matre] mare Ex 9 uerum] et uerum S 10 canticulas S 11 storiae El proferuntur P 13 horam (h in ras. m. 2) R saltim PSR1 14 hominis Rl 16 cap. XIII E stinctu Rl 17 mentis PR 18 spiritum ElS 19 operatio est (o est in ras. m. 2) E uero P 20 rebus om. P1 permittunt P permittuntur b promittitur R partim] partim quia Sbd 21 ante quia add. partim bd subtilibus ES partim-partim in mg. inf. m. 1 R 22 partem R a sanctis b 24 occultissime PS 25 iidem d 26 ipsi quae S sunt om. P1 uelud S praedicunt (aup. u m. 2 add. ai a) E predicunt P qujapropter (i del. tn. 1) P)

bono christiano siue mathematici siue quilibet inpie diuinantium, maxime dicentes uera, cauendi sunt, ne consortio daemoniorum animam deceptam pacto quodam societatis inretiant.

Solet etiam quaeri, utrum caeli luminaria ista conspicua corpora sola sint an habeant rectores quosdam spiritus suos, et, si habent, utrum ab eis etiam uitaliter inspirentur, sicut animantur carnes per animas animalium, an sola sine ulla permixtione praesentia. quod licet non facile conprehendi possit, arbitror tamen in processu tractandarum scripturarum oportuniora loca posse occurrere, ubi nobis de hac re secundum sanctae auctoritatis regulas etsi non ostendere certum aliquid, tamen credere licebit. nunc autem seruata semper moderatione piae grauitatis nihil credere de re obscura temere debemus, ne forte, quod postea ueritas patefecerit, quamuis libris sanctis sine testamenti ueteris siue noui nullo modo esse possit aduersum, tamen propter amorem nostri erroris oderimus. nunc ad librum operis nostri iam tertium transeamus.

Et dixit deus: educant aquae reptilia animarum uiuarum et uolatilia super terram secundum firmamentum caeli. et factum est sic. et fecit deus cetos magnos et omne animal reptilium, quae eduxerunt [*](19 Gen. 1, 20—23. ) [*]( 1 quilibet (q in ras. m. 2) R 2 doemoniorum S 8 inretiant El 4 cap. XIill E 5 quosdam rectores S 8 permixcione R pręsencia R om. b post licet add. in praesenti bd facile non possit conprehendi b . conpraehendi ER 11 regulas] litteras b certam P 12 pie PRS 13 de re] debere El taemere P 17 iam om. El Explicit liber secundus. Incipiunt capitula libri tertii fol. 30 E Explicit liber secun jdus do gratias sfiper (litt. maio color) fol. 39b P Explicit liber secundus. Incipit liber tertius (litt. mai.) pag. 50b S fol. 63b R fol. 16 C 18 Explicuerunt capitula. Incipit liber tertius fol. 31 E Incipit liber tertius (litt. maio rubr.) fol. 40* P 20 secundum] secundum (pr. u sup. e m. 1) P et secundum b 21 coetos ERl coetus PlSR2 22 quae (e 8. I. m. 1) E )

dum genus eorum. et omne uolatile pennatum secundum genus. et uidit deus, quia bona sunt. et benedixit ea deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete aquas in mari, et uolatilia multiplicentur superterram. et facta est uespera, et factum est mane dies quintus. nunc in inferiore parte mundi ea, quae spiritu uitae mouentur, fiunt, et primum aquarum, quod aeris qualitati proximum elementum est, quia huic caelo, in quo sunt luminaria, ita uicinus est aer, ut et ipse caeli nomen acceperit; sed nescio, utrum etiam firmamentum possit uocari. dicuntur autem caeli pluraliter in una eademque re, quae dicitur unum caelum. nam cum in hoc libro singulari numero dicatur caelum, quod diuidit inter aquas; quae supra, et eas, quae infra sunt, in illo tamen psalmo, et aquae, inquit, quae super caelos sunt, laudent nomen domini. et caelos caelorum si bene intellegimus sidereos aeriorum, tamquam superiores inferiorum, et hos in eodem psalmo accipimus, ubi dictum est: laudate eum, caeli oaelorum, satis adparet hunc aerem non solum caelum, sed etiam caelos dici, sicut dicuntur et terrae, nec aliud significatur quam illa quae singulariter terra dicitur, quando dicimus orbem terrarum et orbem terrae.

Hos etiam aerios caelos quondam perisse diluuio in quadam earum, quae canonicae appellantur, epistula legimus. neque enim umida illa natura, quae ita concreuerat, ut cubitis quindecim altissimorum montium transcenderet uertices, potuit [*]( 14 Ps. 143, 4. 5 17 Ps. 148, 4 22 cf. II Petro 3, 6 25 cf. Gen. 7, 20; cf. De ciuit. dei lib. XX 18 ) [*]( 1 pinnatuin ElPl 2 genus suum b 3 deus om. R inpletej implete EPR replete Sbd 4 in marij maris ERa 6 eaq; R 7 et flunt b qualitate R 9 nomen caeli S nomine Et 10 uocaui Sl cap. I E 13 easj easdem b easq; R 14 inquid P caelos (s 8. I. m. 1) R 15 intellegamus PR intelligamus b 16 sidereos El syderios E28 aereorum b 18 post hunc lit. 3 litt. P ae.rem P 20 aliut R dicitur terra S 22 cap. II E aereos Pb periisse bd diUuuio E 23 appellantur (n in ras. m. 2) R epistula* (e er; ex u m. 2 fec. o) E 24 humida Ebd 25 potui E1 )

ad sidera peruenire. sed quia huius aeris umidioris, in quo aues uolant, uel tota uel prope tota spatia conpleuerat, perisse, qui fuerant, caelos in illa epistula scribitur. quod nescio quemadmodum possit intellegi nisi in aquarum naturam pinguioris huius aeris qualitate conuersa; alioquin non perierunt tunc isti caeli, sed sublimius erecti sunt, cum locum eorum aqua occuparet. itaque facilius eos secundum illius epistulae auctoritatem perisse credimus et alios, sicut ibi scribitur, repositos extentis uidelicet exhalationibus, quam sic erectos, ut eis superioris caeli natura loco suo cederet.

Oportebat itaque, ut in creandis habitatoribus inferioris huius mundi partis, quae saepe terrae nomine tota commemoratur, prius producerentur ex aquis animalia, postea uero de terra, quod ita sit aeri aqua similis, ut eius exhalationibus pinguescere probetur, ut et spiritum procellae faciat, id est uentum et nubila contrahat, et possit uolatus auium sustinere. quapropter etiamsi uerum dixit quidam saecularium poetarum: nubes excedit Olympus, et: pacem magna tenent, quia perhibetur in Olympi uertice aer esse tam tenuis, ut neque nebulis obumbretur nec turbetur uento nec sustentare alites possit nec ipsos, qui forte ascenderint homines, crassioris [*]( 7 cf. II Petro 3, 5-7 18 Lucani Pharsalia 2, 271. 273 19 cf. Aug. De ciuit. dei XV 17 ) [*]( 1 quia* (m er; i s. I. m. 1) P humidioris ESbd 2 uolant El uolitant EaPBSbd compleuerat Ebd periisse bd 3 illa] ipsa C 4 quemammodum EPR 5 pinguioris (i med. 8. I. m. 1) E non] nonp (o (in. exp. m. 1) E 7 occupauerat d epistulae E\' 8 periisse bd credimus periisse b 9 extentis] extenuatis R2bd exalationibus ElPRSC erectos (a er.) P ei PRC 10 superioribus b caderet S succederet b 11 oportet b 12 partis (i ex c) E, (i sup. e m. 1) S sepe SB terra PBl conmemoratur P 14 aeri (i sup. e m. 1) P exalationibus EIP exal*ationibus (t er.) R 15 et s. I. m. 1 R procellae (a 8. I. m. 1) P 16 abiuni P 18 nubis Weber Luc. Phars. excedet S magna cod. Luc. in ed. Weber: mag- nain EPBSCb suiuma d tenet PBlC 19 perbibeatur S1 prohibetur Bl tinuis P1 20 nebulis] nubibus PBlCbd nec] neque (bis) bd alites (s in ras. m. 2) R 21 neque bd ascenderent PR crassiores S )

aurae spiritu alere, sicut in isto aere consuerunt, tamen et ipse aer est, unde aquis uicina qualitate diffunditur, et propterea ipse quoque in humidam naturam conuersus diluuii tempore creditur. neque enim arbitrandum est aliquid de spatiis siderei caeli usurpasse, cum omnes etiam altissimos montes aqua transcenderat.

Quamquam de conuersione elementorum etiam inter ipsos, qui haec otiosa cura subtilissime perscrutati sunt, non parua quaestio est. alii enim dicunt omnia in omnia posse mutari atque conuerti; alii uero esse aliquid omnino proprium singulis perhibent elementis, quod in alterius elementi qualitatem nullo modo uertatur. unde suo loco fortasse, si dominus uoluerit, diligentius disputabimus; nunc autem, quod ad praesentem sermonem adtinet, haec commemoranda existimaui, ut intellegamus seruatum esse ordinem rerum, quo prius oportuit aquarum animalia quam terrarum creata narrare.

Et nullo modo arbitrandum est praetermissum esse in hac scriptura ullum mundi huius elementum, cum quattuor notissimis eum constare persuasum sit, quia uidetur hic caelum et aqua et terra commemorari, de aere autem taceri. consuetudo quippe nostrarum scripturarum est aut caeli et terrae nomine mundum appellare aut interdum addere et mare. aer itaque uel ad caelum pertinere intellegitur, si qua sunt in eius superioribus partibus tranquillissima et pacatissima spatia, uel ad terram propter hunc turbulentum et caliginosum locum, [*]( 1 consueuerunt bd et tamen Plb 3 umidam PR dillubii (b in u mut.) E dilui 221 .4 aliquid] aliud b 5 siderei (ei in ras. m. 2) E sideriil?1 7 cap. III E 8 hic b odiosa E1 cura] curiositate SC subtilissime El praescrutati PRSC 11 elimentis PRl 12 fortasse (fortassis bd) suo loco PRbd 18 disputauimas (m. 2 u med. in b mut. et s. I. add. ax declarabimus) E,8 ad (d s. I. m. 1) R 14 hic b commemoranda. (m er.) P 16 quo] quod El 16 post terrarum add. . natura P, quae uox er. est in R narrare (narrari d) creata PRCbd 17 Et nullo] nec ullo PRSbd 19 costare El 20 aquam et terram PIllb commemorare b tacere PRlb 21 nostrarum (no s. I. m. 1) E aut] aut vt (ut exp. m. 1) S et] aut b 22 addere (re s. I. m. 1) P 24 et pacatissima om. Pl 25 turbolentum S ) [*]( XXVIII. Ang. sect. III pars 1. ) [*]( 5 )

qui humida exhalatione pinguescit, quamuis et ipse saepius caeli nomine nuncupetur. ac per hoc non scriptum est: producant aquae reptilia animarum uiuarum, et producat aer uolatilia uolantia super terram, sed utrumque hoc animantium genus ex aquis productum esse narratur. quidquid ergo aquarum siue labiliter undosum et fluidum est siue uaporaliter tenuatum atque suspensum, ut illud reptilibus animarum uiuarum, hoc uolatilibus adpareat distributum, utrumque tamen humidae naturae deputetur.

Ideoque sunt etiam, qui subtilissima consideratione quinque istos manifestissimos corporis sensus secundum quattuor usitata elementa ita distinguant, ut oculos ad ignem. aures ad aerem dicant pertinere. olfaciendi autem gustandique sensum naturae humidae adtribuunt: et olfactum quidem istis exhalationibus humidis, quibus crassatur hoc spatium, in quo aues uolitant, gustatum uero istis fluxibilibus et corpulentis humoribus. nam quaecumque in ore sapiunt, ipsius oris humori commiscentur, ut sapiant, etiamsi arida cum acciperentur fuisse uideantur. ignis tamen omnia penetrat, ut motum in eis faciat. nam et humor priuatione caloris congelascit et, cum possint feruescere elementa cetera, ignis frigescere non potest; facilius quippe extinguitur, ut ignis non sit, quam frigidus manet aut fit alicuius frigidi contactu tepidior. tactus autem, qui est quintus in sensibus, terreno [*]( 1 exalatione ElPBSC sepius S 2 nuncupetur] appelletur C est] esse in ras. m. 2 R 4 sed et E 5 quicquid EiSR 6 fluuidum PRSC uaporabiliter C 9 umidae S deputatur PRSCbd 10 cap. IIII E qui. (b er.) R subtilissima E1, (s init. s. I. m. 1) R 12 ut] et E 13 olęfaciendi E, (post 1 er. e) PR 14 naturae sensum E umidae S ol#factum R quidam R1 15 exalationibus ElRS 16 gusturn E2R2C7.1 corpolentis S 17 umoribus S *oris (h er.) S 18 umori S sapiunt P 19 cap. V E 20 uraor S pribatione El 21 cetera leg. ante feruescere in S feruescere] frigescere b cetera elementa PRbd ignis frigescere] ignescere Pl 22 frigescere in ras. m. 2 R 28 frigidus] frigus E1 manet EIPi: maneat E*P2RSbd fit] sit Rbd fiat SC 24 terraeno E )

elemento magis congruit; proinde per totum corpus animantis, quod maxime ex terra est, quaeque tacta sentiuntur. dicunt etiam nec uideri sine igne posse aliquid nec tangi sine terra, ac per hoc elementa omnia in omnibus inesse, sed unumquodque eorum ex eo, quod amplius habet, accepisse uocabulum; ideo autem caloris priuatione, cum corpus nimie frigescit, obtundi sensum, quia motus pigrescit, qui ex calore inest corpori, dum ignis aerem et aer humida et humor terrena quaeque adficit, subtilioribus scilicet crassiora penetrantibus.

Quanto autem quidque subtilius est in natura corporali, tanto est uicinius naturae spiritali quamuis longe distante genere, quandoquidem illud corpus est, illud non est.

Ac per hoc, quoniam sentire non est corporis, sed animae per corpus, licet acute disseratur secundum diuersitatem corporeorum elementorum sensus esse corporis distributos, anima tamen, cui sentiendi uis inest, cum corporea non sit, per subtilius corpus agitat uigorem sentiendi. inchoat itaque motum in omnibus sensibus a subtilitate ignis, sed non in omnibus ad idem peruenit. in uisu enim peruenit represso calore usque ad eius lucem, in auditu usque ad liquidiorem aerem calore ignis penetrat; in olfactu autem transit aerem purum et peruenit ad humidam exhalationem: unde crassior haec aura subsistit. in gustatu et hanc transit et peruenit usque ad humorem corpulentiorem: quo etiam penetrato atque [*]( 2 tacta] acta El post dicunt add. m. 2 in ras. enl E 4 aelementa P unumquodque (d 8. I. m. 1) E 6 pribatione E1 priuatione. (m er.) P nimi.e (a er.) EP nimię S 7 obtundi El 8 ignis (gn m. 2 in ras.) E umida E1 9 ten-ena (a er.) E subtilioribus El scilicet & crassiora 81 11 quique E1 subtilius El 12 est om. S 13 illut Jm. Pl 14 cap. VI E ac] ad Ex 15 diseratur ElR corpor*eorum (a er.) PR 18 subtilius Ex sentiendi id est per ignem S inchoat. Itaque S 19 motu S subtilitate Ex 20 repraesso R 22 calorem (m exp. m. 1) P calore. (m er.) S calore (a ex o m. 1) R olfacto PRl 23 ad] usque ad b umidam Ex exalationem ElSR ezaUatioiiem (t er.) P 24 gustum E2 gnstu Cb et hanc] autem b 25 umorem El corpolentiorcm S penetrato (o in ras. m. 2) E ) [*]( 5* )

traiecto, cum ad terrenam grauitatem peruenit, tangendi ulti-. mum sensum agit.

Non igitur ignorabat naturas elementorum eorumque ordinem, qui cum uisibilium, quae intra mundum in elementis natura mouentur, conditionem introduceret prius caelestia luminaria, deinde aquarum animantia. terrarum autem postrema narrauit, non quod aerem praetermiserit, sed quod purissimi et quietissimi aeris, ubi uolare aues non posse dicuntur, si qua sunt spatia caelo superiori coniunguntur et caeli nuncupatione in scripturis ad superiorem mundi partem pertinere intelleguntur, ut terrae nomine uniuersaliter hoc totum significetur, ex quo incipit deorsum uersus: ignis, grando. nix, glacies, spiritus tempestatis et omnes abyssi, donec perueniatur ad aridam, quae proprio nomine terra dicitur. aer itaque superior ille, siue quod ad caelestem mundi pertinet partem, siue quod nullum habet uisibilem habitatorem. de qualibus nunc sermo narrantis est, neque praetermissus est caelo nominato neque adnumeratus in creandis animalibus; iste uero inferior, qui excipit exhalationes humidas. maris ac terrae et ad sustinendas aues quodammodo crassatur, nonnisi ex aquis accipit animalia. quod enim eius humidum est, hoc portat alitum corpora, quae ita nituntur pennis uolantes, quemadmodum pisces quibusdam suis alis natantes.

Proinde scienter tamquam spiritus dei, qui scribenti aderat, ex aquis dicit producta uolatilia. quarum natura bipertitum locum sortita est: inferiorem scilicet in unda labili, [*](12 Pe. 148. 8. 9 ) [*](3 Non igitur om. El 6 postremo C 9 spacia R 11 ut] et (8. l. M 2 at ut) E 12 inquipit El 13 glaties SR 15 ille superior PRSbd 16 post quod duo uocab. er. R 18 caelo] de cglo b annumeratus g b 19 excepit E exalationes E*SR 21 accepit E1 22 alitam Pl pinnis JF*JP 23 quemammodum PlRS 26 quarum] aquarum (a init. s. l. m. 1) P tquaram (a eras.) R aquarum enim b aquarum qug C quorum d; cf. de Qenesi eontra Matt. cap. 15 et de Genui ad litteram Ubri imperfecti cap. 14 bipartitum bd 26 inferiori El fobili E labili (la in ras.) R labi S )

superiorem uero in aura flabili, illum deputatum natantibus, istum uolantibus. sicut huic elemento congruos duos etiam sensus animalibus datos uidemus: olfactum explorandis uaporibus, gustatum explorandis liquoribus. quod enim et tactu aquas uentosque sentimus, hoc est, quod terrae solidum omnibus admiscetur elementis; sed in his crassioribus sentitur amplius, ita ut etiam tangendo contrectari ualeant. ideoque et ista in duabus maximis mundi partibus generali terrae nomine conplectuntur, sicut ille psalmus ostendit, omnia superiora ab illo principio enumerans: laudate dominum de caelis. omniaque inferiora ab alio principio: laudate dominum de terra: ubi et spiritus tempestatis nominantur et omnes abyssi et ignis iste, qui urit tangentem, quia de terrenis et humidis motibus ita existit, ut subinde uertatur in aliud elementum. et quamuis naturae suae sursum nitendo indicet adpetitum, in caelestem tamen superiorem tranquillitatem non possit euadere, quia multo aere superatus et in eum conuersus extinguitur . ac per hoc in ista rerum parte corruptibiliore atque pigriore turbulentis motibus agitatur ad temperandum eius rigorem et ad usus terroresque mortalium.

Quia ergo etiam tactu, qui ad terram proprie pertinet, sentiri possunt et fluctus undarum et flatus aurarum, [*]( 10 Ps. 148, 1 11 Ps. 148, 7 ) [*]( 1 in om. Pl, 8. I. m. 1 R flauili ElPl 2 cap. VII E hoc b aelemento P 3 olfactam P1 olfactum (c 8. I. m. 1) R explorandis (s 8. I. m. 1) P 4 gustum EsCb et er. E1, in ros. m. 2 R tactu] ad tactum Pb tactu. (m er.) R 5 cum voce hoc tnc. cap. VIII E solida Blb 6 in omnibus b ammixcetur R ammizetur P1 aelementis P 7 etiam] iam R contractari PRl 8 et ista om. El maximis] maxime Pbd maxime R generali El generaIi*.* (ter er.) S generaliter PRbd post generali add. cęIi et b 11 omniaquae EPR 12 et omnes abyssi nominantur PRSbd 13 cum et inc. cap. VHII E de] om. El 14 motibus] humoribus b uerta.tur P 15 alium E aelementum P 16 adpetitum E1 17 possit] potest d superatus (8 fin. ex r) R 19 pigriore] pinguiore SC turbolentis S 21 tactum E 22 fluctus (us in raa. m. 2) R flatus (us in ras, m. 2) R )

propterea ipsa quoque aquatilium animalium corpora et terrenis uescuntur et, maxime aues, in terra etiam requiescunt fetusque propagant; pars enim humoris, quae uaporaliter exhalatur, etiam super terras extenditur. ideoque, cum dixisset scriptura: educant aquae reptilia animarum uiuarum et uolatilia, inquit, super terras, addidit sane dicens: secundum firmamentum caeli, in quo potest aliquanto manifestius adparere illud, quod ante uidebatur obscurum. non enim ait ; in firmamento caeli, sicut de luminaribus, sed, uolatilia, inquit, super terras secundum firmamentum caeli. id est iuxta firmamentum caeli, quia uidelicet hoc caliginosum et humidum spatium, in quo aues uolant, illi spatio contiguum est ubi uolare non possunt, quod iam merito tranquillitatis et quietis pertinet ad firmamentum caeli. in caelo ergo uolant aues, sed in isto, quod ille psalmus etiam terrae nomine includit: propter quod caelum uocantur multis locis uolatilia caeli, non tamen in firmamento, sed secundum firmamentum.

Nonnulli putant propter sensus tarditatem non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum appellata. sed si propterea sic appellarentur, daretur auibus nomen animae uiuae. cum uero et ipsa uolatilia dicta sunt. sicut illa reptilia, ut subaudiatur animarum uiuarum, fatendum est, ut arbitror. ita dictum, ac si diceretur: quae sunt in animabus uiuis reptilia uel uolatilia, sicut dici posset: ignobilia hominum, ut intellegeremus, quicumque sunt in hominibus ignobiles. [*](5 Gen. 1, 20 ) [*](1 corpora (a ex e) P terraenis El 2 etiam requiescunt] et in mare (mari C) quiescunt se setusque El foetusque 8 fgtus quoque b 3 propagans El qui b exalatur ElSB 4 terram 8 6 terram bd 7 aliquando E manifestus Bx 8 antea E*PRSbd 9 luminibus S uolantia PSCd uolancia B 10 terram bd 12 uolitant SB2 contignum] congruum E1 14 caeli om. b 15 in om. ES includet S 16 uocatur E1 nocantur (c ex 1) P 17 in firmamentu B 18 nonnulli? E 20 auibus daretur PBSbd 21 sint C 23 in a. I. m. 1 E animalibus S uinis om. S 24 possit S 25 ignobilibus E1 )

quamquam enim sint et animalia terrestria, quae repunt super terram, tamen ex multo maiore numero pedibus mouentur, et tam pauca fortasse in terris repunt, quam pauca in aquis \'gradiuntur.

Nonnulli autem putauerunt propterea non animam uiuam, sed reptilia animarum uiuarum pisces esse appellatos, quod eis memoria nulla sit nec aliqua uita uelut rationi uicinior; sed fallit eos experientia minor. nam quidam scripserunt, quae animaduertere potuerunt in uiuariis piscium, multa miranda. sed etiamsi forte falsa scripserunt, memoriam tamen pisces habere certissimum est. quod ipse sum expertus, et experiantur, qui possunt et uolunt. nam fons quidam magnus Bullensium regionum fere plenus est piscium. solent autem homines desuper intuentes eis aliquid iacere, quod sibi uel praeripiant confluentes uel inter se diripiant concertantes. quo pastu adsuefacti deambulantibus super oram fontis hominibus ipsi quoque cum eis gregatim natando eunt et redeunt, expectantes, unde aliquid iactent, quorum praesentiam sentiunt. non itaque frustra mihi uidetur aquarum animalia sic appellata reptilia, quemadmodum aues uolatilia; nam si uel nulla memoria uel sensus tardior animae uiuae nomen repulisset a piscibus, uolatilibus certe adhiberetur, quorum uita in oculis nostris est et memor et garrula et in nidis construendis educandisque fetibus sollertissima.

Nec ignoro ita quosdam philosophos sua cuiusque [*]( 1 et om. E1 reppunt R 2 maiori C 3 tam.- (en er.) R 5 cap. X E nonnulli (i 8. I. m. 1) R 7 necl uel b aliquam uitam Et rationi (ni 8. l. m. 1) E 8 fallet S experiencia R scribserunt E 9 enimaduertere El 10 forte post scripserunt legitur in b memoria E 13 uullensium E bul-ensium R regiorum P2Rd piscium om. Pl 15 praeeripiant S 16 adsuefacti S assuefacti in ras. m. 2 R adsueti Pd *oram (h er.) E 17 congregatim PRSbd 18 unde] ut inde b quo (in ftne uers.) R 20 quemammodum EPR et aues b si uel E1 21 reppulisset SC 22 uolatilibus (li s. I.) E adhiberetur El 23 et memor et garrula] memoratu garrula b memor et] memorat R1 24 foetibus ES faetibus PRC sollertissimam P 25 cap. XI E ita] ista b quosdam (uo in ras. m. 2) R )

elementi distribuisse animalia, ut terrena esse dicerent non tantum. quae in terra repunt atque gradiuntur, sed aues etiam, quod et ipsae in terra requiescant uolando fatigatae,. aeria uero animalia daemones esse, caelestia deos: quorum quidem nos partim luminaria, partim angelos dicimus. idem tamen aquis pisces et sui generis beluas adtribuunt, ut nullum elementum suis animalibus uacet: quasi uero sub aquis terra non sit, aut probare possint pisces non in ea requiescere ac reparare natandi uires sicut uolandi aues, etsi forte rarius pisces id faciunt, quod ad gestanda corpora sit unda quam aura ualidior, ita ut terrena quoque animalia natantia ferat, siue usu docta, ut homines, siue natura, ut quadrupedia uel serpentes. aut si propterea non putant, quia non insunt piscibus pedes, [nec uituli Marini] nec phocae aquarum sunt nec colubri cocleaeque terrarum; nam et illae pedes habent et haec genera sine ullis pedibus, non dico, requiescunt in terra, sed ab ea uix aut numquam recedunt. dracones autem sine pedibus et in speluncis requiescere et in aerem sustolli perhibentur: qui quamquam non facile noti sint, litterae tamen non tantum nostrae, sed etiam gentilium nequaquam de istorum animantium genere tacuerunt.

Quapropter, etsi daemones aeria sunt animalia, quoniam corporum aeriorum natura uigent, et propterea morte non dissoluuntur, quia praeualet in eis elementum, quod ad faciendum est quam ad patiendum aptius, duobus subterpositis. [*](1 cf. Apulei de deo Socratis cap. 8 edit. Goldbacher p. 12 22 cf. De ciuit. dei lib. VIII15 ) [*]( 3 ipse SC 4 aerea PCb demones S deos] dS S 5 iidem PSbd 6 et] ex E neluaa EtP attribuunt (prim. t s. I. m. 1) E 7 aelementum PB 8 ea] terra b 10 ad a. I. m. 2 S 12 sine alt. (8. 2. m. 2 at seu) E seu R 13 insunt] sunt El pedes piacibua bd 14 uituli marini nec om. PRSCbd foce E focae PJRSC 15 colobri S cocleae quae R cochleaeque bd terram S habet S 16 ullis in ras. m. 2 E 17 eed] sed et E numquam (quam 8. I.) E drachones E1 dracones (con in ras.) R 18 aere PR 19 quamquam] quam S 22 demones SR aerea PRIOb 23 aereorum b 24 aelementum PR 25 est om. hi post patiendum add. est bd )

aqua scilicet et terra, uno autem superposito, id est igne sidereo — distribuuntur enim elementa ad patiendum duo: humor et humus, ad faciendum autem alia duo: aer et ignis —: si ergo haec ita sunt, non inpedit ista distinctio nostram scripturam, quae non ex aere, sed ex aquis producta indicat uolatilia, quia subtilioris quidem et in auras exhalati atque distenti, sed tamen humoris locus uolatilibus datus est. aer autem a confinio luminosi caeli usque ad aquarum fluuida et nuda terrarum peruenit. non tamen totum spatium eius exhalationes humidae infuscant, sed usque ad eum finem, unde incipit iam terra nominari secundum illum psalmum, ubi dicitur: laudate dominum de terra. superior uero pars aeris propter puram tranquillitatem caelo, cui conlimitatur, communi pace coniungitur et eius uocabulo connuncupatur. in qua fortassis parte si fuerunt ante transgressionem suam transgressores angeli cum principe suo, nunc diabolo, tunc archangelo — nam nonnulli nostri non eos putant caelestes uel supercaelestes angelos fuisse —, non mirum, si post peccatum in istam sunt detrusi caliginem, ubi tamen et aer sit et humore tenui contexatur, qui commotus uentos et uehementius concitatus etiam ignes ac tonitrua et contractus nubila et conspissatus pluuiam et congelantibus nubilis niuem et turbulentius congelantibus densioribus nubilis grandinem et distentus serenum facit occultis imperiis et opere dei a summis ad infima uniuersa, quae creauit, administrantis. unde [*]( . 12 Ps. 148, 7. ) [*]( 1 aqua§ E 2 sidereo El aelementa P 8 umor EP humos P1 autem om. b 4 haec ergo PRSC istam S distinctio om. S 6 Bubtilioris El exalati E1 RS0 7 umoris P 8 fluida bd 9 exalationes »8 exalationis PRl 10 umidae PR 11 inquipit E1 iam] etiam PRbd 12 post terra add. dracones SC 13 collimitatur Ebd conliminatur 81 14 coniungitur (alt. n a. l. m. 1) E eiua om. Pl eius suo E1 uocauulo El nuncupatur PRSbd 15 in.qua (i er.) E 16 diabulo PRS 19 istam] hanc b 20 umore PR cum motus S uentus S uentia RlC 21 ac (in ras. m. 2) R et PRlbd 22 pluuia El 23 tarbolentius S congelantis Pl 25 amministrantis PRC )

in illo psalmo, cum commemorata essent: ignis, grando. nix, glacies, spiritus tempestatis, ne talia sine diuina prouidentia fieri mouerique putarentur, continuo subiecit: quae faciunt uerbum eius.

Si autem transgressores illi, antequam transgrederentur, caelestia corpora gerebant, neque hoc mirum est, si conuersa sunt ex poena in aeriam qualitatem, ut iam possint ab igne, id est ab elemento naturae superioris aliquid pati; nec aeris saltem spatia superiora atque puriora, sed ista caliginosa tenere permissa sunt, qui eis pro suo genere quidam quasi carcer est usque ad tempus iudicii. et si quid de his transgressoribus angelis diligentius requirendum est, alius erit adcommodatior scripturae locus. proinde nunc quod satis est: si haec spatia turbida et procellosa propter aeris naturam usque ad undas terrasque porrectam possunt aeria corpora sustinere, possunt et auium, quae productae sunt ex aquis, propter aquarum tenues halitus: qui scilicet eidem aeri iuxta undas et terras circumfuso atque ob hoc infimae et terrenae parti deputato uaporaliter inseruntur et auras intexunt, quae nocturnis rigoribus adgrauatae sereno etiam rore destillant, si autem uehementius frigus est, etiam gelu candidius inalbescunt.

Et dixit deus: educat terra animam uiuam secundum genus: quadrupedia et reptilia et bestias terrae secundum genus et pecora secundum genus. et factum est sic. et fecit deus bestias terrae [*](1 Pe. 148, 8 23 Gen. 1, 24. 25 e ) [*]( 1 in] et in b 2 glaties SR prouidentia diuina b 6 ge»«rabant (ne er.) E 7 poena (e 8. I. m. 1) E aeream b 9 saltim SC spacia R atque puriora add. in mg. inf. m. 1; ra in ras. m. 2 R 10 permissa (a in ras. m. 2) R permissi Pbd il transgresstonbus (i er.) E 13 adcommodatior E1 quod nunc PRd quod om. E1 16 porrecta b 16 producta PRSbd 17 tenis J21 alitUS EI PRSG eiusdem S 18 infime S infirmae PRl et] ac PRSbd 20 aggrauate b distillant E2RSbd 21 inaluescunt Et 26 et factum — 75,2 genus om. b )

secundum genus et pecora secundum genus et omnia reptilia terrae secundum genus. et uidit deus, quia bona sunt. iam nunc consequens erat, ut alteram partem, quae proprie terra dicitur, infimi huius loci. quem totum cum omnibus abyssis et nebuloso aere uniuersaliter uocabulo terrae alibi scriptura conplectitur, ornaret animalibus suis. et manifesta quidem sunt animalium genera, quae in uerbo dei terra produxit. sed quia saepe nomine pecorum uel nomine bestiarum animalia omnia rationis expertia solent intellegi, merito quaeritur, quas nunc proprie bestias et quae pecora dicat. et repentia quidem siue reptilia terrena non est dubitandum quod omnes serpentes intellegi uoluit, quamquam et bestiae dici possint; pecorum autem nomen non usitate serpentibus conuenit. rursum leonibus et pardis et tigridibus et lupis et uulpibus, canibus etiam et simiis atque id genus ceteris usitate conuenit uocabulum bestiarum. pecorum autem nomen his animalibus adcommodatius aptari solet, quae sunt in usu hominum, siue adiuuandis laboribus, ut boues et equi et si qua talia, siue ad lanicium uel ad uescendum, ut oues et sues.

Quid ergo sunt quadrupedia? quamquam enim haec omnia praeter quaedam serpentia quattuor pedibus gradiantur, nisi tamen hoc nomine proprie quaedam uellet intellegi, non utique hic etiam quadrupedia nominaret, quamuis de his in repetitione tacuerit. an cerui et damae et onagri et apri — quia neque illis bestiis, ubi leones sunt, coniungi possunt; similes [*](1 et pecora—genus in mg. m. 1 R omnia reptiliaj aolatilia PR 4 quem 8 propria S propria PR terra; (e er.) P 5 abyssis (j m. 1 ex i) E uocauulo E1 6 conplectitur El 8 sepe SRC 10 queritur R propri.e PS propriae R post quae add. 8. I. m. 1 ID nunc R,EJ2 pecjpecora 15 dicat et repentia (sic) b 11 repti»*a (corr. m. 1) R repta S 12 repentes Rb 13 possunt S usitatae E\'iPl 14 rursum ex saraum m. 1 E tigribus EJ28 16 usitat.e E 17 adcommodatius ElSl usum (m exp. m. 1) P 18 adiubandis El 19 lanitium EPSC lanicium R lanificium bd; cf. Rdnsch Itala p. 31 21 preter S 22 proprio nomine b propriae PlRS 24 damulae E2 dammuli PR dammulae C damme S damule bd )

enim sunt illis pecoribus neque tamen sub cura humana sunt — proprie quadrupedia nuncupata sunt, quasi reliqua essent haec animalia, quibus ista appellatio generalis quidem cum multis propter numerum pedum, sed tamen speciali significatione tribueretur? an, quia ter dixit: secundum genus, tria quaedam genera nos inuitat adtendere? primo secundum genus quadrupedia et reptilia: ubi arbitror significatum, quae quadrupedia dixerit, scilicet quae in genere sunt reptilium, sicut sunt lacerti, steliones et si quid huiusmodi est. ideoque in repetitione quadrupedum nomen non iterauit, quia reptilium uocabulo fortasse conplexus est: unde ibi non simpliciter ait: reptilia, sed addidit: omnia reptilia terrae; ideo terrae, quia sunt et aquarum, et ideo omnia, ut illic intellegantur, quae quattuor etiam pedibus nituntur, quae superius quadrupedum nomine significata proprie sunt. bestias autem, de quibus item ait: secundum genus, quidquid ore aut etiam unguibus saeuit exceptis serpentibus. pecora uero, de quibus tertio ait: secundum genus, quae neutra ui lacerant, sed aut de cornibus aut ne hoc quidem. praedixi enim et quadrupedum nomen quam late pateat ipso pedum numero facile agnosci et nomine pecorum uel bestiarum omne inrationale animal aliquando conprehendi. sed etiam ferarum uocabulum solet in latina lingua tantumdem ualere; non ideo tamen neglegenda fuit consideratio, quomodo possint haec nomina, quae non frustra in hoc scripturarum loco posita sunt, etiam speciali distinctione discerni, quod in usu loquendi cotidiano facile animaduerti potest.