De Genesi Ad Litteram

Quod ergo putatur numquam diabolus in ueritate stetisse, numquam cum angelis beatam duxisse uitam, sed ab ipso suae conditionis initio cecidisse, non sic accipiendum est, ut non propria uoluntate deprauatus, sed malus a bono deo creatus putetur: alioquin non ab initio cecidisse diceretur; neque enim cecidit, si talis est factus. sed factus continuo se a luce ueritatis auertit, superbia tumidus et propriae potestatis delectatione corruptus . unde beatae atque angelicae uitae dulcedinem non gustauit: quam non utique acceptam fastidiuit, sed nolendo accipere deseruit et amisit. proinde nec sui casus praescius esse potuit, quoniam sapientia pietatis est fructus. ille autem continuo inpius consequenter et mente caecus non ex eo, quod acceperat, cecidit, sed ex eo, quod acciperet, si subdi uoluisset deo: quod profecto quia noluit, [*]( 6 cf. Rom. 1, 17 7 cf. Ps. 93, 15 8 cf. Matth. 19, 28 cf. I Cor. 6, 3 ) [*]( 1 principatum EP h.oc (ae er.) R ille PlR om. b 2 amministrat E2PR 4 improuitas P 5 et hominum] etiam et hominum PRl 6 istaip (m exp. m 1) P fide (f ex i m. 2) P 7 exerce*»tur (re er.) R 8 set R angelos (n s. I. m. 1) E 10 cap. XXI E; hinc inc. Excerpta Eugippii (ed. Knoll 179, 14-182, 14) 11 duxisse (u sup. i m. 1) S 12 condicionis Eug caecidisse P sic (c sup. t add. m. 1) S 13 deprauatus est S 15 cecidit (ci s. I. m. 1) E talis (i ex e m. 1) R est] esset P om. Eug. 16 superuia P proprie E 19 fastidiauit (a exp. tn. 1) S disseruit iJ1 20 praestius R quoniam (niam s. l. add. m. 2) R quam b 22 cecus SR caecatus Eug. 23 acciperet] acceperat S subditio P ) [*]( 23* )

Quod ergo per Esaiam prophetam in eum dicitur: quomodo cecidit de caelo lucifer mane oriens? contritus est in terram qui mittebat ad omnes gentes. tu autem dixisti sensu tuo: in caelum ascendam, super sidera caeli ponam thronum meum, sedebo in monte excelso super montes excelsos, qui sunt ad aquilonem, ascendam super nubes, ero similis altissimo. nunc autem ad inferos descendes et cetera, quae in figura regis uelut Babylonis in diabolum dicta intelleguntur, plura in eius corpus conueniunt, quod etiam de humano genere congregat, et in eos maxime, qui ei per superbiam cohaerent apostatando a mandatis dei. sicut enim qui erat diabolus homo dictus est, ut in euangelio: inimicus homo hoc fecit, ita qui homo erat diabolus dictus est, ut rursus in euangelio: nonne ego uos duodecim elegi? et unus ex uobis diabolus est. et sicut corpus Christi, quod est ecclesia, dicitur Christus, sicut illud est: uos Abrahae semen estis, cum paulo superius dixisset: Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit: et seminibus tamquam in multis, sed tamquam in uno: et semini tuo, quod est Christus, et iterum: sicut enim [*]( 6 Es. 14, 12-15 17 Matth. 13, 28 19 Ioh. 6, 70 21 Gal. 3, 29. 16 25 I Cor. 12, 12 ) [*]( 2 non (n fin. s. Z. m. 1) E 5 cap. XIII E Isaiam bd 9 tronum P montem excelsum S 10 excelsus P 12 descendens E descendis S 13 uelut] uel S babyljjlonis P babyllonis B babylonię (i 8. I. m. t) S 14 corpus 8. 1. m. 1 12 15 congregat] congruat p congruebat b 16 coherent EPBS apostatando (ta ante n a. l. m. 1) R cap. XXIII E 18 ita qui] itaque P1 qui corr. m. 2 22 dUbolus ut (u stip. e poe. m. 1) S 19 aone S eligi P 20 zabulus (corr. m. 1) S 21 aeclesia E habrahae P 22 habrahae P 28 promissionis P1 semine P1 24 sed tamquam] sed quasi S et setaini tuo om. S 25 qui b )

Item in figura principis Tyri per Ezechielem prophetam in diabolum dicta intelleguntur: tu es signaculum similitudinis et corona decoris; in deliciis paradisi dei fuisti. omni lapide pretioso ornatus es et cetera, quae non tam in ipsum principem spiritum nequitiae quam in corpus eius dicta conueniunt. paradisus enim dicta est ecclesia, sicut legitur in Cantico canticorum: hortus conclusus, fons signatus, puteus aquae uiuae, paradisus cum fructu pomorum. inde ceciderunt uel aperta et corporali separatione omnes haeretici uel occulta et spiritali, quamuis in ea corporaliter esse uideantur, omnes conuersi ad uomitum suum cum post remissionem omnium peccatorum paululum [*]( 14 Ezech. 28, 12. 13 19 Cant. 4,12. 15 .13 23 cf. Prou. 26, 11; II Petro 2, 22. 21 ) [*]( 4 maiime quae P õ aeclesia EP 6 decidunt] ceciderunt S figuratae E figuratae PRS 7 capite P1 corpore P1 membrisquae P membris b conueniat P 8 oribatur P oaecidit P potest] post El 9 apostatarum (alt. ta 8. 1. m. 1) E 11 quemammodum EPR conuertuntur III 12 fiunt lux Fug. 13 cap. XXIIII E hiezechielem PR*Eug. profetam E prophętam R 15 paradysi R dei om. b 16 praetioso EPS praecioso R ordinatus S et 999 (uon exp. m. 1) S 17 spirituumS 18 eius a. l. m. IS paradyssusR et ecclesiaP et aeclesia (et 8. 1. m. 2 add.) E 19 legitur post canticorum in b ortus ElS 21 caecideruntP 22 hereticiEPRS 23 in 8. l.m.lR uideantur (de add. m. 2) P 24 postremis nem P omnium om. ES peccatorum euorum S )

Uerum quia longum est et alium sermonem exigit eidem tantum quaestioni deputatum, nunc sufficiat ista conplexio aut ab initio conditionis suae diabolum a beatitudine, quam si uoluisset percepturus fuerat, inpia superbia cecidisse aut alios esse angelos inferioris ministerii in hoc mundo, inter quos secundum eorum quandam non praesciam beatitudinem uixerat et a quorum societate cum sibi subditis [*]( 5 cf. Matth. 12, 43—45 9 Ezecb. 28, 14. 15 12 Ps. 8, 5 ) [*]( 1 ambulassent (pr. s ex n tn. 1) E 2 cognoscereat P1 3 a om. b 5 describet P1 omine P 6 et in] in Eug. 7 intrare ES Eug: inhabitare PBbd 8 generi (i sup. e pos. m. 1) S 9 possint P es in ras. B est S tu in ras. B om. S 10 cerubi El interprae- tatur EPRS 11 posuit PSbd posui tel pos»*uitae B dei] suo b 12 aeclesia E et om. S 14 spirituum Eug. 16 delicta] dilecta P 17 fortasse S ostendatur Bbd 21 deputandum S cap. XXV E \'22 a] ab ea (b et ea add. in fine uers. m. 2) R 23 erat 8. superuia P caecidisse P 25 quadam S 26 uixerat (u ex d m. 1) E et om. S )

Ab illo ergo, cuius super omnia, quae creauit, summa potestas est, per angelos sanctos, a quibus inluditur diabolus, [*]( .10 cf. II Petro 2, 4 ) [*]( 1 superbjam (i del. m. 1) E superuiam P superb.am (i er.) S superbię b 2 impietatem El et impictatem (et add. m. 2) B 8 ratio est requirenda b quemammodum E 4 si om. S beatus] b-rõs b 5 diabulus P 6 post (t add. m. rec) P 7 casum] causam RI suum peccatum PRSbd 9 casus futuri PRbd illi (alt. 1 8 l. et i fin. ex e m. 1) B 10 mineme P1 11 carcere E 12 aereę b 13 beatitudine PRS2bd 15 fedelissimam P 17 mutatione S copulari b enim] eius b 19 quur P cum ex euitit S 20 quur P 21 conuertit b desseruimus ij1 22 quaereremus] quaereremus accipiendum puto 8 24 hinc excerpit Eugippius ed. Knoll pag. 218, 14-221, 7 ergo] enim S 25 sanctos] suos b )

Non itaque serpens uerborum sonos intellegebat, qui ex illo fiebant ad mulierem. neque enim conuersa credenda est anima eius in naturam rationalem, quandoquidem nec ipsi homines, quorum rationalis natura est, cum daemon in eis loquitur ea passione, cui exorcista requiritur, sciunt, quid loquantur: [*]( 12 cf. Ioh. 13, 2 ) [*]( 1 et] det P1 maleuolentia d consoletur 221 consulatur b consolitur Pl aeclesiae (e fin. 8. I. m. 1) E aeccleeiae 8 3 cap. XXVI E loquutus R 4 quo mouereJ quomodo uere Bib 6 et moueri] et monere F1 monere et moueri b illa om. b ueruorum P 6 suadentes P 7 mulier El ratioqatipnalis E rationabilis S 8 loquutus P 9 occultu 81 10 stinctu El instinctu (u sup. o m. 1) R 11 stinctu Et 12 iudaw (exp. m. 1) S animo b 13 induta (s. l. m. 2 add. al duc) E inducta PRSbdEug 14 habet uoluntatem S potestatem E 15 cap. XXVII E ergo permissus est S 16 cui] quod SBI 17 prodęesset E prodesset RSbd faciebat (eb s. l. m. 1) 8 20 fiebant (n 8 l. m. 1) 8 22 homnes P demon P in om. P in eia wp. iis scr. m. 1 S 28 eitorcista E )

Proinde prudentissimus omnium bestiarum, hoc est astutissimus, ita dictus est serpens propter astutiam diaboli, quae in illo et de illo agebat dolum, quemadmodum dicitur prudens uel astuta lingua, quam prudens uel astutus mouet ad aliquid prudenter astuteque suadendum. non enim est haec uis seu uirtus membri corporalis, quod uocatur lingua, sed utique mentis, quae utitur ea. ita etiam dictus [*]( 1 ille 8. I. m. 1 8 2 et s. I. tn. 1 S om. Eug 3 non s. I. m. 1 S 4 cap. XXVIII E 5 morsorum P1 6 late»«bris (re er.) R cognox /• scendam P BSbd agnoscendam Eug 8 et] ut Rlb 9 habeat magis S 11 etiam haec] et iam hoc b 12 hamanam 81 13 enim] autem Eug. demones S incantationes E1 14 moueantur Eug 15 possint S permittantur Et 16 conmendandam R quod PSbd, (d er.) R 19 scribi S 20 apparebit E 22 cap. XXVIIII E 24 diabali P qui b quemammodum EPR 26 acjistutaeque E )

Hoc ideo commendandum putaui, ne quisquam existimans animantia rationis expertia humanum habere intellectum uel in animal rationale repente mutari seducatur in illam opinionem ridiculam et noxiam reuolutionis animarum uel hominum in bestias uel in homines bestiarum. sic ergo locutus est serpens homini, sicut asina, in qua sedebat Balaam, locuta est homini, nisi quod illud opus fuit diabolicum, hoc angelicum. habent enim quaedam boni et mali angeli opera similia, sicut Moyses et magi Pharaonis. uerum in his etiam boni angeli potentiores sunt nec mali angeli etiam talium operum quidquam possunt, nisi quod per bonos angelos permiserit deus, ut retribuatur unicuique secundum cor eius uel secundum gratiam dei utrumque iuste ac benigne per altitudinem diuitiarum sapientiae et scientiae dei.

Dixit ergo serpens mulieri: quid quia dixit deus: non edetis ab omni ligno paradisi? et dixit mulier serpenti: a fructu ligni, quod est in paradiso, edemus; de fructu autem ligni, quod est in medio paradisi, dixit deus: non edetis ex eo neque tangetis illud, ne moriamini. ideo prius interrogauit serpens et respondit hoc mulier, ut praeuaricatio esset inexcusabilis neque [*]( 11 cf. Num. 22, 28 13 cf. Exod. 7, 10. 11 18 cf. Rom. 11, 33 20 Gen. 3, 1-8 ) [*]( 2 atque sentientem om. P j mendatiter Sl quemammodum ERS1 4 et om. S 6 conmendandum R 7 racionis R exper*»»tia R 8 animal rationale] animã. rationalg S mutare P1 oppinionem S 9 reuolutiones P 10 uestiarum P1 cap. XXX E loquutus P 11 balam P 12 fuit opus bd 15 nec] •& (& in ras.) R quicquam operum S quicquam SR 18 iustae 1-1 19 et scientiae om. d 20 mulieri (i fin. ex e m. f) P 21 ęditis P 22 serpente P1 fructi E 23 edimus b 24 paradiso EPR contingetis P 26 hgc b )

Dixit ergo serpens mulieri: non morte moriemini. sciebat enim deus, quoniam qua die manducaueritis de eo aperientur uobis oculi et eritis sicut dii, cognoscentes bonum et malum. quando his uerbis crederet mulier a bona atque utili re diuinitus se fuisse prohibitos, nisi iam inesset menti amor ille propriae potestatis et quaedam de se superba praesumtio, quae per illam temtationem fuerat conuincenda et humilianda? denique uerbis non contenta serpentis considerauit lignum uiditque bonum ad escam et decorum ad aspectum et non credens posse inde se mori, arbitror, quod putauerit deum alicuius significationis causa dixisse: si manducaueritis, morte moriemini. atque ideo sumsit de fructu eius et manducauit et dedit etiam uiro suo secum, fortassis etiam cum uerbo suasorio, quod scriptura tacens intellegendum relinquit. an forte nec suaderi iam [*]( 7 Ps. 102, 18 11 Gen. 3, 4. 5 19 Gen. 3, 6 ) [*]( 1 possit PR 2 maxime B 3 dampnabilis B2 6 contempnitur R 8 adderent 8 retinent memoria bd 9 contempnant E28 contemnat P 10 obliuionis (obli 8. I. m. 1) R 11 cap. XXXI E 12 quo lib; sed cf. 332, 20 manducaberitis P 18 adaperientur E*PRSbd dii] die P1 15 utile P1 se om. S 16 menti] ei S amor menti illę b 17 de se] deęşse E praesumptio EzRSbd 18 conuincendam P humilanda E humiliandam P contenta ex contempta corr. m. 1 S 20 posse om. S1 se inde S 22 adque ElP 23 ideo s. l. m. 1 S sumpsit EzRSbd dedit (de 8. I. m. 1) E 24 scribtura EP 25 reliquit E2b )

Ergo ederunt. et aperti sunt oculi amborum. quo nisi ad inuicem concupiscendum, ad peccati poenam carnis ipsius morte conceptam, ut iam esset corpus non animale tantum, quod poterat, si oboedientiam conseruarent, in meliorem spiritalemque habitum sine morte mutari, sed iam corpus mortis, in quo lex in membris repugnaret legi mentis? neque enim clausis oculis facti erant et in paradiso deliciarum caeci palpantesque oberrabant, ut uetitum lignum etiam nescientes adtingerent palpantesque fructus prohibitos ignorando. quomodo autem animalia et uolatilia adducta sunt ad Adam, ut uideret, quid ea uocaret, si non uidebat? et quomodo ipsa mulier ad uirum adducta est, quando facta est, ut de illa, quam non uidebat, diceret: hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea et cetera? postremo, quomodo uidit mulier, quia bonum est lignum in escam et quia placet oculis ad uidendum et decorum est cognoscere, si eorum clausi erant oculi?

Nec tamen ideo propter unius uerbi translationem totum figurate accipiendum est. uiderit enim, quemadmodum dixerit serpens: aperientur uobis oculi. hoc enim eum scriptor libri dixisse narrauit; in qua uero significatione uel sententia dixerit, lectori considerare permisit. hoc autem, quod scriptum est: et aperti sunt oculi eorum et cognouerunt, quia nudi erant, ita scriptum est, quemadmodum omnia, quae gesta narrantur, nec tamen ideo in allegoricam narrationem nos debent ducere. neque enim et euangelista narrator dicta [*]( 3 Gen. 3, 7 8 cf. Rom. 7, 23 12 cf. Gen. 2, 19. 22. 23 26 cf. Luc. 24, 18-31 1 illom P1 cibu El mortua B 3 cap. XXXII E . 4 quo] Quomodo b ó morte] memoriae S concepta El 7 mutare P 9 diliciarum PR 12 autem B. l. m. 1 8 et uolatilia post sunt legitur in 8 15 ex] de Sd 21 quemammodum ESB quaemammodum P 22 eum 8. l. tn. 1 R scribtor EPR1 scriptura S 24 scribtum ElP 26 scribtum EyP quemammodum EPR 28 et om. E1 narratur S)

Haec mors ea die accidit, qua factum est quod deus uetuit. amisso quippe statu mirabili corpus ipsum — qui status etiam de ligno uitae uirtute mystica praebebatur, per [*]( 2 narrabagt (n del. nJ. 1) E 3 unus erat Bbd cleopas E1P 6 cognouerunt P 6 ualentes S 7 nec] in b 8 scribtura E1P sit] uideatur b 12 auida in ras. R 13 abenas El 16 arbore (re corr. m. 2) R 17 magis] unde magis PJRlbd deum posse PBSbd 18 tulerit b quidnam (nam 8. l. m. 1) B 19 uel om. E quur P ciuum El ut ergo PBSbd 21 typq EPIrb tyfo BS3 tipo 81 22 iniecterunt E eaquae E eaquae PB2 eo om. b 23 qug (e ex a) S nouerunt PBl concupierunt iZ1 cap. XXXIII E 24 aliam PB parterent PB 26 qui] cui bd 27 statutus B mistica SB )

Et audierunt uocem domini dei ambulantis in paradiso ad uesperam. ea quippe hora tales iam conuenerat uisitari, qui defecerant a luce ueritatis. fortassis autem aliis intrinsecus uel effabilibus uel ineffabilibus modis deus cum illis antea loquebatur, sicut etiam cum angelis loquitur ipsa incommutabili ueritate inlustrans mentes eorum, ubi est intellectus nosse simul quaecumque etiam per tempora non fiunt simul: forte, inquam, sic cum eis loquebatur, etsi non tanta participatione diuinae sapientiae, quantam capiunt angeli, tamen pro humano modulo, quantumlibet minus, sed ipso genere uisitationis et locutionis; fortassis etiam illo qui fit per creaturam siue in extasi spiritus corporalibus imaginibus siue ipsis sensibus corporis aliqua specie praesentata uel ad uidendum uel ad audiendum, sicut in angelis suis solet uideri deus uel sonare per nubem. nunc tamen quod audierunt uocem dei ambulantis in paradiso ad uesperam, nonnisi per creaturam uisibiliter factum est, ne substantia illa inuisibilis et ubique tota, quae patris et filii est et spiritus sancti, corporalibus eorum sensibus locali et temporali motu adparuisse credatur.

Et absconderunt se Adam et mulier eius a facie domini in medio ligno, quod est in paradiso. cum deus auertit intrinsecus faciem suam et fit homo conturbatus, non miremur haec fieri, quae similia sunt dementiae, per nimium pudorem ac timorem illo quoque occulto instinctu non quiescente, ut ea nescientes facerent, quae aliquid [*]( 1 Gen. 3, 8 ) [*]( 1 deambulantts E1 ambulantes P1 2 sup. et a m. 1 ea S ora S 3 uisitare PB2bd defecerant Rl autem] enim PRbd in aliis b 4 uel effabilibus om. P 6 incomutabili R mentem S 9 quantU b 12 ecstasi d 13 speciae PS presentata S 14 uideri solet S 16 uesueram P1 18 ubiquae P1 que P patris] est patris b fili E1 est om. b sancti est P 21 faciae S 22 ligni E1 23 fięęt E non non S 25 quoquae P 26 quae-significarent in mg. m. 1 appos. R )

Et uocauit dominus deus Adam et dixit illi: Adam ubi e s ? increpantis uox est, non ignorantis. et hoc sane ad aliquam pertinet significationem, quod sicut praeceptum uiro datum est, per quem perueniret ad feminam, ita uir prior interrogatur; praeceptum enim a domino per uirum usque ad feminam, peccatum autem a diabolo per feminam usque ad uirum. haec mysticis significationibus plena sunt non id agentibus, in quibus facta sunt, sed de his agente potentissima sapientia dei. non autem nunc significata reseramus, sed gesta defendimus.

Respondit ergo Adam: uocem tuam audiui in paradiso et timui, quia nudus sum, et absondi me. satis probabile est solere deum per creaturam tali actioni congruam in forma humana primis illis hominibus adparere; quos tamen numquam permisit aduertere nuditatem suam eorum intentionem in superna sustollens, nisi post peccatum pudendum in membris motum poenali membrorum lege sensissent. sic ergo adfecti sunt, ut solent adfici homines sub oculis hominum; et talis adfectio de peccati poena erat eum latere uelle, quem latere nihil potest, et ab eo carnem occultare, qui cordis inspector est. sed quid mirum, si superbe uolentes esse sicut dii euanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum est insipiens cor eorum? se quippe dixerunt esse sapientes in abundantia sua et illo auertente faciem stulti facti sunt. quod enim iam ipsos pudebat erga se ipsos, unde sibi et succinctoria [*]( 3 Gen. 3, 9 13 Gen. 3, 10 23 cf. Rom. 1, 21. 22 ) [*]( 1 scribta P 3 cap. XXXV E dfts om. S Adam in fine om. lib. 4 ignorantes P1 6 priori P1 7 preceptum S 8 fiminam P autem om. S diabulo PR 9 misticis S 10 agente] id agente PltSd illud agente b 17 intentione E 18 nisi] nisi cura d 19 poenale PRl sic (c s. l. m. 1) R 21 de peccati om. P1 paena P earn] cum b uellent b 22 lateri R 23 superue P superbi bd sicut] qui sicut S 24 die P1 26 habundantia R 27 ergasse P1 )

Dominus ergo uolens iam peccatores moro iustitiae interrogatos punire amplius quam illa erat poena, de qua iam cogebantur erubescere, quis nuntiauit, inquit, tibi, quia nudus es, nisi a ligno quod praeceperam tibi tantum ne ex eo manducares ab eo edisti? hinc enim mors concepta propter dei sententiam, qui sic fuerat comminatus, fecit aduerti concupiscentialiter membra, ubi dicti sunt aperti oculi, et secutum est, quod puderet. et dixit Adam: mulier, quam dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi. superbia! numquid dixit: peccaui? habet deformitatem confusionis et non habet confessionis humilitatem. ad hoc ista conscripta sunt, quia et ipsae interrogationes nimirum ad hoc factae sunt, ut et ueraciter et utiliter scriberentur, quia, si mendaciter, non utique utiliter, ut aduertamus, quo morbo superbiae laborent homines hodie nonnisi in creatorem [*]( 5 cf. Gen. 18, 1 12 Gen. 3, 11 17 Gen. 3, 12 ) [*]( 1 etiam om. S 2 familiare P 3 uiuendos P 4 sic (c 8. l. m. 1) R apparebat E 5 quemaminodum EPRS ad] at J21 6 mambre Sbd pudore (o ex u m. 1) E pudorem b honerabat S 7 quae-peccatum m. 1 in mg. suppl. P 10 iam nolens S more] morte E 11 erat illa PRSbd 12 inquid nuntiauit S 13 quod] quo S preceperam S 14 aedisti S cap. XXXVI E 16 ubi] et ibi b 17 puderent b 18 mecum] mihi S me*cum (uolvit mihi scribere) P post edi sequitur: eia in d 19 superbia om. b superuia P habet] superbia habet b confusionis deformitatem bd 20 humilitatem (li 8. I. m. 1) P hęc b 21 conscribta ElP sunt] eunt nimirum S ipse Pb nimirum om. S 241aborarent E laborant PRb hodiaeP\'5 conantur S ) [*]( XXVIII. Aug. eect. III para 1. ) [*]( 24 )

Et dixit dominus deus mulieri: quid hoc fecisti? et dixit mulier: serpens seduxit me, et manducaui. nec ista confitetur peccatum, sed in alterum refert inpari sexu, pari fastu. ex his tamen natus est nec eos imitatus est. sed plane pluribus malis exercitus, qui dixit et dicet usque ad terminum saeculi: ego dixi: domine, miserere mei; sana animam meam, quoniam peccaui tibi. quanto melius sic et isti! sed adhuc ceruices peccatorum non conciderat dominus. restabant labores, dolores, mortes et omnis contritio saeculi et gratia dei, qua tempore oportuno subuenit hominibus, quos adflictos docuit non de se ipsis debere praesumere. serpens, inquit, seduxit me, et manducaui: quasi cuiusquam suasio praecepto dei debuerit anteponi.

Et dixit dominus deus serpenti: quia fecisti hoc, maledictus tu ab omnibus pecoribus et ab omnibus bestiis, quae sunt super terram. super pectus tuum et uentrem tuum ambulabis et terram edes omnes dies uitae tuae. et inimicitias ponam inter te et inter mulierem et inter semen tuum et inter semen eius. ipsa tibi seruabit caput, et tu seruabis eius calcaneum. tota ista sententia figurata est nec aliud [*]( 6 Gen. 3, 13 11 Ps. 40, 5 13 cf. Ps. 128, 4 19 Gen. 3, 14. 15 ) [*]( 1 cum] tamen b sini P uelent P 2 inquid 81 B 4 ędi S 6 cap. XXXVII E 7 manducaui (ca 8. l. m. 1) P 10 eierci*»tus (ta er.) R exercitatus PSbd 12 quoniam] quia Sbd 13 sic (c s. I. m. I) P 14 restabat P mortis PRSbd omnes P 15 contrictio P contribio R opportuno Ebd 16 hi quos (hi 8. I. m. 2) R praesummere R1 presumere S 17 inquid S 19 serpenti (i sup. e m. 1) P 20 ante hoc add. tu E2PRSd peccoribus S 24 inter ante mulierem om. PRSbd fin. inter om. Rbd 25 eius (corr. m. 1 ex illius) E illius bd ipse PS seruauit EP 26 sententiaip (m exp. m. 1) P )

Et mulieri dixit: multiplicans multiplicabo [*]( 24 Gen. 3, 16 ) [*]() [*](1 debet ei bd scribtoris EP narrationis quae PB ueritas. Ne sine illani S 2 dictum El dicta B fuisset E dubitemus fuisse S cap. XXXVIII E 3 uerba] uerba sola PRbd suunt E et hęc b 4 sunt 8. I. m. 1 B uere est dictum b 5 esse] est PBSd om. b 6 intellectu S relinquntur E1 relincuntur 81 relinquentur PRb propriae PlS an] ac 81 liguratae E 8 quur ElPB 9 id (d in n mut. m. n E in om. ES 10 diabolum E1 11 ac] et b supernie P 12 nunc-figuratum est om. S 14 his] in his E2Psd 15 temtatur P futurus] pjrgfuturus E profuturus P 16 csepit S 19 duobus] diabolusP1 manicheos EPBS aeditistf genisiJJ 21 adaeritiS1 22 aliud tendit quam b 23 aduertenda est b 24 Et ęjţ iųţęT J11QĮięTęJ11 mulieri dixit (del. m. I) P multiplicans om. EP ) [*](24* )

Dixit ergo et ad uirum eius: quia audisti uocem mulieris tuae et edisti de ligno, de quo praeceperam tibi de eo solo non edere, maledicta terra in operibus tuis; in tristitiis edes illam omnes dies uitae tuae. spinas et tribulos edet tibi, et edes fenum agri. in sudore faciei tuae edes panem tuum, donec conuertaris in terram, ex qua sumtus es, quia terra es, et in terram ibis. hos esse in terra labores humani generis quis ignorat? et quia non essent, si felicitas quae in paradiso fuerat teneretur, non est utique dubitandum; ac per hoc etiam proprie uerba haec primitus accipere ne pigeat. seruanda . tamen est et expectanda significatio prophetiae, quam maxime hic intuetur dei loquentis intentio. neque enim frustra et ipse Adam miro quodam instinctu tunc uocauit nomen mulieris suae "Uitam", subiciens etiam: quoniam ista est mater omnium uiuentium. nam et haec non scriptoris narrantis uel adfirmantis, sed ipsius primi hominis uerba intellegenda sunt, ut diceret: quoniam haec est mater omnium uiuentium, tamquam nominis a se inpositi causam inferens, cur eam uocauerit "Uitam".

Et fecit dominus deus Adae et mulieri eius tunicas pelliceas et induit eos. et hoc significationis gratia factum est, sed tamen factum, sicut illa, quae significationis gratia dicta sunt, sed tamen dicta sunt. hoc enim, quod saepe dixi nec me saepius piget dicere, a narratore rerum proprie gestarum exigendum est, ut ea narret facta [*](1 Gen. 3, 17-19 15 Gen. 3, 20 21 Gen. 3, 21 ) [*](1 cap. XXXVIIII E et om. b 2 preceram P preceperam 5 3 aedere S 5 tribulos (bu in bo m. 1) E edet] det Bl germinabit b faenum E foenum SJR 6 reuertaris S 7 sumptus WBSbd 8 humano generi S 11 propriae P18 12 profetiae E maxime R 18 loquentes Pl neque in ras. m. 2 R 14 miro] maiori b tunc] nunc ES non P1 16 scribtoris EP 17 adfinpjrmantis (mir exp. m. 1) E 18 haec om. S 19 nomines P1 20 quur PR 22 tonicas 81 pellicias EPRS 25 sepe PltS sepius J>2BS 26 propriae SS om. P )

Et dixit deus: ecce Adam factus est tamquam unus ex nobis in cognoscendo bonum et malum. quoniam hoc, per quodlibet et quomodolibet dictum sit, deus tamen dixit, non aliter intellegendum est, quod ait: unus ex nobis, nisi propter trinitatem numerus pluralis accipiatur, sicut dictum erat: faciamus hominem, sicut etiam dominus de se et patre: ueniemus ad eum et mansionem apud eum faciemus. replicatum est igitur in caput superbi, quo exitu concupiuerit quod a serpente suggestum est: et eritis sicut dii, ecce, inquit, Adam factus est tamquam unus ex nobis. uerba enim sunt haec dei, non tam huic insultantis quam ceteros, ne ita superbiant, deterrentis, propter quos ista conscripta sunt. factus est, inquit, tamquam unus ex nobis in cognoscendo -bonum et malum. quid aliud intellegendum nisi exemplum timoris incutiendi esse propositum, quod non solum non fuerit factus, qualis fieri uoluit, sed nec illud, quod factus fuerat, conseruauit?

Et nunc, inquit deus, ne aliquando extendat manum et sumat de ligno uitae et edat et uiuat in aeternum. et dimisit illum dominus deus de paradiso [*]( 6 Gen. 3, 22 11 Gen. 1, 26 12 Ioh. 14, 23 23 Gen. 3, 22. 23 ) [*]( 1 et] et ea (ea add. m. 2) M 3 et post uerbis om. PRxb 4 figurat.e E propriae PlSSl 6 cap. XL E Hinc extorpit Eugippius ed. Knoll 221, 12-223, 5 8 quolibet P1 et om. PBl sit (t ex d) B 9 quodj et quod b 11 hominem ad imaginem nostram 8 12 patre] de patre PRbd aput El 14 concupierit P et eritis S: eritis EPRbdEug; sed cf. 332, 21 15 die Pl di Eug. 17 superbiam El superuiant P 18 conscribta EtP inquid PSI tamquam] quasi Eug. 19 cognoscendum P 22 conseruabit E1 23 cap. XLI E aliquando (ali 0. l. m. 1) B 24 aedat 8 25 illtujl (corr. m. 1) S )

Et eiecit Adam et conlocauit eum contra paradisum uoluptatis. et hoc significandi gratia factum est, sed tamen factum, ut contra paradisum, quo beata uita etiam spiritaliter significabatur, habitaret peccator utique in miseria. et ordinauit Cherubin et flammeam romphaeam, quae uertitur, custodire uiam ligni uitae. hoc per caelestes utique potestates etiam in paradiso uisibili factum esse credendum est, ut per angelicum ministerium esset illic ignea quaedam custodia: non tamen frustra factum esse nisi quia significat aliquid etiam de spiritali paradiso non est utique dubitandum._

Non autem ignoro quibusdam esse uisum festinatione praeuertisse illos homines adpetitum scientiae boni et mali et inmaturo tempore percipere uoluisse, quod eis dilatum [*]( 13 Gen. 8, 24 16 Gen. 8, 24 ) [*]( 1 sumptus E*PBSbd 6 illi om. P 7 ipse om. Eug. 8 inuisibilis S et om. Eug 9 alienatus S 11 aeclesia E sacramento S 12 uisibilibus (sup. bus add. m. 1%) S aeclesiastica E 14 sed tamen factum om. Eug. 16 significatur b habitare P 17 cerubin E cherubim Eug d romfeam E rompheam PS rumphaeam R 18 lignum jB 21 qui Ex 22 paradiso spiritali PRSbd paradiso om. E non est] praesentia (8. I. m. 2 add. al paradiso. non est) E 24 cap. XLII E autem] tamen Bb 25 prMuertisse (sic corr. m. 1; m. 2 8 I. add. ai pręuertisse) E peruertisse b )

Uisum est et quibusdam duos illos primos homines nuptias suas fuisse furatos et ante mixtos esse concubitu, quam eos qui creauerat copulasset: quam rem nomine ligni fuisse significatam, unde prohibiti erant, donec oportuno tempore iungerentur. quasi uero in ea aetate facti esse credendi sunt, ut expectanda esset maturitas pubertatis, aut non illud tunc legitimum esset, cum primum fieri potuisset, cum autem non potuisset, non utique fieret; nisi forte sponsa erat a patre tradenda et expectanda erat uotorum sollemnitas et conuiuii celebritas et dotis aestimatio et conscriptio tabularum. ridiculum istuc est; praeter quod a rerum gestarum proprietate discedit, quam suscepimus adserendam et, quantum deus donave uoluit, adseruimus.

Illud magis mouet, si iam spiritalis erat Adam, quamuis mente, non corpore, quomodo credere potuerit, quod per serpentem dictum est, ideo deum prohibuisse, ne fructu ligni illius uescerentur, quia sciebat eos, si fecissent, futuros ut deos propter dinoscentiam boni et mali, tamquam hoc tantum bonum creaturae suae creator inuiderit . hoc mirum [*]( 1 opportunius Ebd procerpendo S praeoccupando bd 2 offendere R 4 accedere P 5 per lignum b 6 pomma JR 7 habeant E2PB recte EPRS ueritate quae P 9 cap. XLIII E 10 furatos] futuros b esse om. b 12 prohibeti P proibiti R opportuno E opportuno bd 13 facti] inperfecti S sint Rd 14 puberta§tis (s exp. m. 1) P 18 extimatio E estimatio PS conscribtio EP 19 istud RSbd preter S 20 discedat b 22 Hinc excerpit Eugippim ed. Knoll p. 223, 10-225, 15) cap. XLIIII E 24 fructi E fructum Eug 25 fecissent (nt 8. I. m. 1) E 26 dignoscentiam bd hoc] hiR S 27 tantum] totum b inuiderint P )

Ita Salomon, uir tantae sapientiae, numquidnam credendum est, quod in simulacrorum cultu credidit esse aliquid utilitatis? sed mulierum amori ad hoc malum trahenti resistere non ualuit, faciens quod sciebat non esse faciendum, ne suas, quibus deperibat atque defluebat, mortiferas delicias [*]( 6 I Cor. 11, 7 9 cf. Gal. 8, 27. 28 13 I Tim. 2, 13. 14 16 Rom. 5, 14 22 cf. III Reg. 11, 4 ) [*]( 2 crede P1 propteria JP1 adita EaP1 3 et om. Eug. 8 quof quod Rd eadem P 9 in om. Eug. 11 agnitionem PR 12 et] efft Rbd quod om. PlSEug. ait om. S 18 eoa 8 15 est om. P preaaricaretur S 16 preuaricatorem S 17 similitudine Eug 20 mihi post dedit legitwr in Eug 21 inquid P om. S 22 tante S nunquidnS b credendos 8 23 aliquid 59 fr]iq?i4 utilitatis (m. 1 exp.) P 24 amore PS 25 eualuit PRbdEug non om. Eug faciendum] faciendum minime Eug. 26 fluebat S diffluebat d )

Ergo alio modo quodam etiam ipse deceptus est; sed dolo illo serpentino, quo mulier seducta est, nullo modo illum arbitror potuisse seduci. hanc autem proprie seductionem appellauit apostolus, qua id, quod suadebatur, cum falsum esset, uerum putatum est, id est quod deus ideo lignum illud tangere prohibuerit, quod sciebat eos, si tetigissent, uelut deos futuros, tamquam eis diuinitatem inuideret, qui eos homines fecerat. sed etiam si uirum propter aliquam mentis . elationem, quae deum internorum scrutatorem latere non poterat, sollicitauit aliqua experiendi cupiditas, cum mulierem uideret accepta illa esca non esse mortuam, secundum ea, quae superius tractauimus, non tamen eum arbitror, si iam spiritali mente praeditus erat, ullo modo credere potuisse, quod eos deus ab esca illius ligni inuidendo uetuisset. sed quid plura? persuasum est illud peccatum, sicut persuaderi talibus posset; conscriptum est autem, sicut legi ab omnibus oporteret, etsi a paucis haec intellegerentur, sicut oporteret. [*]( 2 muliere 81 3 contristari b solatio ItSbd 4 illam S 5 non. B 7 ueninolentia El beneuolentia Sbd 8 non facere Eug 9 debuisse om. Eug diuine P 10 quodam modo b 12 post seduci sequttur; in illo modo quo illa (illam B) potuit in Bbd, in P add. haec uerba m. rec. propriae PlSG 18 apoatulos Pl quia S it 81 eaae Sl 20 acceptaqi E eam E 21 q; J21 22 preditus 8 24 illum E 25 con- Icribtum El omnibrs] hominibus EPS 26 pr. oportet P Expl lib undecimus incipiunt capitula libri duodecimi fol.183 EElplicit liberXl (Utt. maio rubr.) fol. 303 P Explic lib undecirti aureli augustini jncip lib duo- deciih fol. 215h BExprcit liberundetfim\' (litt. maio atr.).Incipit lib duodecim\' (litt. rubric.) pag. 309 S Explicit \'XI\' Incipit liber duodecimus fol. lOJi* C )