De Genesi Ad Litteram

Ab exordio scripturae sanctae, quae inscribitur Genesis, donec homo primus de paradiso dimissus est, undecim libris siue adserendo atque defendendo, quae certa nobis sunt, siue inquirendo, arbitrando, ambigendo de incertis, quae potuimus et sicut potuimus, disseruimus atque conscripsimus, non tam praescribentes de rebus obscuris unicuique quid sentiat, quam nos docendos in quibus dubitauimus ostendentes temeritatemque adfirmandi amouentes a lectore, ubi non ualuimus praebere scientiae firmitatem. iste autem duodecimus liber ea iam cura expeditus, qua nos pertractandus textus sacrarum litterarum occupabat, liberius atque prolixius uersabit de paradiso quaestionem, ne putemur euitasse, quod uidetur apostolus in tertio caelo insinuare paradisum, ubi ait: scio hominem in Christo ante annos quattuordecim, siue in corpore nescio, siue extra corpus nescio, deus scit, raptum eius modi usque in tertium caelum . et scio eius modi hominem, siue in corpore siue extra corpus nescio, deus scit, quia raptus est in paradisum et audiuit ineffabilia uerba, quae non licet homini loqui.

In his uerbis primum quaeri solet, quid dicat tertium caelum, deinde, utrum illic uoluerit intellegi paradisum, an, posteaquam raptus est in tertium caelum, raptum esse et in [*]( 15 II Cor. 12, 2-4 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula incipit liber duodecimus fol. 186 E Incipit liber duodecimus (litt. unc. rubr.) fol. 304* P 2 acribturae EP que R ins cribitur B 3 dimisus Jt 4 adque P 6 arbitrando om. PB\'btl et ambigendo PR\'bd 6 atque (que m. 2 B. l.) E conscribsimus ElP 8 temeritaternquae (ae in ras.) S 9 praeuere P prebere S 10 scientiae] sententiae Pd 11 expeditis EBISt litterum P1 12 atque] at Er uersauit ElP jo paradyso E 13 questionem S 15 ante 8. l. m. 1 S clm quatuordecim Pbd XlIII C 17 huiasmodi S in] ad S, (8. l. m. 2 at ad) E huiusmodi SC 20 que 8 hominibus (a, I. M. 2 at homini) E 21 cap. I E quari Bl queri S tertium (r litt. decerp. est) E 22 intelligi uoluerit bd 23 uocabuli in ante tertium litt. n decerpta eat E )

Cum enim uel in somnis uel in extasi corporum exprimuntur imagines, non discernuntur omnino a corporibus, nisi cum homo redditus sensibus corporis recognoscit se in illis fuisse imaginibus, quas non per sensus corporis hauriebat. quis enim, cum a somno euigilauerit, non continuo sentiat imaginaria fuisse, quae uidebat, quamuis, cum ea uideret dormiens, a uigilantium corporalibus uisis discernere non ualebat? quamquam mihi accidisse scio et ob hoc etiam aliis accidere potuisse uel posse non dubito, ut in somnis uidens in somnis me uidere sentirem illasque imagines, quae ipsam nostram consensionem ludificare consuerunt, non esse uera [*]( 1 paradys E ubiqtie b fuerit] fieri. (t euan.) E rapi Rl 5 scribtnrarum EP 6 pspicua S quoj quod ERb 13 se nescire] genescere P cap. II E 16 se om. S scribsisse EXP 18 disnosci P dignosci d possit P 19 ecstasi d 20 imagines (ma 8. Z. m. 1) P 22 sensum PRbd cor*oris (p desect.) E auriebat 8 25 a om. 8,B; sed ex init. e sequentis uoeab. a fact. euigilantium SRl 28 in somnifl om. b illasquae P 29 consueuerunt PRbd )

In extasi autem unum audire potui et eum rusticanum uix ualentem quod sentiebat exprimere, qui et uigilare se sciret et uidere quiddam non oculis corporis. nam, ut eius uerbis utar, quantum recolere possum, "anima mea, inquit, uidebat eum, non oculi mei; non tamen sciebam, utrum corpus esset an imago corporis". non enim erat talis, ut ista discerneret, uerum tamen simpliciter fidelis, ut eum sic audirem, ac si illud, quod se uidisse narrabat, ipse uidissem.

Ac per hoc si paradisum Paulus ita uidit, ut adparuit Petro ille discus submissus e caelo, ut Iohanni quidquid in Apocalypsi se uidisse conscripsit, ut Ezechieli campus ille [*]( 24 cf. Act. 10, 11 24 cf. Apoc. 1, 12-20 25 cf. Ezech. 37, 1-10 ) [*]( 1 ea b 2 fallebat El 5 illas P illos Rb 6 tamen om. Pd dicebat El 7 Uid (exp. m. I) R 8 aliquid (li 8. l. m. 1) P ego ista S 9 omni nono P nescire. (m er.) E nescirem S non scire JRbd cap. ill E 10 molibar E1 11 ipsum (ipsom P1) putare esse PRSbd 12 afficerer 81 ita El 14 ipsa essent PRSbd 15 exstasi P ecstasi d 17 quidam P 18 inquid ElPR 19 sciebat PRSbd 20 an] aut b 21 tamen] tam Sd 24 summissus JEPPRS ioanni bd 25 apocalipsi SR conscribBit ElP ezechieli (init. e ex h m. 1) E hiezechieli P hezechieli S )

Sed, si extra corpus uisa sunt et corpora non fuerunt, adhuc quaeri potest, utrum imagines corporum fuerint an ea substantia, quae nullam corporis similitudinem gerit, sicut deus, sicut ipsa mens hominis uel intellegentia uel ratio, sicut uirtutes, prudentia, iustitia, castitas, caritas, pietas et quaecumque aliae sunt, quas intellegendo atque cogitando enumeramus, discernimus, definimus, non utique intuentes liniamenta earum uel colores aut quomodo sonent aut quid oleant aut quid in ore sapiant aut quid contrectantibus de calore seu frigore, mollitudine seu duritia, lenitate seu asperitate renuntient, sed alia quadam uisione, alia luce, alia rerum euidentia et ea longe ceteris praestantiore atque certiore.

Rursus igitur ad eadem ipsa apostoli uerba redeamus et ea diligentius perscrutemur hoc sine dubitatione primitus constituto multo magis atque inconparabiliter amplius apostolum scisse, quod de incorporea corporeaque natura nos ut sciamus utcumque conamur. si ergo sciebat spiritalia per corpus, corporalia extra corpus uideri omnino non posse, cor non per ea ipsa, quae uidit, quomodo etiam potuerit uidere, discreuit? si enim certus erat illa esse spiritalia, cur non consequenter extra corpus ea se uidisse certus nihilominus erat? si autem corporalia esse nouerat, nonnisi per corpus uideri potuisse [*]( 1 cf. Es. 6, 1-7 ) [*]( 1 aesaiae P esaie S isaiae bd 2 serafin E seraphim Pd seraphin (in ex im) R 3 assum tus P adsumptus S assumptus Rbd prophete P prophetae Rest eum PjRSbd 11 diffinimus b 12 lineamenta d 13 oleat P1 redoleant Rb pr. quid] qui P 14 sine asperitate PRS 15 renuntiarent S renuncient R 16 ea 8. I. m. 2 ai alias) E praes-tantiore (en er; n s. l. m. 1) E 17 et] et ut b 18 prescrutemur S 20 de] c}.çiųde E corporeaque (pr. e 8. I. m. I) R scimus E1 21 cap. IIII E 22 quur PR per ea] preterea R 24 quur PR )

Scio, inquit, hominem in Christo ante annos quattuordecim, siue in corpore nescio, siue extra corpus nescio, deus scit, raptum eius modi usque in tertium caelum. scit ergo ante annos quattuordecim in Christo raptum hominem usque ad tertium coelum. hoc omnino non dubitat, nec nos ergo debemus. sed utrum in corpore an extra corpus, dubitat: unde illo dubitante quis nostrum certus esse audeat? num forte hinc etiam illud consequens erit, ut tertium caelum fuisse dubitemus, quo raptum hominem dixit? si enim res ipsa demonstrata est, tertium caelum demonstratum est; si autem imago aliqua corporalium similis facta est, non erat illud tertium caelum, sed illa ostensio sic ordinata est, ut uideretur sibi ascendere primum caelum, super quod uideret alterum, quo rursus ascendens iterum alterum uideret superius, quo cum peruenisset, posset dicere se in tertium caelum raptum. sed illud, quod tertium caelum esset, quo raptus est, neque dubitauit neque dubitare nos uoluit. ad hoc enim praemisit "scio" et inde coepit, ut quod se scire apostolus dicit, solus ille non credat uerum esse, qui non credit apostolo.

Scit ergo hominem raptum esse usque in tertium caelum . proinde illud, quo raptus est, uere tertium caelum [*]( 8 II Cor. 12, 2 ) [*]( 1 quur PR dubitat (8. I. m. 3 ai bat) E 2 dubitat (8. I. m. 2 aJ bat) E dubitet b 3 fuerunt P cap. V E 4 conexione BIb 5 adque E18 8 inquid ElIt 9 corpus] corpos P1 10 renescio (re exp. m. 1) P huiusmodi S in] ad E sed cf. 379, 17 13 debemus] dubitemus bd 21 quo om. S 22 puinisset P 23 illO P1 25 cępit S ut om. P1 quod] id quod P2Rbtl se om. P 27 cap. VI E ergo] enim S 28 quo] in quod b )

Quodsi spiritalem imaginem corporali similem caelum appellare uoluisset, sic erat etiam imago corporis eius, in qua illuc raptus ascenderat. sic ergo et suum corpus appellaret quamuis imaginem corporis, quomodo illud caelum quamuis imaginem caeli, neque curaret discernere, quid sciret et quid nesciret, id est quia sciret raptum hominem usque ad tertium caelum, nesciret autem, utrum in corpore an extra corpus, sed simpliciter narraret uisionem earum rerum nominibus appellans illa, quae uidit, quarum erant similia. nam et nos dicimus, cum somnia nostra narramus uel aliquam in eis reuelationem: uidi montem, uidi fluuium, uidi tres homines et si quid eius modi ea nomina tribuentes illis imaginibus, quae habent res ipsae, quarum similes erant; apostolus autem, illud, inquit, scio, illud nescio.

At si utrumque imaginaliter adparuit, utrumque pariter scitur pariterue nescitur; si autem proprie caelum — et ideo scitur — quomodo potuit imaginaliter corpus illius hominis adparere? [*](4 Exod. 38, 13 7 cf. Apoc. 17, 18. 15; 13, 1 ) [*](1 eseet S 3 aliut 22 creaturar?ni S1 4 presentabat S 5 reij ei E cum 221 om. S 6 ioannes Sbd in om. S eiquae E 8 alium El 9 inquid F P hominem raptum bd 12 corporalis P 13 ascenderet b corpus (pus a. l. add. m. 2) P 15 curaret (t in ras.) P 16 et raptum b 18 nominibus] in hominibus 22 in hominibus (h 8. l. m. 1) P 23 ipse 22 24 inquid ElR 2o cap. VII E at (t in ras.) P 26 pariterue] pariterbe EipiS pariterue (ue in ras. m. 2) Jt nescitur (ne in ras. m. 2) R propriae S )

Nam si caelum corporeum uidebatur, quare latebat, utrum corporeis oculis uideretur? si autem incertum erat, utrum oculis corporis an spiritu uideretur — et ideo dictum est: siue in corpore siue- extra corpus nescio — quomodo non incertum erat et illud, utrum uere caelum corporeum uideretur an imaginaliter ostenderetur? itemque, si substantia incorporea uidebatur, non in aliqua imagine corporis, sed sicut uidetur iustitia, sapientia et si quid eius modi, et hoc erat caelum, id quoque manifestum est oculis huius corporis uideri aliquid tale non posse. ac per hoc, si aliquid tale se uidisse sciebat, non per corpus se uidisse dubitare non poterat. scio, inquit, hominem in Christo ante annos quattuordecim. hoc scio nemo dubitet, qui mihi credit; sed, utrum in corpore an extra corpus nescio, deus scit.

Quid ergo scis, quod discernis ab eo, quod nescis, ne credentes fallantur? raptum, inquit, eundem hominem usque in tertium caelum. at illud caelum aut corpus erat aut spiritus. si corpus erat et corporeis oculis uisum est, cur illud caelum esse scitur et in corpore uisum esse nescitur? si autem spiritus erat, aut corporis imaginem praebuit et tam incertum est utrum corpus fuerit, quam incertum est utrum in corpore uisum sit; aut sic uisum est, quomodo uidetur mente sapientia sine ullis imaginibus corporum, et nihilominus certum est uideri non potuisse per corpus . aut ergo utrumque certum est aut utrumque incertum aut quomodo certum, quod uisum est, incertum autem, per quod uisum est? manifestum est enim incorpoream naturam ab eo uideri non potuisse per corpus. corpora uero, etiam si non possent uideri sine corpore, non utique sic uidentur per corpus, sed longe ille dispar modus est, si quis est. unde mirum, si posset apostolum [*]( 3 corporeis Bbd an (n s. l. m. 1) P 10 non—sciebat a m. 2 in ras. E fcac (h exp. m. 1) S 11 corpos S1 16 cap. VIII E inquid ElB 17 at] ad S et b illud (d sup. exp. m pos. m. 1) B 18 uisum (i 8. l. m. 1) E 21 pr. est om. Pl corpus] iu corpus E 22 sic] si b 23 nihilhominus S 28 non possent] possunt PBSbd ) [*]( XXVIII. Aug. seet. III pars 1. ) [*]( 25 . )

Restat ergo fortasse, ut, quoniam mentiri non posset apostolus, qui tanta cura egit, ut discerneret quid sciret et quid nesciret, hoc ipsum eum intellegamus ignorasse, utrum, quando in caelum tertium raptus est, in corpore fuerit, quomodo est anima in corpore, cum corpus uiuere dicitur, siue uigilantis siue dormientis siue in extasi a sensibus corporis alienata, an omnino de corpore exierit, ut mortuum corpus iaceret, donec peracta illa demonstratione membris mortuis anima redderetur et non quasi dormiens euigilaret aut extasi alienatus denuo rediret in sensus, sed mortuus omnino reuiuisceret. proinde, quod uidit raptus usque in tertium caelum — quod etiam se scire confirmat — proprie uidit, non imaginaliter. sed quia ipsa a corpore alienatio, utrum omnino mortuum corpus reliquerit an secundum modum quendam uiuentis corporis ibi anima fuerit, sed mens eius ad uidenda uel audienda ineffabilia illius uisionis abrepta sit, hoc incertum erat, ideo forsitan dixit: siue in corpore siue extra corpus nescio, deus scit.

Quod autem non imaginaliter, sed proprie uidetur et non per corpus uidetur, hoc ea uisione uidetur, quae omnes ceteras superat. harum species atque differentias, quantum me dominus adiuuerit, explicare curabo. ecce in hoc uno praecepto cum legitur: diliges proximum tuum tamquam te [*]( 26 Matth. 22, 39 ) [*]( 1 simillimus] simili modo b 2 non corporeis] incorporeis b non om. PRX uidens b 3 uideri E1 4 ut quoniam] utique non S 5 quit R et om. E1 6 quid] quis R cap. VIIII E ignorasse intelligamus b 7 tertium caelum PRbd fuit R 8 corpos Pl dicimur E 9 ecstasi d 12 exstasi P ecstasi d 14 reuiuesceret EPRls quod] quod şę (se s. l. tZp.) E usque om. ES 15 propriae 81 16 alienata d 17 religquerit E relinquerit PR 18 corpori sibi R 19 arrepta RSbd 22 propriae PXRS 28 pr. uidetur om. E1 25 cap. X E 26 diligis R )

Haec sunt tria genera uisionum, de quibus et in superioribus libris aliquid diximus, sicut res postulare [*](1 genera uisionum Sbd 4 quo. (d er.) R 7 absenti Pl corpora om. PBSbd 8 cogitatur E cogitentnr S 9 terra b 12 uidemus Pbd 13 formare] imaginari b 14 cartaginem B non s. I. m. 1 S 15 quo] quod R 16 non om. Pl qu..ê (sic corr. m. 1) R 17 ipse ER quaecumque (pr. e s. I. m. f) E 19 uidentur (n s. I. m. 1) E in om. PBlbd 20 inpraesis P inpraessis R 21 quo. (d er.) E ille P 22 delictio P 28 presens S speciae 8 24 similis b 25 magis] maius E28 ) [*](25* )

Horum uocabulorum rationem si subtilius reddam, et prolixior et perplexior sermo erit, cum hoc uel nulla uel certe non tanta necessitas exigat. satis est ergo scire corporale aliquid uel proprie dici, cum de corporibus agitur, uel etiam translato uocabulo, sicut dictum est: quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. neque enim diuinitas corpus est, sed quia sacramenta ueteris testamenti appellat umbras futuri, propter umbrarum conparationem corporaliter dixit habitare in Christo plenitudinem diuinitatis, quod in illo inpleantur omnia, quae illis umbris figurata sunt, ac sic quodammodo umbrarum illarum ipse sit corpus, hoc est figurarum et significationum illarum ipse sit ueritas. sicut ergo ipsae figurae significatiue translato utique uocabulo non proprie dictae sunt umbrae, ita et quod ait plenitudinem diuinitatis corporaliter habitare translato uerbo usus est. [*]( 16 Coloss. 2, 9. 17 ) [*]( 1 earum] earum rerum S eorum Pbd 2 brebiter E1 questio S 4 significare b asiduae R adsidua S 5 cap. XI E appellemus (e fin. ex am. 1) E 6 percipit b corporis (i ex e m. 2) P 7 quicquid EzR rectae R 9 optutus S 10 mentale] mente S 11 a (sup. 0 scr. m. 1) P uocauuli El 13 certe (cer s. I. m. I) E 14 <?ap. XII E 15 propriae PlS 16 uocauulo E 19 umbras 2J1 21 impleantur E illis] in illis P2Bbd 22 sic] si S quoddammodo P 24 significatiuę ESb (uae) PB uocauulo E1 25 propriae PlSlM 26 a uoce translato inc. cap. XIII E )

Spiritale autem pluribus modis dicitur. nam et corpus. quod futurum est in resurrectione sanctorum, spiritale appellat apostolus, ubi ait: seminatur corpus animale, surget corpus spiritale, eo quod miris modis ad omnem facilitatem et incorruptionem spiritui subdatur et sine ulla indigentia corporalium alimentorum solo uiuificetur spiritu, non quod incorpoream substantiam sit habiturum; neque enim et hoc corpus, quale nunc habemus, animae habet substantiam et hoc est quod anima, quia dictum est animale. item spiritus dicitur uel aer iste uel flatus eius, id est motus eius, sicut dictum est: ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis. dicitur etiam spiritus anima siue pecoris siue hominis, sicut scriptum est: et quis scit, spiritus filiorum hominis si ascendat ipse sursum, et spiritus pecoris si descendat ipse deorsum in terram? dicitur spiritus et ipsa mens rationalis, ubi est quidam tamquam oculus animae, ad quem pertinet imago et agnitio dei. unde dicit apostolus: renouamini spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, qui secundum deum creatus est, cum et alibi dicat de interiore homine: qui renouatur in agnitione dei secundum imaginem eius, qui creauit eum. item cum dixisset: igitur ipse ego mente seruio legi dei, carne autem legi peccati, alio loco eandem sententiam commemorans, caro, inquit, concupiscit aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae uultis faciatis, quam dixit mentem, hunc etiam spiritum appellauit. dicitur spiritus etiam deus, sicut ait dominus in euangelio: spiritus est deus; et eos, qui adorant eum, in spiritu et ueritate oportet adorare. [*]( 3 I Cor. 15, 44 11 Ps. 148 8, 13 Eccle. 3, 21 18 Ephes. 4. 23. 24 20 Col. 3, 10 22 Rom. 7, 25 24 Gal. 5, 17 28 Ioh. 4, 24 ) [*]( 3 seminator 81 resurget Pbd reaurgit H -5 subdatur 8 9 animale om. P spatio uacuo 10 pr. uel om. Pl 13 homines. J2 scitj scit si E 15 in terram] interdum S 16 racionalis 12 20 alibi] ali.i (in mg. add. b m. rec.) P agnitione E1 22 legi (i ex e m. 1) R 24 conmemorans P aduersum S 26 hunc] hanc PBbd )

Ex his omnibus modis, quos commemorauimus, quibus appellatur spiritus, non traximus hoc uocabulum, quo appellauimus spiritale hoc uisionis genus, de quo nunc agimus, sed ex illo uno modo, quem inuenimus in epistula ad Corinthios, quo spiritus a mente distinguitur euidentissimo testimonio. si enim orauero, inquit, lingua, spiritus meus orat; mens autem mea infructuosa est. cum ergo lingua intellegatur hoc loco dicere obscuras et mysticas significationes, a quibus si intellectum mentis remoueas nemo aedificatur audiendo, quod non intellegit — unde etiam dicit: qui enim loquitur lingua, non hominibus loquitur, sed deo; nemo enim audit, spiritus autem loquitur mysteria - satis indicat eam se linguam hoc loco appellare, ubi sunt significationes uelut imagines rerum ac similitudines, quae ut intellegantur indigent mentis obtutu. cum autem non intelleguntur, in spiritu eas dicit esse, non in mente: unde apertius ait: si benedixeris spiritu, qui subplet locum idiotae quomodo dicet "amen" super tuam benedictionem, quandoquidem nescit, quid dicas? quia ergo etiam lingua, id est membro corporis, quod mouemus in ore, cum loquimur, signa utique rerum dantur, non res ipsae proferuntur, propterea translato uerbo linguam appellauit quamlibet signorum prolationem, priusquam intellegantur: quo cum intellectus accesserit, qui mentis est proprius, fit reuelatio uel agnitio uel prophetia uel doctrina. proinde ait: si uenero ad uos linguis loquens, quid uobis prodero, nisi loquar uobis in reuelatione aut in agnitione aut [*](6 I Cor. 14, 14. 2. 16. 6 ) [*](1 et ex E 4 epistola Rbd 6 sic E 7 cap. XIIIl E 8 linguaqi E linguam PRSd et] eşt Pl misticas S 9 si om. R 10 edificatar P aedificator (sed sup. 0 add. m. 1 v) R quod (d a. I. m. 1) R 13 misteria S appellari S 15 obtutum E obtutd P intuitu b 17 qui] quis ESb suplet El 18 ideotę P 19 dicas EiPRSbd: dicat Et 20 membra P1 21 ipse R 24 cap. XV E quod P intellectum S adcesserit P 25 profetia E prophatia R doctrinam (m exp. m. 1) P 27 nisi] nisişj E nisi si R )

Proinde, quibus signa per aliquas rerum corporalium similitudines demonstrabantur in spiritu, nisi accesserat mentis officium, ut etiam intellegerentur, nondum erat prophetia; magisque propheta erat, qui interpretabatur, quod alius uidisset, quam ipse qui uidisset. unde adparet magis ad mentem pertinere prophetiam quam ad istum spiritum, qui modo quodam proprio uocatur spiritus, uis animae quaedam mente inferior, ubi corporalium rerum similitudines exprimuntur. itaque magis Ioseph propheta, qui intellexit, quid significarent septenae spicae et septenae boues, quam Pharao, qui eas uidit in somnis; illius enim spiritus informatus est, ut uideret, huius mens inluminata, ut intellegeret. ac per hoc in illo erat lingua, in isto prophetia, quia in illo rerum imaginatio, in isto imaginationum interpretatio. minus ergo propheta, qui rerum, quae significantur, sola ipsa signa in spiritu per rerum corporalium imagines uidet, et magis propheta, qui solo earum intellectu praeditus est; sed maxime propheta, qui utroque praecellit, ut et uideat in spiritu corporalium rerum significatiuas similitudines et eas uiuacitate mentis intellegat, sicut Danihelis excellentia temtata est et probata qui regi et somnium, quod uiderat, dixit et, quid significaret, aperuit. et ipsae quippe imagines corporales in spiritu eius expressae [*]( 12 cf. Gen. 41, 1-82 23 cf. Dan. 2, 27-45; 4, 16-24 ) [*]( 2 lingua PR 3 mentem P1 5 similitudinis P1 simitudines S accessisset PRlbd 6 profetia E prophetiam P1 prophetia (i s. l. m. 1) R propheta b 7 profeta E prophaeta R interpraetabatur ER interpetrabatur P 9 prophaetiam R cap. XVI E 11 itaquae P1 12 et 13 septenae] septem PRbd 15 illuminata (ta in ras. m. 2) R 16 prophaetia R 17 histo S interpraetatio EPR prophaeta R 18 significabantur (ba 8. l. m. 1) S 19 sola E solum R 20 praedictus (c exp. m. 1) EP maxiine] et maxime Rbd 21 utroquae P1 et om. PlRl 22 intellegatur P 23 danielis bd 25 ipse PRb ezpraesse R )

Intellectuale autem illud excellentius, quod mentis est proprium. nec mihi occurrit omnino ita pluribus modis dici posse intellectum, sicut spiritum multis modis appellatura esse conperimus; siue autem intellectuale dicamus siue intellegibile, hoc idem significamus. quamquam nonnihil interesse nonnulli uoluerint, ut intellegibilis sit res ipsa, quae solo intellectu percipi potest. intellectualis autem mens, quae intellegit; sed esse aliquam rem quae solo intellectu cerni possit ac non etiam intellegat magna et difficilis quaestio est. esse autem rem, quae intellectu percipiat et non etiam intellectu percipi possit, non arbitror quemquam uel putare uel dicere; mens quippe non uidetur nisi mente. quia ergo uideri potest, intellegibilis, quia et uidere, intellectualis est secundum illam distinctionem. quapropter sequestrata illa difficillima quaestione, utrum sit aliquid, quod tantum intellegatur nec intellegat, nunc intellectuale et intellegibile sub eadem significatione appellamus.

Tria igitur ista genera uisorum, corporale, spiritale, intellectuale, singillatim consideranda sunt, ut ab inferioribus ratio ad superiora conscendat. iam quidem superius exemplum [*](3 I Cor. 14, 15 ) [*](1 earum (a 8. Z. m. 1) R cap. XVII E ergo om. 81 3 apa* R 7 quale PBl corporeum R 9 occurret S 10 intellectu S 13 uoluerunt Pbd ualuerunt J21 intellegibiles R 16 posset S magna? (e m. 1 exp.) P 18 posset S 20 et uideri PR1 21 sequaeatrata P 24 eandem Pl significationem EPl 25 uisorum] nisionum Sbd 26 et intellectuale E2PBbd singillatim 81 27 conscendat (alt. c 8. Z. m. 1) E )

Uidit rex Baltasar articulos manus scribentis in pariete continuoque per corporis sensum imago rei corporaliter factae spiritui eius inpressa est atque ipso uiso facto ac praeterito illa in cogitatione permansit. uidebatur in spiritu et non intellegebatur, nec tunc intellectum erat hoc signum, cum corporaliter fieret atque oculis corporalibus adpareret, iam [*]( 2 Matth. 22, 39 ) [*]( 1 propoauimus (i 8. I. m. 1) P omnia om. El uideantur genera PRbd 2 diligis R 7 corporis sim. PSbd 9 cap. XVIIII E orum R 10 ea P1 11 presidenti S praesenti PR aliquit P 12 di$noscitar (s exp. m. 1) P dignoscitur bd 15 supra ueluti add. m. 2: etiftsi & intellectui E pe.coris (c er.) E 17 praessidet R hauserunt] aaxerunt El 19 quid Pl 22 baldasar S balthasar bd 23 sensuum E 24 inpraessa PB 25 uidebagtur E et om. b non] nondum PRbd )

Uidit Petrus in alienatione mentis uas quattuor lineis alligatum submitti de caelo, plenum uariis animalibus, cum audiuit et uocem: macta et manduca. qui cum redditus sensibus de uisu disceptaret, ecce quos Cornelius miserat nuntiauit ei spiritus dicens: ecce, uiri quaerunt te; sed surge, descende et uade cum illis, quia ego misi eos. qui cum uenisset ad Cornelium, quid in illa uisione intellexerit, ubi audierat: quae deus mundauit, tu ne communia dixeris, ipse indicauit dicens: et mihi deus ostendit neminem communem aut inmundum dicere hominem. cum ergo illum discum uideret alienatus a corporis sensibus, et illas uoces „macta et manduca" et "quae deus mundauit, tu communia ne dixeris* in spiritu audiebat. redditus autem corporis sensibus id ipsum, quod uisum atque auditum memoria tenuerat, in eodem spiritu cogitando cernebat. quae omnia non corporalia, sed corporalium imagines erant, siue cum primum in ipsa alienatione uisae [*]( 3 cf. Dan. 5, 5-28 11 cf. Act. 10, 10-28 22 Act. 10, 13.15 ) [*]( 2 requirebatur (r med. 8. I. m. 1) P 3 daniel bd 4 profetico E 5 portenderetur] ostenderetur 8 7 transacto S 10 inquireret (t exp. m. 1) S 12 aummitti EPRS de caelo summitti S 18 et uocem (et 8. I. m. 1) E cum] circum S 15 eij eos EPHlS spiritus (a fin. s. I. m. 1) E 16 et uade] uade E 18 commune (0. I. m. 2 add. aJ nia) E cõe b 19 ipsi b indicanit (u ex t m. 1) E et scripsi: sed libri 20 inmundum » hominem dicere PSSbd 21 alienatus (i 8. 1. m. 1) R 25 tenuerit b )

Sed cum uigilantes neque mente a sensibus corporis . alienata in uisione corporali sumus, discernimus ab ea uisione spiritalem, qua corpora absentia imaginaliter cogitamus, siue memoriter recordantes, quae nouimus, siue quae non nouimus et tamen sunt in ipsa spiritus cogitatione utcumque formantes siue quae omnino nusquam sunt pro arbitrio uel opinatione fingentes. ab his omnibus ita discernimus illa corporalia, quae uidemus et in quibus praesentibus sunt sensus corporis nostri, ut non dubitemus haec esse corpora, illas uero imagines corporum. cum autem uel nimia cogitationis intentione uel aliqua ui morbi, ut phreneticis per febrem accidere solet, uel conmixtione cuiusquam alterius spiritus seu mali seu boni ita corporalium rerum in spiritu exprimuntur imagines, tamquam ipsis corporis sensibus corpora praesententur manente tamen etiam in sensibus corporis intentione, sic uidentur, quae in spiritu fiunt imagines corporum, quemadmodum corpora ipsa per corpus, ita ut simul cernatur et homo aliquis praesens oculis et absens alius [*](1 cap. XX E 2 disceptabatur (tur corr. m. 2) R 3 conantur El affectus P 4 uenerant PRSbd 5 uisione (8. I. m. 2 add. al iussione) E rursum 8 6 ei] eius EPS om. b 7 inpraesserat R 18 ea] eo PRl 14 uisionea E uisionem PRbd 19 praesentibus (in mg. add. at praesentes) P 21 cap. XXI E 22 morui Et freneticis EPRS in phreneticis b per] et per b om. JR1 24 seu-boni om. Pl 26 presententur S 28 quemammodum PRS )

Sed cum spiritalis uisio penitus alienato a sensibus corporis animo imaginibus corporalium detinetur siue in somnis siue in extasi, si nihil significant, quae uidentur, ipsius animae sunt imaginationes, sicut etiam uigilantes et sani et nulla alienatione moti multorum corporum, quae non adsunt sensibus corporis, cogitatione imagines uersant. uerum hoc interest, quod eas a praesentibus uerisque corporibus constanti adfectione discernunt. si autem aliquid significant, siue dormientibus exhibeantur siue uigilantibus, cum et oculis uident praesentia corpora et absentium imagines cernunt spiritu, tamquam oculis praesto sint, siue illa quae extasis dicitur alienato prorsus animo a sensibus corporis, mirus modus est, si conmixtione alterius spiritus fieri potest, ut ea, quae ipse scit, per huius modi imagines ei, cui miscetur, ostendat, siue intellegenti siue ut ab alio intellecta pandantur. si enim demonstrantur haec nec utique a corpore [*](1 affectus R 2 loquutas P1 uero P aliis] eis b 3 aderant (n 8. I. m. 1) E erant P resipiscentes] respicientes 81 aliqui] aliqua quae alii S 5 paenitus P paenitur Rl 6 anime S 7 eztasis (ecstasis d) dici bd ezstasis S 9 ullae] illę b anime S 13 poenitus R alienato (e 8. I. m. 1) 8 15 ecstasi d 17 assunt »P 20 affectione E* 21 ezibeantur 22 22 absentium (u ex a) P 23 presto E ecstasis d 25 si] sed bd 27 ut] ut (a exp. m. 1) P pandatur Bl 28 nec] non (in mg. add. ai nec) PRb )

Nonnulli quidem uolunt animam humanam habere uim quandam diuinationis in se ipsa. sed si ita est, cur non semper potest, cum semper uelit? an, quia non semper adiuuatur, ut possit? cum ergo adiuuatur, numquid a nullo aut a corpore hoc adiuuari potest? proinde restat, ut ab spiritu adiuuetur. deinde quomodo adiuuatur? utrum in corpore fit aliquid, ut inde quasi relaxetur et emicet eius intentio, quo in id ueniat, ubi in se ipsa uideat significantes similitudines, quae ibi iam erant nec uidebantur, sicut multa habemus et in memoria, quae non semper intuemur? an fiunt illic, quae ante non fuerant, uel in aliquo spiritu sunt, quo illa erumpens et emergens ibi eas uideat? sed si iam in illa erant quasi proprie, cur eas etiam non consequenter intellegit? aliquando enim, immo plerumque non intellegit. an sicut spiritus eius adiutus est, ut eas in se uideret, ita et mens nisi adiuuetur ea, quae habet spiritus, intellegere non potest? an forte non corporea remouentur uel quasi relaxantur inpedimenta, ut suo inpetu anima in ea, quae uidenda sunt, exeratur, sed ipsa prorsus in haec adsumitur, siue tantum spiritaliter cernenda siue etiam intellectualiter cognoscenda? an aliquando in se ipsa uidet ista, aliquando per alterius spiritus conmixtionem? quidquid horum est, temere adfirmari non oportet. illud tamen dubium esse non debet corporales imagines, quae spiritu cernuntur, non semper signa esse aliarum rerum siue in uigilantibus siue in dormientibus siue [*](3 cf. Cic. Lael. c. 20 ) [*](1 ab 8. I. m. 1 R 4 seipsaip (exp. 1n. 1) S quur PR adiubatur E1 adiubauatur PRl adiubatur EIRI 7 aut] aQiut E hoc] ad hoc (ad exp.) E,PRSbd potest] po?§?test E ab] a bd 8 adiubatur E1 10 se er. R 14 si (i ex n) P 15 erant (n s. I. m. 1) S propriae PIRS quur PR non etiam PRSbd 16 plerumqu«e P 18 adiubetur El 19 forte] p-re P1 relaxentur PR1 21 exerantur S haec] ea S hoc b 24 quicquid EJRS 25 cap. XXII E )

Non sane mirum est, si et daemonium habentes aliquando uera dicunt, quae absunt a praesentium sensibus: quod certe nescio qua occulta mistura eiusdem spiritus fit, ut tamquam unus sit patientis atque uexantis. cum autem spiritus bonus in haec uisa humanum spiritum adsumit aut rapit, nullo modo illas imagines signa rerum aliarum esse dubitandum est, et earum, quas nosse utile est; dei enim munus est. discretio sane difficillima est, cum spiritus malignus quasi tranquillius agit ac sine aliqua uexatione corporis adsumto humano spiritu dicit quod potest. quando etiam uera dicit et utilia praedicat, transfigurans se, sicut scriptum est: uelut angelum lucis, ad hoc, ut, cum illi in manifestis bonis creditum fuerit, seducat ad sua. hunc discerni non arbitror nisi dono illo, de quo ait apostolus, cum de diuersis dei muneribus loqueretur: alii diiudicatio spirituum.

non enim magnum est tunc eum dinoscere, cum ad aliqua peruenerit uel perduxerit, quae sunt contra bonos mores uel regulam fidei; tunc enim a multis discernitur. illo autem dono in ipso primordio, quo multis adhuc bonus adparet, continuo diiudicatur an malus sit.

Tamen et per corporalem uisionem et per imagines corporalium, quae demonstrantur in spiritu, et boni instruunt et mali fallunt. intellectualis autem uisio non fallitur; aut enim [*]( 14 II Cor. 11, 14 18 I Cor. 12, 10 ) [*](1 egrotantibus PBS ecstasis d 2 non] si b ille PB 4 et] etiam b demonium (i s. I. m. 1) S,B 6 mixtura PRSbd 7 patientis (i fin. ex e) P 10 enimunus CS1łp. i er.) P 11 quasi.. P 12 tranquilli*us S tranquillus Rbci assumpto E2PltSbd 14 transfigurat b scribtum EP 15 in angelum b 16 fuerat b educat b suam E suA P sua. (m er.) B 18 diiudicatio] discretio b spirituumj spm P cum uoce non incipit cap. 14 in bd 19 dignoscere d discernere b 23 malus] maius (in mg. malus) S 24 cap. XXIII per] p P 25 instruunt m. 1 ex instituunt E 26 ma.li (1 er.) P )

Iudicat autem sobrius intellectus diuinitus adiutus, quae uel quanta sint, in quibus etiam aliud putare quam est non sit animae perniciosum. neque enim putantium periculo et non potius exitio suo quisque a bonis putatur bonus, etiamsi occultus sit malus, si in rebus ipsis, id est in ipso bono, quo fit quisque bonus, non erretur, aut aliquid obest omnibus hominibus, quod, cum dormiunt, uera corpora esse arbitrantur, quorum similitudines in somnis uident; aut aliquid Petro obfuit, quod solutus a uinculis seque angelo deducente factum est repentino miraculo, ut putaret se uisum uidere. uel cum in illa extasi respondit: nequaquam, domine, quia numquam manducaui omne commune et inmundum, putans ea ipsa, quae in disco demonstrabantur, tamquam uera animalia. haec quando aliter inuenta fuerint quam putata sunt, cum uiderentur, non nos paenitet ita nobis fuisse uisa, ad non arguatur uel infidelitas dura uel opinatio uana siue sacrilega. quapropter et cum uisis corporalibus diabolus fallit, nihil obest, quod ludificantur oculi, si non erratur in ueritate fidei et [*]( 17 cf. Act. 12, 7—9 20 Act. 10, 11—14 ) [*]( 1 Ii, intelligit P 2 faciant? oculos non habent S 4 faciapt E in om. PR 5 distinguere (u 8. l. m. f) E 6 uel utile] ueludjillf (sed d in t mut.) S 8 diseeptationes.. S se om. S 9 prolauatur Ex exiciabilem B 12 pertiosum P1 pernitiosum RS neque] nec bd 18 extio R 17 obfuit (offuit P) petro PRSbd 18 solutus] soluto se bd 20 ecstasi d 24 penitet E poenitet Rbd arguaptur E 25 infedelitas P cap. XXIIII E )

Unde aliquando fit quaestio de consensionibus somniantium, cum etiam concumbere sibi uidentur uel contra propositum suum uel contra etiam licitos mores: quod non contingit, nisi cum ea, quae uigilantes etiam cogitamus, non cum placito consensionis, sed, sicut etiam talia propter aliquid loquimur, sic admonentur in somnis et exprimuntur, ut eis caro naturaliter moueatur et, quod naturaliter conligit, per genitales uias emittat, sicut hoc ipsum dicere utique non possem, nisi etiam cogitarem. porro imagines rerum corporalium, quas necessario cogitaui, ut haec dicerem, si tanta expressione praesentarentur in somnis, quanta praesentantur corpora uigilantibus, fieret illud, quod sine peccato fieri a uigilante non posset. quis enim uel cum loquitur et postulante necessitate sermonis de suo concubitu aliquid dicit, possit non cogitare, quod dicit? porro ipsa phantasia, quae fit in cogitatione sermocinantis, cum ita expressa fuerit in uisione somniantis, ut inter illam et ueram conmixtionem corporum non discernatur, continuo mouetur caro et sequitur, quod eum motum sequi solet, cum hoc tam sine peccato fiat, quam sine peccato a uigilante dicitur, quod ut diceretur sine dubio cogitatum est. uerum tamen propter animae adfectionem bonam, quae desiderio meliore mundata multas interficit cupiditates, quae ad naturalem carnis motum non pertinent, quem casti uigilantes [*]( 1 quae] quam P qua d subditos] subiectos Sbd sibi] siuiip (m exp. m. n P 2 uisioneip (m exp. m. 1) P 3 aliquid] non aliquid Kbd 4 pernitiosae BS 5 questio S 6 cocQbere siui P 9 placita P 10 admonentur] ammonentur PB admouentur Sbd 11 caro in ras. S caturaliter etiam caro bd colligit E2PRSbd 12 ipsud P 14 baec] hoc bd 15 expraessione JR praestarentur B praestantur R praesententur b 16 fleret] fiet b 18 concubito jR1 aliqui F1 dici S 19 cap. XXV JE fit in] fiunt S 20 ita] ista b expraessa PR 25 propter (pter s. l. add. m. 2) B )

Quae cum ita sint, pertinet corporis sensus ad uisa corporalia, qui per quinque quasi riuulos distanter ualentes distribuitur, cum illud, quod est subtilissimum in corpore et ob hoc animae uicinius quam cetera, id est lux primum per oculos sola diffunditur emicatque in radiis oculorum ad uisibilia contuenda, deinde mixtura quadam primo cum aere puro, secundo cum aere caliginoso atque nebuloso, tertio cum corpulentiore humore, quarto cum terrena crassitudine quinque sensus cum ipso, ubi sola excellit, oculorum sensu efficit, sicut in libro quarto itemque in septimo disseruisse me recolo. est autem hoc caelum oculis conspicuum, unde luminaria et sidera effulgent, excellentius utique omnibus corporeis elementis, sicut oculorum sensus excellit in corpore. quia uero spiritus omnis omni est corpore sine dubitatione praestantior, sequitur, ut non loci positione, sed naturae dignitate praestantior sit natura spiritalis isto corporeo caelo etiam illa, ubi rerum corporalium exprimuntur imagines. [*]( 7 cf. III Reg. 8, 6-15 ) [*]( 2 quae admoueatur] qua ea moueatur S ammoueatur PR expraesaio R 6 .&alomon (p er.) R 6 preposuit E Delectis Pl 7 praecatus ER scribtura ElP 8 nec (c B. l. m. 1) S 10 cap. XXVI E 11 ribulos El ribulus P riuolos 2251 ualentes] ac ualenter S 12 Bubtilismum 8 14 sola] sola lux S 15 uisiuilia P primum d 16 adque E1 17 corpolentiore S umore EXR crassidine E 18 sensu? E 19 IIIIto 8 21 effulgent (t ex s m. 1) E 23 cap. XXVllE uero] iuero* (i exp. m. 1; s er.) P omnia] şomniв (s init. sp. \'lI.l)P 24 prestantiorES posicioneii 25 dignitataeP prestantior ED ) [*]( XXVIII. Aug. sect. III para 1. ) [*]( 26 )

Hic existit quiddam mirabile, ut, cum prior sit corpore spiritus et posterior corporis imago quam corpus, tamen, quia illud, quod tempore posterius est, fit in eo, quod natura prius est, praestantior sit imago corporis in spiritu quam ipsum corpus in substantia sua. nec sane putandum est facere aliquid corpus in spiritu, tamquam spiritus corpori facienti materiae uice subdatur. omni enim modo praestantior est qui facit ea re, de qua aliquid facit. neque ullo modo spiritu praestantius est corpus, immo perspicuo modo spiritus corpore. quamuis ergo prius uideamus aliquod corpus, quod antea non uideramus, atque inde incipiat imago eius esse in spiritu nostro, quo illud cum absens fuerit recordemur, tamen eandem eius imaginem non corpus in spiritu, sed ipse spiritus in se ipso facit celeritate mirabili, quae ineffabiliter longe est a corporis tarditate; cuius imago mox, ut oculis uisum fuerit, in spiritu uidentis nullius puncti temporalis interpositione formatur. itemque in auditu, nisi auribus perceptae uocis imaginem continuo spiritus in se ipso formaret ac memoria retineret, ignoraretur secunda syllaba utram secunda esset, cum iam prima utique nulla esset, quae percussa aure transierat . ac sic omnis locutionis usus, omnis cantandi suauitas, omnis postremo in actibus nostris corporalis motus dilapsus occideret neque ullum progressum nancisceretur, si transactos corporis motus memoriter spiritus non teneret, quibus consequentes in agendo conecteret: quos utique non tenet nisi imaginaliter a se factos in se. ipsarum etiam futurarum motionum imagines praeueniunt fines actuum [*]( 1 existis S sit om. El corpore-posterior om. P1 2 posterius 22 corporis] corporalis b tamen] hi tamen S 3 fit] fit ut E 4 prestantior ES õ ipsum Pl facere (c 8. I. m. 1) R 6 corpore PRl 7 uicae P prestantior ES 8 ei rg b 9 prestantius ES 11 inquipiat Et 12 quod S cQ ex quQ m. 1 R recordamur S 14 celeri- tatem PR inefabiliter P1 17 percepte S uoces S 21 transiisset d transeat b 22 suauisas Et 23 nancisceretur corr. m. 2 R 25 consequenter S conecteret (t fin. 8. I. m. 1) E post conecteret add. m. 2 in li s. l. Sed motus 26 cap. XXVIII E 27 motionem Rl )

Quae spiritales corporalium similitudines in animo nostro quemadmodum innotescant spiritibus etiam inmundis uel quid obstaculi anima nostra patiatur ex isto terreno corpore, ut eas inuicem in nostro spiritu uidere nequeamus, inuenire et explicare difficile est. certissimis tamen indiciis apud nos constitit enuntiatas a daemonibus cogitationes hominum: qui tamen, si uirtutum internam speciem possent in hominibus cernere, non temtarent; sicut illam in Iob nobilem ac mirabilem patientiam procul dubio si posset diabolus cernere, nollet a temtato utique superari. ceterum alicubi longe iam facta quod nuntiant, quae post aliquot dies uera esse firmentur, non est mirandum. possunt enim hoc efficere non solum acrimonia cernendi etiam corporalia inconparabiliter praestantiore quam nostra est, sed etiam ipsorum corporum longe utique subtiliorum mira uelocitate.

Conperimus etiam in domo constitutum patientem spiritum inmundum dicere solere, quando ad eum uenire coepisset ex duodecim milibus presbyter et per omnia loca itineris ubi esset et quam propinquaret et quando ingrederetur et fundum et domum et cubiculum, donec in conspectu eius adstaret. quae omnia, etsi non oculis patiens ille cernebat, tamen nisi aliquo modo cerneret, non tam ueraciter enuntiaret. erat [*]( 8 cf. contra Acad. I 6. 7 ) [*]( 2 praeocupauerit B preoccupauerit S omnium quae R similitudine si (si in ras.) R 3 in se in ras. R 4 que R spiritalis R 5 quemammodum E 6 patiatur anima nostra bd 7 eos b in om. b 8 et 8. 1. m. 1 S 9 aput EIP aenuntiatas P nuntiatas S demonibus S 10 uirtutum] status S 12 diabulus P 18 coeterum R cęterum quod b 14 facto S quod om. b praentlnciãt b aliquod Eip aliquos S 17 prestantiore ES corporum ipsorum d 18 utiquae P 19 a uoce spiritum ine. cap. XXVIIII E 21 presbiter P praesbiter R iteneris R ubi esset] §ubies9it P1 23 astaret PSbd asstaret E1 24 non 8. I. tIł. 1 R paciens 81 ) [*]( 26* )

Nouimus etiam sine dubitatione phreneticum futuram mortem cuiusdam feminae praedixisse, non sane specie diuinandi, sed tamquam factum ac praeteritum recolens. nam cum eius apud eum commemoratio fieret, "mortua est", inquit, "ego eam uidi efferri, hac cum eius corpore transierunt", cum illa incolumis uiueret; post paucos autem dies repente defuncta est et per eum locum elata est, qua ille praedixerat.

Fuit item apud nos puer, qui in exordio pubertatis dolorem acerrimum genitalium patiebatur medicis nequaquam ualentibus, quid illud esset, agnoscere, nisi quod neruus ipse introrsum reconditus erat, ita ut nec praeciso praeputio, quod inmoderata longitudine propendebat, adparere potuerit, sed postea uix esset inuentus. humor autem uiscosus et acer exudans testes et inguina urebat. sed acutum dolorem non continuum [*]( 1 iste (in mg. tn. 1 add. al ipse) R frenesi EPRS 2 freneticus EPRS demonium (i 8. I. m. 1) S 3 ciuum El 4 illo om. PSbd presbitero RS presbytero P resistebat-presbytero in mg. m. 1 suppl. R quantum] quam b 5 illo om. b 6 subdite] subditae EP subdita S 7 praesbitero R demonium S 8 frenetici EPRS 9 tali Pl 10 cap. XXX E freneticum EPR 11 cuiusdam (s m. 1 8. I.) S specię P speciae (a exp. m. 1) R 12 preteritum S recolentem d 13 morta P1 inquid PR 14 eam] etiam S haecfferri S hac] bac E 15 incolomis PR 16 defuncta est] defuncta PRSbd qua El predixerat S 17 item] tunc b aput ElP qui om. EIB exorlio R puuertatis El cap. XXXI E 18 gantalium R 20 preciso S pratwso R preputio S 21 longitudinS Pll 22 isset jRl umor ElPR exu.dans (n er.) P exsudans RSbd 23 inguina] intima S )

Uidit quodam die piorum psallentium laetitiam in luce mirabili et inpiorum in tenebris diuersas et atrocissimas poenas illis ducentibus et ostendentibus et felicitatis aliorum aliorumque infelicitatis meritum insinuantibus. hoc autem uidit die dominico paschae, cum per totam quadragesimam nihil doluisset, cui uix interuallo tridui antea parcebatur. uiderat autem in ipso ingressu quadragesimae illos promittentes sibi, quod per quadraginta dies nullum sensurus esset dolorem; postea ipsi ei dederunt tamquam medicinale consilium, ut ei praeputii longitudo praecideretur, quo facto diu non doluit. cum uero iterum similiter doleret et similia uidere coepisset, accepit ab eis rursus consilium, ut in mare pube tenus intraret et post aliquantam moram inde discederet, promittentibus sane, quod iam deinceps uehementem illum [*]( 1 at] ad S et Rlbd heiulabat ERS om. P1 2 cruentibus (s. l. m. 2 aj cruciatibus) E 3 dolorum om. R1 abriebatur E 5 bellicationem (s. l. m. 2 al uell.) E 6 tamquam om. PR\'b uideret PRd 7 paciebatur P 8 sane (e ex a m. 1) E pene P poene R 9 profectioris PR 10 uel post ei om. b 12 piorum] chorum piorum bd laetitiam (s. l. m. 2 trt lętantin) E,pIS laetantium Rbd 13 inpiorum El diger uersas P 14 docentibus P1 ostendentibus-felicita in ras. P et om. b aliorum om. ElP 16 pasce E quadragensimam ElP 17 cui] qui Sb cui (i ex m) R interballo El parcebatur] parcebatur (r ex s m. 1) E patiebatur b .18 ingresso P1 quadragensimae EI P 21 precideretur S 23 acepit Rl 24 et] ac PRSbd discederet (de s. l. m. 1) E discerit P1 )

Istarum uisionum et diuinationum causas et modos uestigare si quis potest certoque conprehendere, eum magis audire uellem quam de me expectari, ut ipse dissererem. quid tamen putem, ita ut nec docti me tamquam confirmantem derideant nec indocti tamquam docentem accipiant, sed utrique disceptantem et quaerentem potius quam scientem, non occultabo. ego uisa ista omnia uisis conparo somniantium. sicut enim aliquando et haec falsa, aliquando autem uera sunt, aliquando perturbata, aliquando tranquilla, ipsa autem uera aliquando futuris omnino similia uel aperte dicta, aliquando obscuris significationibus et quasi figuratis locutionibus praenuntiata, sic etiam illa omnia. sed amant homines inexperta mirari et causas insolitorum requirere, cum cotidiana plerumque talia saepe etiam latentioris originis nosse non curent. nam quemadmodum in uocibus, hoc est signis, quibus in loquendo utimur, audito uerbo inusitato quaerunt primo, quid sit, hoc est quid significet, quo cognito deinde quaerunt, unde ita dictum sit, cum tam multa sine cura nesciant, quae in usu sermonis habent, unde ita sint dicta: sic cum aliquid [*]( 1 uiscusi P 3 postea om. Pl auergysionem (su exp. m. 1) P 4 nisi] sicut S quale bd ante ea P orrendis P 5 ommutescens P abriperetur (re 8. l. m. 1) R 8 cap. XXXII E deuinationii P modus P 9 conpraehendere EP 10 disererem P1 disseram b 11 ita s. I. m. 2 add. aj ista) E 13 et om. P querentem P 14 cap. XXXIII E 15 et-aliquando in mg. infer. add. m. 1 P 16 pertnrbata Ş\\1ųt E 17 aperta S 18 contra obscuris signif. in mg. add. al obscurationibus) PR 19 praenuntiata (praenun m. 1 ex figurata) E 20 mirari] rimari (ri init. in ras.) Rd cottidiana ES quottidiana P 21 sepe P 22 quemammodum PRS in fin. om. PRbd 24 est] et b 26 usus S unde] utrum b sic cum] si cll P sicfl R )

Soleo autem, cum me quisque interrogat, uerbi gratia, quid sit catus, et respondeo "prudens uel acutus", nec ei sufficit, sed pergit quaerere, unde dictus sit catus, uicissim referre et quaerere, unde dictus sit acutus. quod nihilominus utique ignorabat, sed, quia usitatum nomen erat, patienter eius originem nesciebat; quod autem nouum insonuit auribus, parum putat nosse, quid significando ualet, nisi etiam unde dicatur exquirat. quisquis ergo ex me quaerit, unde uisa corporalibus similia in extasi adpareant, quae raro accidit animae, uicissim quaero, unde adpareant dormientibus, quae cotidie sentit anima, et nemo istuc aut non multum curat inquirere. quasi ideo minus mira sit talium natura uisorum, quia cotidiana est, aut ideo minus curanda, quia omnium est; aut si recte faciunt, qui ista non quaerunt, rectius fecerint, si nec in illa curiosi sint. ego uero multo amplius admiror multoque maxime stupeo, quanta celeritate ac facilitate in se anima fabricetur imagines corporum, quae per corporis oculos uiderit, quam somniantium uel etiam in extasi uisiones. quaecumque tamen illa natura uisorum est, procul dubio corpus non est. hoc nosse cui non sufficit, unde etiam existant inquirat ab aliis; me ignorare confiteor.

Illud plane exemplorum experimentis conligi datur. sicut corporum pallor, rubor, tremor, uel etiam morbus aliquando [*]( 1 accideret P 2 causas (s fin. 8. l. m. I) P rationemquae 81 solliciti b 5 catus] catum E cautus b acutus (c ex g) P 6 querere P cautus b 7 nihil.ominus (h er.) S 8 sed quia] si que R 10 putat El nosse (n 8. l. m. 2) E ualeat Pd 11 quisquis] quis P1 uisa (a corr. m. 2) R 12 ecstasi d aupariant P1 quae (a exp. m. 1) P animo S 18 cottidie EP cottidiae S 14 istud Sbd aut non om. b 15 cottidiana EPS 17 querunt S non rectius bd 18 in om. Et ammiror PRS1 19 maxima S stupeo] istapao S facilitate] felicitate Sl 20 fabricet b uideret P 21 ecstasi d cap. XXXIIIIE 23 exsistant R inquirapt E 26 rubor (r fin. 8. I m. 1) S )

Sed cum a corpore causa est, ut talia uisa cernantur, non ea corpus exhibet; neque enim habet eam uim, ut formet aliquid spiritale, sed sopito aut perturbato aut etiam intercluso itinere intentionis a cerebro, qua dirigitur sentiendi modus, anima ipsa, quae motu proprio cessare ab hoc opere non potest, quia per corpus non sinitur uel non plene sinitur corporalia sentire uel ad corporalia uim suae intentionis dirigere, spiritu corporalium similitudines agit aut intuetur obiectas. et si quidem ipsa eas agit, phantasiae tantum sunt, si autem obiectas intuetur, ostensiones sunt. denique cum oculi dolent uel extincti sunt, quia non est causa in sede cerebri, unde ipsa dirigitur intentio sentiendi, non fiunt huius modi uisiones, quamuis cernendis corporalibus obstaculum existat a corpore. magis enim caeci aliquid dormientes quam uigilantes uident; dormientibus quippe in cerebro consopitur uia sentiendi, quae intentionem ad oculos ducit, ideoque ipsa intentio in aliud auersa cernit uisa somniorum, tamquam species corporales adsint, ut sibi dormiens uigilare uideatur et non similia corporibus, sed ipsa corpora intueri se putet: cum autem uigilant caeci, ducitur per illa itinera intentio cernendi, quae cum ad loca uenerit oculorum non exeritur foras, sed ibi remanet, ut uigilare se sentiant potiusque esse in tenebris uigilando etiam per diem quam dormiendo siue per diem siue per noctem. nam et qui caeci non sunt, plerique [*]( 1 ueros (8. Z. m. 2 add. al uiros) E profetas E 3 cap. XXXVI E Sed om. P1 ut] aut ER talia] alia ER 4 exibet P 7 modus] motus Sbd ipsaque S 8 plene sinetur P 10 similitudinis P agit] agitata S autj ut S 11 obiectas] obtectas E eas ipsa PRbd 12 cap. XXXVII E 13 ausa (8. I. m. 2 add. af cau) E 15 cernendis (en 8. I. in ras. m. 1) P corporalibus (8. l. add. ni. 2 af ribus) E 16 magis (is add. m. 2) P 17 conscpitur 1,«. Z. m. 2 add. al I čsonitus Cspicitur) E cO sopitur b 18 ducet S 19 uersa P1 20 corporalis P adsint El 21 simili P1 intuere PRl putat b 22 ducitur P1 duci.tnr R 24 sentiat ES 25 diem (m add. m. 2) E quam ] qaaip quam (pr. quam exp. fl.. 2) R 26 qui a. I. m. 1 P )

Tantum interest, ubi fiat inpedimentum sentiendi corporalia, cum fit in corpore. si enim non fit nisi in ipsis aditibus et quasi ianuis sensuum, uelut in oculis, in auribus ceterisque sensibus corporis, sola inpeditur perceptio corporalium, non autem animae intentio in aliud sic auertitur, ut pro corporibus habeat imagines corporum; si autem causa est intus in cerebro, unde dirigantur uiae ad ea, quae foris sunt, sentienda, ipsius intentionis uasa sopiuntur uel turbantur uel intercluduntur, quibus nititur anima in ea, quae foris sunt, intuenda uel sentienda. quem nisum quoniam non amittit, tanta expressione format similia, ut imagines corporalium a corporalibus discernere non ualens, utrum in illis an in istis sit, nesciat et cum scit longe alio modo sciat, quam dum in cogitando uersantur siue occurrunt similitudines corporum: qui modus nisi ab expertis capi utcumque non potest. hinc enim erat, quod me dormiens in somnis uidere sciebam nec tamen illas corporalium rerum similitudines, quas uidebam, sic ab ipsis corporalibus discernebam, quemadmodum eas cogitantes etiam clausis oculis uel in tenebris constituti [*]( .3 presto EPS 4 ualegt E ualent P 5 intra clausa S 6 pernenit (s. J. m. 2 add. al inter) E 9 qui P1 11 enl (e s. I. m. 1) P 13 corporis] corporalibus Rbd 14 corporibus] corporibus şjç E corporalibus S 15 imaginis P cap. XXXVIII E 16 diriguntur PBSbd 17 includuntur P1 19 J sentienda in mg. add. m. 2 S uisuraj nisum (s. l. m. 2 81 uisum) P uisum b 20 expraessione PR 21 corporalibus] corporibus RSbd 23 siue] dfl b 27 quemammodum EPBS eas (linea subducta ddend. assign. uidetur) E )