De Genesi Ad Litteram

Ut quid ergo factus est sol in potestatem diei, qui luceret super terram, si lux illa diei faciendo suffecerat, quae [*]( 24 cf. Ps. 135, 8 ) [*]( 1 aliam partem El 5 possit S et 8. I. m. 1 P 6 possit S ■ monstrosum] monstruosum (pr. u 8. I. m. 1) P, SRbd 7 quid? quod] cum b quid quod etiam perd. lintOl. m. 2 del. R 8 die s. I. m. 1 P numquinnam El 9 ei er. S quaenam (nam 8. I. m. 2) E 11 alique R 13 eidem (e init. 8. I. m. 1) P 14 ad] et ad (et add. m. 2) E 16 circuiens E circuiuiens 81 18 tenebraescit P qap4 II quod (pr. quod in fine tle1"S. exp. m. 1) P 19 credere om. El possit Sb posse PlR 20 eam partem El if) qpa in qua (pr. in qua in fine uers exp. m. 1) S 21 lux m" (illa etJJp. m. 1) S decessisset SR2b 22 et uespera PR aliam partem El 23 exoritura b circflitu b 25 die b sufficerat S1 R )

Quod antequam fieret, quo circuitu sibi potuerint tres dies noctesque succedere lucis, quae primo facta est, permanente natura, si lux corporalis tunc facta intellegenda est, et inuenire et explicare difficile est. nisi forte molem terrenam et aquosam, antequam esset ab alterutro utrumque discretum, quod tertio die factum scribitur, tenebras deum appellasse quis dixerit propter crassiorem corpulentiam, quam lux penetrare non poterat, uel propter obscurissimam umbram tantae molis, quam necesse est, ut ex altera parte habeat corpus, ex alia parte lux fuerit. ad quem locum enim cuiuslibet corporis moles lucem peruenire non sinit, in eo loco umbra [*]( 8 Gen. 1, 3 ) [*]( 1 erat] est RxPbd illa* (e eras.) E 2 longinquas (alt. n s. l. m. 1) E sentire PR possit S 3 adque El 5 addito] edito S 9 quod] cura PBlbd exla R 10 commemoratur S ording P ordinem R 12 ille (e 8. I. m. 2) R 13 inuenire S 14 nocturnac] nocturnaa S 15 antequam (qu m. 2 in ras.) E 16 cepisse 81 scribtura EP 17 quo] quod S circflitu b 18 q; ii1 21 antequam in mg. m. 1 R alterotro Sl 23 dixerat E1 propter.. (ea eras.) E 26 alia] aliqua Rd fierit P1 fieret Blb 27 molis PE, sinitj it (s eras. et in mg. sin add.) P ) [*]( XXVIII. Aug. seet. III pari 1. ) [*]( 2 )

Sed si primaria lux illa undique terrae molem circumfusa contexerat, siue staret siue circumiret, non erat, ex qua parte admitteret noctem sibi succedere, quia nusquam ipsa discedebat, ut ei faceret locum. an ex una parte facta est, ut ipsa circumiens etiam noctem ex alia parte consequenter circumire permitteret? cum enim totam terram adhuc aqua tegeret, nihil inpediebat, ut aquosa et globosa moles ex una parte faceret diem lucis praesentia, ex alia noctem lucis absentia quae in eam partem succederet a tempore uespertino, ex qua lux in aliam declinaret.

Quo ergo congregatae sunt aquae, si totam terram prius occupauerant? illae scilicet, quae detractae sunt, ut terra [*](1 carens omnis lux dies appellatur ea luce sqq. P post carens septem uocab. eras. R elkluce* (utrimque m er.) E impedierit S 2 oppositum E 6 inrumpere ElSl 8 spatium illud PRbd luce. (m eras.) E 10 partem terrae PRbd 12 quarumcumque Sb 13 nox] nos d praecedentique b recedentique om. b 15 primaria (im 8. I. m. 1) R 16 contexerat (a corr. m. 2) R circniret ES 17 ammitteret R succederet RI numquam El 18 factura 8 est] erat R2Sd, (8. I. m. 2 ) E ut] et El ipsA b 19 circumiens 81 circuiens P1 circuire S 20 permitera R 21 molis PRl 23 qua] quo S 26 Ille R )

Non est autem informis omni modo materies, ubi etiam nebulosa species adparuerit.

Et ideo quaeri adhuc potest, quando deus istas conspicuas aquarum terrarumque species qualitatesque creauerit; in nullo enim sex dierum hoc inuenitur. itaque si hoc ante [*]( 2 terrae nudam Sb 4 terrae om. b appareret E 5 altum con:1 hic finit. p. 14b S; extremo mg. infer. legitur: hic est defectus; desiderantur: gregatae-diuisit (21, 18), quo uocab. p. 17 incipit 6 sur- rigitor Btb subregiturP1 congesta (in mg. congregata) b congestam ER 8 aequabiliter PJRd 9 quia] qui bd fluctuantes (e ex i) P, RCb 11 nndantur, latius (sic. distinc.) b 12 eum] aliam E1; 8. I. m. 2 at etL 13 totam bd 14 terram bd quooperiretur R cooperiegtur (n m. 1 exp.) C cooperiret bd 15 tegebat] gelabat El 16 congregationi J21 congretione Pl spissata //////// est (spissata in ras. m. 2) R 18 concabus El 19 corruentes PRSbd 20 apparet d amor E1 abscSderet b 21 autem] enim C 22 apparet d 26 nullo (n 8. I. m. 1) PolIo Bl ) [*]( 2* )

Cur non dictum est, cum hoc factum esset, "uidit deus, quia bonum est"?

Haec enim consideratio suasit, quoniam manifestum est omne mutabile ex aliqua informitate formari simulque illud et catholica fides praescribit et certissima ratio docet nullarum naturarum materiam esse potuisse nisi ab omnium rerum non solum formatarum, sed etiam formabilium inchoatore deo atque creatore, de qua etiam dicit ei quaedam [*]( 2 Gen. 1, 1 6 Gen. 1, 2 ) [*]( 1 sicut 8. I. m. 1 C primorum dierum PRSbd 4 uisibilis specie R 8 aquas PBCbd 9 factaip E 11 quod om. PRl aquis (a 8. I. m. 1) P possit PBú 13 a litoribus P fetibus E faetibus PR 14 decorata (de 8. I. m. 1) E cur] cum E iste RC 19 factum est bd 20 esset factum C 22 suasit. Quoniam (sic) b 23 ex] et ex P aliqa 121 24 conscribsit 2T ratio] narratio R 26 formaturum non solum El inchoatore Rl 27 quo E qufdani (d add. m. 2) R )

Non quia informis materia formatis rebus tempore prior est, cum sit utrumque simul concreatum, et unde factum est, et quod factum est — sicut enim uox materia uerborum est, uerba uero formatam uocem indicant, non autem qui loquitur prius emittit informem uocem, quam possit postea conligere atque in uerba formare: ita et deus creator non priore tempore fecit informem materiam et eam postea per ordinem - quarumque naturarum quasi secunda consideratione formauit; formatam quippe creauit materiam — sed quia illud, unde fit aliquid, etsi non tempore, tamen quadam origine prius est, quam illud, quod inde fit, potuit diuidere scriptura loquendi temporibus, quod deus faciendi temporibus non diuisit. si enim quaeratur, utrum uocem de uerbis an de uoce uerba faciamus, non facile quisquam ita tardo ingenio reperitur, qui non potius uerba fieri de uoce respondeat: ita quamuis utrumque simul qui loquitur faciat, quid unde faciat, naturali adtentioni satis adparet. quamobrem, cum simul utrumque deus fecerit, et materiam, quam formauit, et res, in quas eam formauit, et utrumque ab scriptura dici oportuerit, nec simul [*]( 1 Sap. 11, 18. ) [*]( 3 congrueret bd commemoratum ExPlRlC 4 cõmernorationem 01 5 etc. bd 6 sequeretur CI 7 Non (incip. cap. XVII) E 8 concreatum III 9 prius est om. E1 est uerborum bd 10 uero 8. I. m. 1 C 12 et om. PRCbd creator deus PRbd 14 quarumque (que s. I. m. 1) R 17 diuidere (iui in fine tters. prauec. est) P 18 quod (uod et pars. litt. q des. ut) P 19 si enim (i enim desect.) P uerbis an de (s an de des.) P an uerba **uoce* (de er. et m; m. 2 signa transposit. add. et sup. uoce scr. de) E 20 quisquam tksect. P repperitur EPRS 22 quid El 23 attentioni S attentione PRbd utrumque] que P utrum 221 24 et-fonnauit om. JF1 25 ab] a S om. FIltb scribtura EP )

Sed si credibiliter dicitur eam significari illis uerbis: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum; et spiritus dei superferebatur super aquam, ut excepto, quod ibi positum est de spiritu dei, cetera rerum quidem uisibilium uocabula, sed ad illam nformi tatem, ut tardioribus poterat, insinuandam dicta intellegamus, quia duo haec elementa, id est terra et aqua, ad aliquid faciendum operantium manibus tractabiliora sunt ceteris, et ideo congruentius istis nominibus illa insinuabatur [*](16)informitas: si ergo hoc probabiliter dicitur, non erat aliqua formata [*]( 15 Gen. 1, 2. ) [*](n n 1 unde illud E 2 debuisse (deb a 1. 2 in ras.) R 3 materia E1 forma El 5 contigit ElP 7 prolixitate (p litt. dimid. pars. desec. est) P alterum altero prius narrandum b 8 utrumque (ut desec. est) P deus (u deest) P 9 prius est om. S faciendo etiam (do eti des. sunt.) P 10 narrandum P1 quia du desecta sunt P altera P 11 minus] magis (af minus s. I. m. 2) E 12 utcumque] ut cum b 14 formate S factae PRlCbd concreata Rl 18 aquas S 19 cetera El quidem rerum b ad s. I. m. 1 P 20 insinuanda El 21 haec quia (e s. I. tn. 1) P haec duo Sbd haec om. R 24 cum uoce si incipit cap. XVI in bd hoc ergo PRSbd probaliter P )

Emissionem uero contractionemque lucis illius si uelimus diem noctemque intellegere, nec causam uidemus, cur ita fieret — non enim iam erant animalia, quibus haec uicissitudo salubriter exhiberetur et quibus postmodum exortis per circuitum solis cernimus exhiberi — nec ullum occurrit exemplum, quo istam emissionem contractionemque lucis, ut diei noctisque uicissitudines fierent, probare possimus. iactus enim radiorum ex oculis nostris cuiusdam quidem lucis est iactus et contrahi potest, cum aerem, qui est oculis nostris proximus, intuemur, et emitti, cum ad eandem rectitudinem quae sunt longe posita adtendimus. nec sane, cum contrahitur, omnino cernere, quae longe sunt, desinit, sed certe obscurius, quam cum in ea obtutus emittitur. sed tamen ea lux, quae in sensu uidentis est, tam exigua docetur, ut, nisi adiuuetur extraria luce, nihil uidere possimus; et quia discerni ab ea non potest, quo exemplo demonstrari possit emissio in diem et contractio lucis in noctem, sicut dixi, reperire difficile est.

Si autem spiritalis lux facta est, cum dixit deus: fiat lux, non illa uera patri coaeterna intellegenda est, per quam facta sunt omnia, et quae inluminat omnem hominem, sed illa, de qua dici potuit: prior omnium creata est [*]( 23 Eccli. 1, 4. ) [*](1 prius ex om. Pl altera parte S facet P1RI 2 unde] utde E1 posset nox PBSbd possit S diei S discedente om. S abacedente C 3 contractionem quae R 4 caussam (semper dupl. s) d 5 erant iam S 6 exiberetur R et om. P1 7 cernimus] terminus (s. I. m. 2 af cernimus) E eiiberi R occurrera S 8 die P1 9 possumus Pfi1 10 cuiusdam] eiusdem PR lucis quidem PRd quidem] euidgs b 11 aere PR 12 emitte PlRl 13 sane (ne a. I. m. 2) P 14 sunt yipgiw (del. m. 1) S 15 ea EIPl optutus ElPRS 16 sensum PR uiuentis PlR docetur] uidetur b adiuuentur PRl adiuuemur bd 17 extranea RCbd nil S possemus PRlb et om. b quia] quoniam (8. I. m. 2) E, PRSbd ab ea non potest discerni b 18 potes PR 19 contra..ctip (di eras.) E dii R repperire EPRS 21 uera] uerba E uero S 22 quam] quem SRI inluminat El )

Sed huic luci succedentem noctem, ut uespera fieret, quo pacto intellecturi sumus? a tenebris uero qualibus talis lux diuidi potuit dicente scriptura: et diuisit deus inter lucem et tenebras? numquid iam erant peccatores et stulti decidentes a lumine ueritatis, inter quos et in eadem luce permanentes diuideret deus, tamquam inter lucem et tenebras, et lucem uocans diem ac tenebras noctem ostenderet se non operatorem peccatorum, sed ordinatorem distributione meritorum ? an hic dies totius temporis nomen est et omnia uolumina saeculorum hoc uocabulo includit ideoque non dictus est primus, sed unus dies? et facta est enim uespera, et factum est, inquit, mane dies unus, ut per hoc, quod [*]( 3 cf. Sap. 7, 27 9 cf. Confess. 1. XII 2. 8. 9 16 Gea. 1. 4 24 Gen. 1, 5 ) [*]( 1 inconmotabilis 11 2 atquae P 3 illuminata 8 inluminat P1 4 elucere S aelucere Pl 9 cglis corporeis b 10 ppositum S 11 potuit fieri S quod] quo PRi inluminaretur El 14 huic luci (in mg. hoc loco) b luci] loci PJK1 succedente nocte El 15 pacto] facto PRl 17 pro etJ ac PRbd 18 eandem E1 eadem P lucem El 19 lucemlucem om. P1 et] ac PRbd 20 et om. b ostendere Ex 21 peccatorem 51. distributionum P distribuendorum b 22 an hic] adhuc P1 hic om. Rb 23 uocabula 81 24 pr. est om. S enim om. S 25 inquid R )

Sed haec allegoriae propheticae disputatio est, quam non isto sermone suscepimus. instituimus enim de scripturis nunc loqui secundum proprietatem rerum gestarum, non secundum aenigmata futurarum. ergo ad rationem factarum conditarumque naturarum quomodo inuenimus uesperam et mane in luce spiritali? an diuisio quidem lucis a tenebris distinctio est iam rei formatae ab informi, appellatio uero diei et noctis insinuatio distributionis est, qua significetur nihil deum inordinatum relinquere atque ipsam informitatem, per quam res de specie in speciem modo quodam transeundo mutantur, non esse indispositam neque defectus profectusque creaturae, quibus sibimet temporalia quaeque succedunt, sine subplemento esse decoris uniuersi? nox enim ordinatae sunt tenebrae.

Propterea uero cum facta esset lux, dictum est: uidit deus lucem quia bona est, cum hoc posset post omnia eiusdem diei dicere, id est, ut, cum explicasset "dixit deus: fiat lux. et facta est lux. et diuisit deus inter lucem et tenebras et uocauit deus lucem diem et tenebras uocauit noctem", tunc diceret: et uidit deus, quia bonum est, et deinceps adnecteret: et facta est uespera, et factum est mane, sicut in aliis operibus facit, quibus uocabula inponit. hic ergo propterea non ita fecit, quoniam a formata re ad hoc distincta est illa informitas, ut non in ea finis esset, sed adhuc formanda restaret per creaturas ceteras [*]( 16 Gen. 1, 4 18 Gen. 1, 3. 4. 5 ) [*]( 1 creatura P1 3 aIlego.rica (ca in ras. m. 2) R prophetiae R 6 enigmata EPSR futurarumj figurarum bd factarum (a alt. s. I. add. m. 1 supra eras. o) R conditarumque] conditarum b 7 uespera S 8 diuisio quideml diuino quidam P1 distinctio (dist s. I. m. 2 supra ras.) P 9 formate S 10 inordinate El 12 traseundo Pl mutantur (n s. I. m. 1) E 13 profectusque] neque profectus b 14 supplemento ERbd 15 inordinate b 17 possit S 18 explicasset] celum explicasset b 24 imponit E inpona S propterea om. b 26 formanda (n ex m) E restavretur (v s. I. m. 1) S )

Sed ante omnia meminerimus, unde iam multa diximus, non temporalibus quasi animi sui aut corporis motibus operari deum, sicut operatur homo uel angelus, sed aeternis atque incommutabilibus et stabilibus rationibus coaeterni sibi uerbi sui et quodam, ut ita dixerim, fotu pariter coaeterni sancti spiritus sui. nam et illud, quod per graecam et latinam linguam dictum est de spiritu dei, quod superferebatur super aquas, secundum syrae linguae intellectum, quae uicina est hebraeae — nam hoc a quodam docto christiano Syro fertur expositum — non superferebatur, sed fouebat potius [*](1 essent (n s. l. m. 1) P 3 acceperimus Rl significare PRb 4 addendum esset S 5 lucem inquit S 8 formaretur El 9 est notissima b 10 terram S per om. El 11 diuidaur Sl 13 informarentur S spacium S 14 loci (i in ras. ex e) P deurno P1 18 uero] autem S 24 fotu] fotu (s. 1. m. 2 at flatu) EI PIR1 flatu PiRzb 25 grecam S 26 quod] quia b 28 hebreae ESR haebraee P 29 superferebatur super aquas (in mg. at no habet sup aquas) b)

Et in rebus obscuris atque a nostris oculis remotissimis, si qua inde scripta etiam diuina legerimus, quae possint salua fide, qua inbuimur, alias atque alias parere sententias, in nullam earum nos praecipiti adfirmatione ita proiciamus, ut, si forte diligentius discussa ueritas eam recte labefactauerit, corruamus, non pro sententia diuinarum scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam uelimus scripturarum esse, quae nostra est, cum potius eam, quae scripturarum est, nostram esse uelle debeamus.

Ponamus enim in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat lux. et facta est lux, alium sensisse lucem corporalem factam et alium spiritalem. esse spiritalem lucem in creatura spiritali fides nostra non dubitat; esse autem lucem corporalem caelestem aut etiam super caelum uel ante caelum, [*](9 cf. Matth. 23, 37 10 cf. I Cor. 14, 20 21 Gen. 1, 4 ) [*](1 tomores E1 2 aquis] quia R1 tempantis b 8 oba El 4 quodamodo R amminiculatur PR amminiculatus S 6 itaque] utique PRl 6 cperum diuinorum PRSbd 7 dei fin. om. E1 9 ierusalem S quemammodum P1 10 malitiam Et pueri esse bd 13 scripta om. S diuina scriptura S possent P 14 aliis atque aliis b sententiis b 15 nullum E nos om. S 16 rectae R lauefactauerit El 17 coruamus P1 per sententiam PR 19 eam quae] eam que Rl 21 et om. PRSbd 22 aliam Rb 23 alium (u ex a m. 1) E, aliam Rb . esse om. PRl spiritalem om. PR 24 ante fides add. quod b nostra fides b 25 super (s. I. m. 2 at supra) E, supra PRSbd )

Plerumque enim accidit, ut aliquid de terra, de caelo, de ceteris mundi huius elementis, de motu et conuersione uel etiam magnitudine et interuallis siderum, de certis defectibus solis ac lunae, de circuitibus annorum et temporum, de naturis animalium, fruticum, lapidum atque huiusmodi ceteris etiam non christianus ita nouerit, ut certissima ratione uel experientia teneat. turpe est autem nimis et perniciosum ac maxime cauendum, ut christianum de his rebus quasi secundum christianus litteras loquentem ita delirare audiat, ut, quemadmodum dicitur, toto caelo errare conspiciens risum tenere [*]( 3 hoc non PR diuina scriptura bd 4 uerum] iterum S esse. (t er.) E 6 scribtor E; cum haec uox omnib. loc. b littera m. 1 offeratur. in sequentibus indicare id omittam sentire S aliquid om. b 8 probaberitP1 10 uoluissaS scriptorem intellegiS 11 repugnauitiaPfl1, repugnabit SR2E*b restanit ElPRl 12 potuerit bd inuenierimus P 13 et] aut b 14 utriusque PRb sententia b cetera] certa PRd circums tantia P 15 suffragatur SRbd 16 accedit E1 17 conuersatione El 18 magnitudinem (m exp. m. 1) P syderum S 19 ac] et b 20 fructicum 221 22 autem est b pernitiosum S 24 delirare (pr. r in ras.) E, P1 post delirare add. quilibet infidelia bd audiat (s. I. m. 2 at de) E audeat S1 audiat P1 quemammodum P1 )

Ad hoc enim considerandum et obseruandum libri Geneseos multipliciter, quantum potui, enucleaui protulique sententias de uerbis ad exercitationem nostram obscure positis, [*](19 I Tim. 1, 7 ) [*]( 1 molestum (s. I. m. al tus) E 2 derideretur Pb auctoris Rl nostri] nros S 3 exitio (in mg. aJ exercitio) b 4 quorundam S repraehenduntur E 5 atque] et b 6 nor//// (—\' add. m. 2) R conpraehenderint E deprehenderint bd 7 quod Et 10 percipere (prius er in ras. m. 2) E 11 fallagiter P putarent E1 conscribtos E 12 tristiaeque Eb temerari Et taemerarii P 13 praesumptores SRb quod] cum PRSbd, (m. 2 8. l. at cO) E praba El pra..ua P 14 oppinione R opinione PSbd repraehendi E 16 tuemeritate P uanitate (uani in rae.) R falsietate Et tcmeritate (in ras. m. 2) R post temeritate add. m. 2 et manifestissima falsitate ante dixerunt R 18 que S 19 uerba pronuntiant PRSbd 20 neque om. b loquntur E locuntur S 21 obseruandi S librum b ct Mignc 23 exertitationem B )

Dicet aliquis: quid tu tanta tritura dissertationis huius, quid granorum exuisti? quid euentilasti? cur propemodum in quaestionibus adhuc latent omnia? adfirma aliquid eorum, quae multa posse intellegi disputasti. cui respondeo ad eum [*](17 cf. Ps. 33, 9 19 cf* Matth. 12, 1. ) [*]( 1 taemere P preiudicio S 2 modulo suo b elegat S 4 scripturae dei PRSbd 5 tractauimua (tracta m, 2) R 6 inflati (in mg, at imbuti) b hic b 8 expolitum (s. 1. m. 2 add. ai impolitti) E pinnis EIRl 9 uolaturarum] uolatu ranarum bd uola.tura..rum R inridentes El errantes S erant R 10 impios (m s. I. m. 1) R 12 quaaionibus Rl copios.e (a er.) R 13 preponentes S 14 saluberrime S saluberrimae (lu 8. I. m. 1) P reppetunt S 15 haurire] aurire El audiretf atingunt P1 attingant Rl a om. S 16 aborrentes E iniantes E1 -18 potestatem P1 19 accepta] sabbati accepta (sabbati s. I. m. 2) E,PRSbd uellere (e fin. ex &) S uersare EPPRSbd manibus om. S 21 dicit EPSP* dissertionis b 22 exuisti] exilisti b etuentilasti E deuentilasti P quur R 23 questionibus ES eorumq; S 24 disputasse 81 )

Et dixit deus: fiat firmamentum in medio aquarum et sit diuidens inter aquam et aquam. et sic est factum. et fecit deus firmamentum et diuisit deus inter aquam, quae erat infra firmamentum, et inter aquam, quae erat super firmamentum. et uocauit deus firmamentum caelum. et uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane, dies secundus. de uerbo dei, quod dixit deus: fiat firmamentum et cetera et de placito eius, quo uidit, quia bonum est, et de uespera et de mane non opus est hic iterum similiterque disserere, atque ita deinceps, quotienscumque ista repetuntur, secundum superiorem inquisitionem interim consideranda esse admonemus. utrum autem nunc illud caelum fiat, quod excedit aeris omnia spatia eiusque omnem altitudinem, ubi etiam luminaria stellaeque constituuntur quarto die. an ipse aer uocetur firmamentum, merito quaeri potest.

Multi enim asserunt istarum aquarum naturam super sidereum caelum esse non posse, quod sic habeant ordinatum pondus suum, ut uel super terras fluitent uel in aere terris proximo uaporaliter ferantur. neque quisquam istos debet ita refellere, ut dicat secundum omnipotentiam dei, cui cuncta possibilia sunt, oportere nos credere aquas etiam tam graues, [*]( 2 Gen. 1. 6-8 18 de his et sequentibus cf. etiam De ciuit. dei lib. XIII 17. 18; XXII 11 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula. in5 liber secundus (litt. uncial.) fol. 15 E Incipit liber II (litt. maio rubr.) fol. 16a P Incipit liber secundus (litt. mai. rubr.) fol. 24b S 3 diuidens om. S 5 aquam ęt aqijaiyi (et aquam del m. 1) E intra (s. 1. m. 2 ai infra) E infra (fra s. I. m. 2) R 6 firmamento S 8 factum PRb uespere PRb 9 quod] quo E*bd deus om. PESbd fiat om. El 10 quod PEl 11 de alt. om. PRSbd hoc EP 12 ita s. I. m. 1 S quotiescumque PEzbd reppetuntur S 13 secundum om. Pl superiorem (ri s. I. m. 1) P considerandam E1 14 ammonemus PlES illum El 17 quaeri merito Pbd 18 istam b sydereum S 19 hordinatum R 20 terram PRbd 21 debera S 23 nos s. I. m. 2 S grauis P1 )

Quod qui negant esse credendum, de ponderibus elementorum argumentantur, negantes ullo modo ita desuper quasi quodam pauimento solidatum esse caelum, ut possit aquarum pondera sustinere, quod talis soliditas nisi terris esse non possit et, quidquid tale est, non caelum sed terra sit; non enim tantum locis, sed etiam qualitatibus elementa distingui, ut pro qualitatibus propriis etiam loca propria sortirentur. aqua scilicet super terram, quae etiam si sub terra stat aut labitur, sicut in antris cauernisque abditis, non tamen ea terrae parte, quam supra, sed ea, quam infra se habet, continetur. nam si ex parte superiore fuerit terrae pars ulla delapsa, non manet super aquam, sed ea perrupta demergitur et pergit ad terram: quo ueniens conquiescit tamquam in loco suo, ut supra sit aqua, subter autem terra. unde [*]( 9 Sap. 11, 21 ) [*]( 2 sydera SR superfusa SI enim Et quemammodum PlR 3 nos] non El conuenit (n 8. l. m. 1) E 4 numquid Rl admiraculum S ammiraculum PiBI uellit R 7 appetendo. (s eras.) S 8 se om. J21 9 conlocet El 11 pondere S 14 quod] quo El 16 quidam E1 18 posset PRl quidquid E1 quicquid PRS 19 post qualitatibus add. propriis bd distinguuntur b 20 sortiantur S 21 sub terram El 22 cabernisque El 23 partem El haba Bl 24 superiori b pars ulla terrae PRbd 25 delabsa P dilapsa S dimergitur S 27 aqua. (m uidetur er.) P subter] subtus d ) [*]( XXVXTI. Aug. aeci. III pars 1). [*]( 3 )

Hic occurrit admonere cauendum errorem, quem in libro primo cauendum monui, ne forte, quia scriptum est in Psalmis: fundauit terram super aquam, arbitretur aliquis nostrum aduersus istos de ponderibus elementorum subtiliter disserentes isto testimonio scripturarum esse nitendum, quia illi non retenti auctoritate litterarum nostrarum et nescientes, quemadmodum dictum sit, libros sanctos facilius inridebunt quam illud repudiabunt, quod uel certis rationibus perceperunt uel experimentis manifestissimis probauerunt. illud namque in Psalmis aut figurate dictum recte accipi potest, ut, quoniam caeli et terrae nomine saepe in ecclesia spiritales carnalesque significantur, caelos ostenderit pertinere ad serenam intellegentiam ueritatis dicens: qui fecit caelos in intellegentia, terram uero ad fidem simplicem paruulorum non fabulosis opinionibus incertam atque fallacem, sed prophetica et euangelica praedicatione firmissimam, quae per baptismum solidatur, et ideo subiecerit dicens: fundauit terram super aquam; aut, si ad litteram cogit quisquam intellegi, non incongruenter uel sublimia terrarum, siue continentium siue insularum, accipiuntur, quae superiora sunt aquis, uel ipsa tegmina speluncarum, quae super aquas pendula soliditate firmata sunt. [*]( 4 cf. pag. 28, 22 sqq. 6 Ps. 135, 6 16 Ps. 135, 5. ) [*]( 1 quod om. Pl 2 compagae E sese] se b 3 camere S 4 occurrit om. 81 ammonere PlR 5 admonui d admonuimus b 6 aquas b 7 aduersum S elimentorum R discernentes (a. l. fIJ. 2 ai disserentes) E 8 istoş (s fin. exp. m. 1) E nitendum Bl utendum 12* renitendum b retenenti (alt. en s. I. del. m. 1) E 9 quemammodum PlR 10 inridebunt E* 11 perceperunt (sup. per m. 2 add. at ac) E 13 figuratae E 14 8*epe (a er.) E aeclesia E 15 significantur] figurantur b 16 intellegentia] intellectu S 19 predicatione S firmissima EPR1 quae] aquae PRl 21 quisquam cogit PRSbd intelligi esse terra ut possit aqua coęquare non incongruentur sqq. b 22 continentia (s. I. m. 2 add. ai Q) E siue om. P 24 pendula (a ex e m. 1) S firmate S )

Aerem uero aquis esse superiorem, quamuis propter ampliora sui spatia etiam aridam contegat, hinc intellegitur quod nullum uas ab ore inpressum repleri aquis potest: unde satis indicat aeris naturam locum petere superiorem. uidetur enim uas inane, sed aere plenum probatur, cum ore imo in aquam deprimitur; quia enim per superiorem partem non inuenit emicandi locum nec deorsum uersus inruptis aquis subter eas natura ire sinitur, plenitudine sua repellit eas et in uas non permittit intrare. cum autem uas ita conlocatur, ut os non habeat deorsum, sed in latus inclinatum, intrat aqua inferius exeunte aere superius. itemque si uasis erecti os pateat in caelum, cum infundis aquam, euadit aer sursum uersus ex aliis partibus, qua non infundis, et fit locus aquae deorsum uersus intrandi. quodsi ui maiore uas deprimitur, ut uel ex latere uel desuper aquae repente influant et undique os uasis obtegant, disrumpit eas aer sursum nitens, ut eis ad ima locum faciat; at ipsa disruptio singultus uasorum est, dum partibus fugit, quia totus tam cito non potest propter illius oris angustias. ita si aer super aquas ire cogitur, etiam confluentes eas dissicit, cum exilientes inpetu eius inpulsae ebulliunt et eum bullis crepantibus emittunt in sua [*]( 1 potest] post potest P1 sic s. l. m. 1 R 3 terr.eno. Ca et n er.) E terraeno P 5 cap. \'II\' E 10 aqua PR per om. b superiori parte b 11 emicandi] emigrandi Rb emeandi d irruptis E2 minutissimis E1 12 natura? E ire natura PRSbd repella S reppellit R 15 uas E*Pl erectios Pl 18 ui]bi El 20 dirrumpit E dirumpit b 21 at scripsi: ad El et E*PRSbd dirruptio E disrupti S diruptio b 22 quia (a 6. l. m. 1) R totos S potest exire b 24 post confluentes sequitur in P abdissic, sed m. 1 del. eas (a in rtw.) S dissicit] dispicit PRX despicit b disiicit d; cf. Max Bonnet Le Latin de Gregoire de Tours\' pag. 122, 3; 195, 3 exilientis E exsilientis P impetu Rl impetus b impulsas S impulsu Rb 25 ebulliuntJ uulliunt El bulliunt P eum] cum S uullis Et ) [*]( 3* )

Iam uero ignem ad superna emicantem etiam ipsius naturam aeris uelle transcendere quis non sentiat? quandoquidem si ardentem faculam capite deorsum quisque teneat, nihilominus flammae crinis ad superiora contendit. sed quoniam circumfusi ac superfusi aeris praepollenti constipatione subinde ignis extinguitur et in eius qualitatem per abundantiam superatus subinde commutatur ac uertitur, ad uniuersam eius altitudinem transiliendam non potest perdurare. itaque super aerem purus ignis esse dicitur caelum, unde etiam sidera atque luminaria facta coniectant illius uidelicet igneae lucis in eas formas, quas in caelo cernimus, conglobata dispositaque natura; ac per hoc, sicut terrarum ponderibus et aer et aqua cedit, ut ad terram perueniant, sic aquarum ponderi et ipse aer cedit, ut uel ad terram uel ad aquam perueniat. unde intellegi uolunt hoc modo necesse fuisse, ut aer quoque, si quis eius particulam in spatiis illis sublimibus caeli posset dimittere, pondere suo caderet, donec ad aeria subter spatia perueniret. quapropter conligunt multo minus esse posse aquis supra illud igneum caelum aliquid loci, cum illic aer multo aquis leuior manere non possit.

Talibus eorum disputationibus cedens laudabiliter conatus est quidam demonstrare aquas super caelos, ut ex ipsis uisi- . [*]( 26 cf. Basilii homil. in Hexaemeron III 8 et Hom. VIII 7 ) [*]( 1 decidendi] deducendi PR1 deducendis b 2 cogitur PRlbd nasae E 3 compresso S replere E1R 4 inferiore E1 5 repperit EPRS reperiat b 6 cap. III E 7 aeris naturam PRSbd nellet Pl 9 flamme S crinibus S 10 constippatione E1 13 perdurare] perducere J21 14 siddera pl sydera S 16 percernimus E dispositaque (si 8. I. m. 1) S 18 acedit R perueniat S si R1 19 acedit R perueniat 221 21 in om. El spaciis S celi S possit PRlS 22 cadere E aerea b 24 sup b illuc Rl 26 cap. IIII E caedens R )

Quamquam possit uideri non inpedire propria pondera elementorum, quomodo etiam super illud sublime caelum possint esse aquae per illas minutias, per quas etiam super hoc spatium aeris esse potuerunt. qui quamuis grauior et inferior summo caelo subiaceat, procul dubio leuior est aquis, et tamen, ut super eum sint uapores illi, nullo pondere prohibentur. sic ergo et super illud caelum potest minutioribus guttis leuior halitus umoris extendi, qui pondere cadere non cogatur. ipsi quippe subtilissima ratione persuadent nullum esse quamlibet exiguum corpusculum, in quo diuisio finiatur. sed infinite omnia diuidi, quia omnis pars corporis corpus est, et omne corpus habeat necesse est dimidium quantitatis suae. ac per hoc si potest aqua, sicut uidemus, ad tantas guttarum minutias peruenire, ut super istum aerem uaporaliter feratur, qui natura leuior est aquis, cur non possit et super illud leuius caelum minutioribus guttis et leuioribus inmanere uaporibus?

Quidam etiam nostri istos negantes propter pondera elementorum aquas esse posse super caelum sidereum de ipsorum siderum qualitatibus et meatibus conuincere moliuntur. idem namque adserunt stellam, quam Saturni appellant, esse frigidissimam eamque per annos triginta signiferum peragere circulum eo, quod superiore ac per hoc ampliore ambitu graditur. nam sol eundem circulum per annum conplet. et luna per mensem tanto, ut dicunt, breuius quanto inferius, ut spatio loci spatium temporis congruat. quaeritur itaque ab eis, unde illa stella sit frigida, quae tanto ardentior esse deberet, quanto sublimiore caelo rapitur. nam procul dubio cum rotunda moles circulari motu agitur, interiora eius tardius eunt, exteriora celerius, ut maiora spatia cum breuioribus ad [*](2 quomodo] quominus d 6 eum] illa b 7 illum El 8 alitus S habitus ElPl humoris EsSLd 9 ipse S 11 infinitae SR 17 immanere El lSpoat propter inc. cap. VI E 19 posse om. R sydereum S 21 iidem d 22 frigidissima El \'XXX\' R 23 superior Sd 26 spacium S 28 sublimior ecaelo S 29 rotunda (0 ex u m. 1) E mutu Rt 30 post exteriora add. eius in S spacia S )

Sed animaduersum est a quibusdam, quod nec ego dissimulandum puto, non frustra, cum dixisset deus: fiat firmamentum in medio aquarum, et sit diuisio inter aquam et aquam, parum uisum esse subiungere: et sic est factum, nisi adderetur: et fecit deus firmamentum; et diuisit deus inter aquam, quae erat super firmamentum, et inter aquam, quae erat sub firmamento. [*]( 20 Gen. 1, 6 23 Gen. 1, 7 ) [*]( 3 BUO om. S quoniam] quam b 4 est om. b \'XXX\' PR pprmeet] perme et Ex perimet (m. 1 exp. i et s. I. inter e et t a add.) P permeat R1 per metam S 5 motum P moturp S uelotius R cottidie ES 6 ante sic ut add. quoniam bd sic ut] si ut E2PS 7 concitatiorem PRl concitare S 10 syderum S 11 nostri in ras. a. m. 2 S aduersum S 13 iuxta om. Sl circtlit b 14 post naturam add. credere b non iam PRSbd 15 glatiali SR quoquo modo] quomodo PRl quo b qualeslibet (s. I. m. 2 at quaslibet) E 16 ante esse odd. cum b ibi eas] eas ibi PRbd minimę R 18 capatitas R 22 esse] est S 24 erant S supra P 25 aqua Ex )

Sed cum antea legitur: et sic est factum, a quo intellegimus factum? si a filio, quid opus erat iam dicere: et fecit deus et quae sequuntur? si autem quod scriptum est: et sic est factum, a patre intellexerimus factum, non iam pater dicit et filius facit, et potest aliquid pater facere sine filio, ut deinde filius non hoc, sed aliud similiter faciat: quod est contra catholicam fidem. si autem illud, de quo dicitur: et sic est factum, hoc idem fit, cum itidem dicitur: et fecit deus, quid prohibet eundem intellegere facere quod dixit, qui dixit, ut fieret? an etiam excepto eo, quod scriptum est: et sic est factum, tantummodo in his uerbis, quibus dicitur: et dixit deus: fiat, et postea dicitur: et fecit deus, patris et filii personam uolunt intellegi?

Sed quaeri adhuc potest, utrum quasi iussisse filio patrem debeamus accipere in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat. sed cur non scriptura curauit ostendere personam etiam spiritus sancti? an ita trinitas intellegitur: et dixit deus: fiat. et fecit deus. et uidit deus, quia bonum est? sed non conuenit unitati trinitatis, ut filius quasi iussus fecisse intellegatur, spiritus autem sanctus nullo sibi iubente libere uidisse bonum esse, quod factum est. quibus enim uerbis iuberet filio pater, ut faceret, cum ipse sit principale [*]( 1 quod om. Pl quidam EPRb 4 factum est b 6 arbitrantur (n R. I. m. 1) E subnixum R1 8 factum est b 9 iam om. S 10 sequntur E secuntur R 11 factum est b 12 aliquid aliud S 13 alius P1 om. S 15 factum est b hoc] et hoc El idem fit] itidem S 17 scriptum] dictum b 18 factum est b 20 fili E 21 quere S 23 scriptura non Sbd curabit R ostenderae Pl etiam personam PRbd )

Non ergo deus totiens dixit: fiat illa uel illa creatura, quotiens in hoc libro repetitur: et dixit deus. unum quippe uerbum ille genuit, in quo dixit omnia, priusquam facta sunt singula; sed eloquium scripturae descendens ad paruulorum capacitatem dum insinuat singillatim genera creaturarum per singula respicit uniuscuiusque generis aeternam rationem in uerbo dei. nec illa repetita ille tamen repetit: et dixit deus. si enim uellet prius dicere: factum est firmamentum in medio aquarum, ut esset diuisio inter aquam et aquam, si quis ab eo quaereret, quomodo factum esset, recte [*]( 1 cf. Ioh. 1, 3 8 cf. Ioh. 1, 3. 4 ) [*]( 4 creentur PRSbd quicquid E2ptRS cst post illo s. l. m, 1 P 5 quicquid E2PzRS 6 illo Et ergoj enim S ergo in ras. m. 1 E illa Sl 7 quae quae S rega S ea ex & S 8 autem] enim S 9 ipsa uita d 12 aliquo] alico R 14 insinuet] insuat PIR 15 quod S 22 scripturae] scripture (pture in ras. m. 2) R scribentis (s. l. m. 2 at scribentis) E,bd 23 singulatim d 24 respecit E 25 ille] illae P 26 diceret E 28 quereret S rectae R )

Cum ergo audimus: et dixit deus: fiat. intellegimus, quod in uerbo dei erat, ut fieret. cum uero audimus: et sic est factum, intellegimus factam creaturam non excessisse praescriptos in uerbo dei terminos generis sui. cum uero audimus: et uidit deus, quia bonum est, intellegimus in benignitate spiritus eius non quasi cognitum, posteaquam factum est, placuisse, sed potius in ea bonitate placuisse, ut maneret factum, ubi placebat, ut fieret.

Ac per hoc manet adhuc causa requirendi, cur, posteaquam dixit: et sic est factum, ubi perfectio iam operis indicatur, addidit: et fecit deus, cum eo ipso, quod ait: et dixit deus: fiat illud. et sic est factum, iam intellegatur id deum dixisse in uerbo suo, et factum esse per uerbum eius, atque ibi iam non solum patris, sed etiam filii possit adparere persona. nam si propter ostendendam filii personam repetitur ac dicitur: et fecit deus, numquid ergo non per filium congregauit aquam tertio die, ut adpareret arida, quia ibi non dicitur: et fecit deus congregari aquam, aut: congregauit deus aquam? sed tamen etiam ibi, posteaquam dixit: et factum est sic, tunc repetiuit dicens: et congregata est aqua, quae est sub caelo. numquid etiam lux non per filium facta est, ubi prorsus nullo modo repetiuit? potuit enim et illic ita dicere: et dixit deus: fiat lux. et sic [*]( 24 Gen. 1, 9 ) [*]( 2 igitur] ergo Rbd inquipit El unumquidque El 3 narrationem] rationem E* quaerente S 5 et om. El 6 uero] uer.o (b er.) E 8 praescribtos E perscriptos SR, (in ras.) P 10 benignitate. (m er.) E 12 manere El 14 operis iam Sbd 16 illud] lux E 18 ubi d fili E 19 fili E 23 aquas ES 25 post caelo sequitur in congregationg undarG in S 26 prorsus Et prossus R nullo (n in ras. m. 2) E 27 et ante dixit om. S )

Quid sibi ergo uult in ceteris illa repetitio ? an eo modo demonstratur primo die, quo lux facta est, conditionem spiritalis et intellectualis creaturae lucis appellatione intimari — in qua natura intelleguntur omnes sancti angeli atque uirtutes - et propterea non repetiuit factum, posteaquam dixit: facta est lux, quia non primo cognouit rationalis creatura conformationem suam ac deinde formata est, sed in ipsa sua conformatione cognouit, hoc est inlustratione ueritatis, ad quam conuersa formata est, cetera uero, quae infra sunt, ita creantur. ut prius fiant in cognitione rationalis creaturae ac deinde in genere suo ? quapropter lucis conditio prius est in uerbo dei secundum rationem, qua condita est, hoc est in coaeterna patri sapientia, ac deinde in ipsa lucis conditione secundum naturam, quae condita est: illic non facta, sed genita, hic uero facta, quia ex informitate formata. et ideo dixit deus: fiat lux. et facta est lux, ut, quod ibi erat in uerbo, hic esset in opere. conditio uero caeli prius erat in uerbo dei secundum genitam sapientiam, deinde facta est in creatura spiritali, hoc est in cognitione angelorum secundum creatam in illis sapientiam; deinde quod caelum [*]( 1 post uidit add. ds SEx aut — u. 6 deus om P1 3 tamen] tantum d tamen iterum om. P 4 lucem om. El 5 post est duo uersus uacui rel. R 6 et init. om. El 8 nulla E 9 cap. VII E 10 prima b quod El 11 appellate P1 entimare PRl 12 angeli sancti PRbd 14 racionalis R 16 inlustratione Rl 19 creature S creaturae-suo in ras. P 20 rationemq: S qua] que S 21 patris E2Sb 22 qua PRbd 23 hic in ras. m. 2 E 25 esset] ess.& (e 8. l. m. 2) R 28 creatgram E quod om. d )

Neque enim sicut pecora solo sensu corporis uident angeli haec sensibilia; sed si quo sensu tali utuntur, agnoscunt ea potius, quae melius nouerunt interius in ipso dei uerbo. a quo inluminantur, ut sapienter uiuant, cum sit in eis lux, quae primo facta est, si lucem spiritalem in illo die factam intellegimus. quemadmodum ergo ratio, qua creatura conditur, prior est in uerbo dei quam ipsa creatura, quae conditur, sic et eiusdem rationis cognitio prius fit in creatura intellectuali, quae peccato non tenebrata est, ac deinde ipsa conditio creaturae. neque enim sicut nos ad percipiendam sapientiam proficiebant angeli, ut inuisibilia dei per ea, quae facta sunt, intellecta conspicerent . qui ex quo creati sunt, ipsa uerbi aeternitate sancta et pia contemplatione perfruuntur atque inde ista respicientes secundum id, quod intus uident, uel recte facta adprobant uel peccata inprobant.

Nec mirum est, quod sanctis angelis suis in prima lucis conditione formatis prius deus ostendebat, quod erat deinceps creaturus. neque enim intellectum dei nossent, nisi quantum ipse monstrasset. quis enim cognouit intellectum domini? [*]( 15 cf. Rom. 1, 20 22 cf. Rom. 11, 34-36 ) [*]( 1 iam] etiam PRSbd generi E 2 et] ut et (in ras. m. 2) E % speties R 3 natura S herberum S 6 sed om. b si (in fI/g. m. 2 ai siC) E 7 que E 8 sit] fit ER1 10 intellegamus PSRlbd a quemammodum PRS qu* R1 quae S conditor S 12 in om. P 13 tenebrata non bd conditio] cognitio b 14 creaturae] creare P1 post creaturae add. postea in genere proprio b dl sapientiam S 16 creati] facti b uerbi om. b 17 contemplatione (one add. m. 2) S 18 respicientes] respicientes (8. I. m. 2 af de) E despicientes PR2Sbd dispicientes R1 19 rectae R 21 deus om. El 22 creaturus (u fin. m. 1 supra i) S 23 intellectum] sensum S domini J dl PR )

Quapropter iam luce facta, in qua intellegimus ab aeterna luce formatam rationalem creaturam, cum in ceteris creandis rebus audimus: et dixit deus: fiat, intellegamus ad aeternitatem uerbi dei recurrentem scripturae intentionem. cum uero audimus: et sic est factum, intellegamus in creatura intellectuali factam cognitionem rationis, quae in uerbo dei est, condendae creaturae, ut in ea natura prius quodam modo facta sit, quae anteriore quodam motu in ipso dei uerbo prior faciendam esse cognouit, ut postremo, cum audimus repeti et dici, quod fecit deus, iam intellegamus in suo genere fieri ipsam creaturam. porro cum audimus: et uidit deus, quia bonum est, intellegamus benignitati dei placuisse, quod factum est, ut pro modo sui generis maneret, quod placuit, ut fieret, cum spiritus dei superferebatur super aquam..

Quaeri etiam solet, quae forma et figura caeli esse credenda sit secundum scripturas nostras. multi enim multum disputant de his rebus, quas maiore prudentia nostri auctores omiserunt ad beatam uitam non profuturas discentibus et occupantes, quod peius est, multum pretiosa et rebus salubribus inpendenda temporum spatia. quid enim ad me pertinet, utrum caelum sicut sphaera undique concludat terram in media mundi mole libratam, an eam ex una parte desuper [*]( ■ II 1 illi] eius PBlSbd dedit ei et retribuetur illi (signa adscr. m. 2) E 2 in om. P er. R 5 qu*appt (p ex p m. 2) R 7 audiuimus El aeternitatem PRSbd, (s. I. m. 2 add.) E: aeterni El 8 scribturae E 9 audiijimus exp. m. 1 E 10 factam] facta Et 11 condendae] conditae PRl natura] creatura SE2 13 facienda EPS audiojmus El 14 et] ac bd 21 nostras] sčas S 22 his] iis d 23 profutura Pl dicentibus P 24 pretiosa] prolixa b praetiosa EPRS 26 sphera EPRS spęra b undi que P terra El 27 ea E1 )

Sed, ait aliquis, quomodo non est contrarium his, qui figuram sphaerae caelo tribuunt, quod scriptum est in litteris nostris: qui extendit caelum sicut pellem? sit sane contrarium, si falsum est, quod illi dicunt; hoc enim uerum est, quod diuina dicit auctoritas, potius quam illud, quod humana infirmitas conicit. sed si forte illud talibus illi documentis probare potuerint, ut dubitari inde non debeat, demonstrandum est hoc, quod apud nos de pelle dictum est, ueris illis rationibus non esse contrarium; alioquin contrarium erit etiam ipsis in alio loco scripturis nostris, ubi caelum dicitur uelut camera esse suspensum. quid enim tam diuersum et sibimet aduersum quam plana pellis extensio et camerae curua conuexio ? quodsi oportet, sicut oportet, haec duo sic intellegere, ut concordare utrumque nec sibimet repugnare inueniatur, ita oportet etiam utrumlibet horum illis non aduersari disputationibus, si eas forte ueras certa ratio declarauerit, quibus [*]( 13 Ps. 103, 2 20 cf. Es. 40, 22 ) [*]( 1 operiant El agitur (a in ras.) R scribturarum E 2 semel] simul b 3 intellens 81 5 a se rationibus] assertionibus b 6 momentibus E1 pronuntiantibus (anti 8. l. m. 1) 8,d 8 spiritus E 9 eos] ipsos PRSbd 11 his] iis d 12 sperae E spherae PS spęre b litteris] libris Sb 13 extendet S sit] sit (t m. 1 super c scr.) P sic N sanae R 16 sed si forte om. Pl 18 aput ElR est de pelle dictum b ueris (e supra i m. 1) P 21 camera PR 22 camere Pl curba E1 conbexio E1 convexio (v 8. l. m. 1) P 23 sicuti PRSbd 26 eas om. 1 1 )

Et illa quidem apud nos camerae similitudo etiam secundum litteram accepta non inpedit eos qui sphaeram dicunt. bene quippe creditur secundum eam partem, quae super nos est, de caeli figura scriptura loqui uoluisse. si ergo sphaera non est, ex una parte camera est, ex qua parte caelum terram contegit; si autem sphaera est, undique camera est. sed illud, quod de pelle dictum est, magis urget, ne non sphaerae, quod humanum est forte commentum, sed ipsi nostrae camerae aduersum sit. quid autem hinc allegoriae senserim, Confessionum nostrarum liber tertius decimus habet. siue igitur ita, ut ibi posui, siue aliquo alio modo intellegendum sit caelum sicut pellis extentum, propter molestos et nimios exactores expositionis ad litteram hoc dico, quod, sicut arbitror, omnium sensibus patet . utrumque enim fortasse, id est et pellis et camera, figurate intellegi potest, utrumque autem ad litteram quomodo possit, uidendum est. si enim camera non solum curua, sed etiam plana recte dicitur, profecto et pellis non solum in planum, uerum etiam in rotundum sinum extenditur. nam et uter et uesica pellis est.