De Genesi Ad Litteram

Et uocauit dominus deus Adam et dixit illi: Adam ubi e s ? increpantis uox est, non ignorantis. et hoc sane ad aliquam pertinet significationem, quod sicut praeceptum uiro datum est, per quem perueniret ad feminam, ita uir prior interrogatur; praeceptum enim a domino per uirum usque ad feminam, peccatum autem a diabolo per feminam usque ad uirum. haec mysticis significationibus plena sunt non id agentibus, in quibus facta sunt, sed de his agente potentissima sapientia dei. non autem nunc significata reseramus, sed gesta defendimus.

Respondit ergo Adam: uocem tuam audiui in paradiso et timui, quia nudus sum, et absondi me. satis probabile est solere deum per creaturam tali actioni congruam in forma humana primis illis hominibus adparere; quos tamen numquam permisit aduertere nuditatem suam eorum intentionem in superna sustollens, nisi post peccatum pudendum in membris motum poenali membrorum lege sensissent. sic ergo adfecti sunt, ut solent adfici homines sub oculis hominum; et talis adfectio de peccati poena erat eum latere uelle, quem latere nihil potest, et ab eo carnem occultare, qui cordis inspector est. sed quid mirum, si superbe uolentes esse sicut dii euanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum est insipiens cor eorum? se quippe dixerunt esse sapientes in abundantia sua et illo auertente faciem stulti facti sunt. quod enim iam ipsos pudebat erga se ipsos, unde sibi et succinctoria [*]( 3 Gen. 3, 9 13 Gen. 3, 10 23 cf. Rom. 1, 21. 22 ) [*]( 1 scribta P 3 cap. XXXV E dfts om. S Adam in fine om. lib. 4 ignorantes P1 6 priori P1 7 preceptum S 8 fiminam P autem om. S diabulo PR 9 misticis S 10 agente] id agente PltSd illud agente b 17 intentione E 18 nisi] nisi cura d 19 poenale PRl sic (c s. l. m. 1) R 21 de peccati om. P1 paena P earn] cum b uellent b 22 lateri R 23 superue P superbi bd sicut] qui sicut S 24 die P1 26 habundantia R 27 ergasse P1 )

Dominus ergo uolens iam peccatores moro iustitiae interrogatos punire amplius quam illa erat poena, de qua iam cogebantur erubescere, quis nuntiauit, inquit, tibi, quia nudus es, nisi a ligno quod praeceperam tibi tantum ne ex eo manducares ab eo edisti? hinc enim mors concepta propter dei sententiam, qui sic fuerat comminatus, fecit aduerti concupiscentialiter membra, ubi dicti sunt aperti oculi, et secutum est, quod puderet. et dixit Adam: mulier, quam dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi. superbia! numquid dixit: peccaui? habet deformitatem confusionis et non habet confessionis humilitatem. ad hoc ista conscripta sunt, quia et ipsae interrogationes nimirum ad hoc factae sunt, ut et ueraciter et utiliter scriberentur, quia, si mendaciter, non utique utiliter, ut aduertamus, quo morbo superbiae laborent homines hodie nonnisi in creatorem [*]( 5 cf. Gen. 18, 1 12 Gen. 3, 11 17 Gen. 3, 12 ) [*]( 1 etiam om. S 2 familiare P 3 uiuendos P 4 sic (c 8. l. m. 1) R apparebat E 5 quemaminodum EPRS ad] at J21 6 mambre Sbd pudore (o ex u m. 1) E pudorem b honerabat S 7 quae-peccatum m. 1 in mg. suppl. P 10 iam nolens S more] morte E 11 erat illa PRSbd 12 inquid nuntiauit S 13 quod] quo S preceperam S 14 aedisti S cap. XXXVI E 16 ubi] et ibi b 17 puderent b 18 mecum] mihi S me*cum (uolvit mihi scribere) P post edi sequitur: eia in d 19 superbia om. b superuia P habet] superbia habet b confusionis deformitatem bd 20 humilitatem (li 8. I. m. 1) P hęc b 21 conscribta ElP sunt] eunt nimirum S ipse Pb nimirum om. S 241aborarent E laborant PRb hodiaeP\'5 conantur S ) [*]( XXVIII. Aug. eect. III para 1. ) [*]( 24 )

Et dixit dominus deus mulieri: quid hoc fecisti? et dixit mulier: serpens seduxit me, et manducaui. nec ista confitetur peccatum, sed in alterum refert inpari sexu, pari fastu. ex his tamen natus est nec eos imitatus est. sed plane pluribus malis exercitus, qui dixit et dicet usque ad terminum saeculi: ego dixi: domine, miserere mei; sana animam meam, quoniam peccaui tibi. quanto melius sic et isti! sed adhuc ceruices peccatorum non conciderat dominus. restabant labores, dolores, mortes et omnis contritio saeculi et gratia dei, qua tempore oportuno subuenit hominibus, quos adflictos docuit non de se ipsis debere praesumere. serpens, inquit, seduxit me, et manducaui: quasi cuiusquam suasio praecepto dei debuerit anteponi.

Et dixit dominus deus serpenti: quia fecisti hoc, maledictus tu ab omnibus pecoribus et ab omnibus bestiis, quae sunt super terram. super pectus tuum et uentrem tuum ambulabis et terram edes omnes dies uitae tuae. et inimicitias ponam inter te et inter mulierem et inter semen tuum et inter semen eius. ipsa tibi seruabit caput, et tu seruabis eius calcaneum. tota ista sententia figurata est nec aliud [*]( 6 Gen. 3, 13 11 Ps. 40, 5 13 cf. Ps. 128, 4 19 Gen. 3, 14. 15 ) [*]( 1 cum] tamen b sini P uelent P 2 inquid 81 B 4 ędi S 6 cap. XXXVII E 7 manducaui (ca 8. l. m. 1) P 10 eierci*»tus (ta er.) R exercitatus PSbd 12 quoniam] quia Sbd 13 sic (c s. I. m. I) P 14 restabat P mortis PRSbd omnes P 15 contrictio P contribio R opportuno Ebd 16 hi quos (hi 8. I. m. 2) R praesummere R1 presumere S 17 inquid S 19 serpenti (i sup. e m. 1) P 20 ante hoc add. tu E2PRSd peccoribus S 24 inter ante mulierem om. PRSbd fin. inter om. Rbd 25 eius (corr. m. 1 ex illius) E illius bd ipse PS seruauit EP 26 sententiaip (m exp. m. 1) P )

Et mulieri dixit: multiplicans multiplicabo [*]( 24 Gen. 3, 16 ) [*]() [*](1 debet ei bd scribtoris EP narrationis quae PB ueritas. Ne sine illani S 2 dictum El dicta B fuisset E dubitemus fuisse S cap. XXXVIII E 3 uerba] uerba sola PRbd suunt E et hęc b 4 sunt 8. I. m. 1 B uere est dictum b 5 esse] est PBSd om. b 6 intellectu S relinquntur E1 relincuntur 81 relinquentur PRb propriae PlS an] ac 81 liguratae E 8 quur ElPB 9 id (d in n mut. m. n E in om. ES 10 diabolum E1 11 ac] et b supernie P 12 nunc-figuratum est om. S 14 his] in his E2Psd 15 temtatur P futurus] pjrgfuturus E profuturus P 16 csepit S 19 duobus] diabolusP1 manicheos EPBS aeditistf genisiJJ 21 adaeritiS1 22 aliud tendit quam b 23 aduertenda est b 24 Et ęjţ iųţęT J11QĮięTęJ11 mulieri dixit (del. m. I) P multiplicans om. EP ) [*](24* )

Dixit ergo et ad uirum eius: quia audisti uocem mulieris tuae et edisti de ligno, de quo praeceperam tibi de eo solo non edere, maledicta terra in operibus tuis; in tristitiis edes illam omnes dies uitae tuae. spinas et tribulos edet tibi, et edes fenum agri. in sudore faciei tuae edes panem tuum, donec conuertaris in terram, ex qua sumtus es, quia terra es, et in terram ibis. hos esse in terra labores humani generis quis ignorat? et quia non essent, si felicitas quae in paradiso fuerat teneretur, non est utique dubitandum; ac per hoc etiam proprie uerba haec primitus accipere ne pigeat. seruanda . tamen est et expectanda significatio prophetiae, quam maxime hic intuetur dei loquentis intentio. neque enim frustra et ipse Adam miro quodam instinctu tunc uocauit nomen mulieris suae "Uitam", subiciens etiam: quoniam ista est mater omnium uiuentium. nam et haec non scriptoris narrantis uel adfirmantis, sed ipsius primi hominis uerba intellegenda sunt, ut diceret: quoniam haec est mater omnium uiuentium, tamquam nominis a se inpositi causam inferens, cur eam uocauerit "Uitam".

Et fecit dominus deus Adae et mulieri eius tunicas pelliceas et induit eos. et hoc significationis gratia factum est, sed tamen factum, sicut illa, quae significationis gratia dicta sunt, sed tamen dicta sunt. hoc enim, quod saepe dixi nec me saepius piget dicere, a narratore rerum proprie gestarum exigendum est, ut ea narret facta [*](1 Gen. 3, 17-19 15 Gen. 3, 20 21 Gen. 3, 21 ) [*](1 cap. XXXVIIII E et om. b 2 preceram P preceperam 5 3 aedere S 5 tribulos (bu in bo m. 1) E edet] det Bl germinabit b faenum E foenum SJR 6 reuertaris S 7 sumptus WBSbd 8 humano generi S 11 propriae P18 12 profetiae E maxime R 18 loquentes Pl neque in ras. m. 2 R 14 miro] maiori b tunc] nunc ES non P1 16 scribtoris EP 17 adfinpjrmantis (mir exp. m. 1) E 18 haec om. S 19 nomines P1 20 quur PR 22 tonicas 81 pellicias EPRS 25 sepe PltS sepius J>2BS 26 propriae SS om. P )

Et dixit deus: ecce Adam factus est tamquam unus ex nobis in cognoscendo bonum et malum. quoniam hoc, per quodlibet et quomodolibet dictum sit, deus tamen dixit, non aliter intellegendum est, quod ait: unus ex nobis, nisi propter trinitatem numerus pluralis accipiatur, sicut dictum erat: faciamus hominem, sicut etiam dominus de se et patre: ueniemus ad eum et mansionem apud eum faciemus. replicatum est igitur in caput superbi, quo exitu concupiuerit quod a serpente suggestum est: et eritis sicut dii, ecce, inquit, Adam factus est tamquam unus ex nobis. uerba enim sunt haec dei, non tam huic insultantis quam ceteros, ne ita superbiant, deterrentis, propter quos ista conscripta sunt. factus est, inquit, tamquam unus ex nobis in cognoscendo -bonum et malum. quid aliud intellegendum nisi exemplum timoris incutiendi esse propositum, quod non solum non fuerit factus, qualis fieri uoluit, sed nec illud, quod factus fuerat, conseruauit?

Et nunc, inquit deus, ne aliquando extendat manum et sumat de ligno uitae et edat et uiuat in aeternum. et dimisit illum dominus deus de paradiso [*]( 6 Gen. 3, 22 11 Gen. 1, 26 12 Ioh. 14, 23 23 Gen. 3, 22. 23 ) [*]( 1 et] et ea (ea add. m. 2) M 3 et post uerbis om. PRxb 4 figurat.e E propriae PlSSl 6 cap. XL E Hinc extorpit Eugippius ed. Knoll 221, 12-223, 5 8 quolibet P1 et om. PBl sit (t ex d) B 9 quodj et quod b 11 hominem ad imaginem nostram 8 12 patre] de patre PRbd aput El 14 concupierit P et eritis S: eritis EPRbdEug; sed cf. 332, 21 15 die Pl di Eug. 17 superbiam El superuiant P 18 conscribta EtP inquid PSI tamquam] quasi Eug. 19 cognoscendum P 22 conseruabit E1 23 cap. XLI E aliquando (ali 0. l. m. 1) B 24 aedat 8 25 illtujl (corr. m. 1) S )

Et eiecit Adam et conlocauit eum contra paradisum uoluptatis. et hoc significandi gratia factum est, sed tamen factum, ut contra paradisum, quo beata uita etiam spiritaliter significabatur, habitaret peccator utique in miseria. et ordinauit Cherubin et flammeam romphaeam, quae uertitur, custodire uiam ligni uitae. hoc per caelestes utique potestates etiam in paradiso uisibili factum esse credendum est, ut per angelicum ministerium esset illic ignea quaedam custodia: non tamen frustra factum esse nisi quia significat aliquid etiam de spiritali paradiso non est utique dubitandum._

Non autem ignoro quibusdam esse uisum festinatione praeuertisse illos homines adpetitum scientiae boni et mali et inmaturo tempore percipere uoluisse, quod eis dilatum [*]( 13 Gen. 8, 24 16 Gen. 8, 24 ) [*]( 1 sumptus E*PBSbd 6 illi om. P 7 ipse om. Eug. 8 inuisibilis S et om. Eug 9 alienatus S 11 aeclesia E sacramento S 12 uisibilibus (sup. bus add. m. 1%) S aeclesiastica E 14 sed tamen factum om. Eug. 16 significatur b habitare P 17 cerubin E cherubim Eug d romfeam E rompheam PS rumphaeam R 18 lignum jB 21 qui Ex 22 paradiso spiritali PRSbd paradiso om. E non est] praesentia (8. I. m. 2 add. al paradiso. non est) E 24 cap. XLII E autem] tamen Bb 25 prMuertisse (sic corr. m. 1; m. 2 8 I. add. ai pręuertisse) E peruertisse b )

Uisum est et quibusdam duos illos primos homines nuptias suas fuisse furatos et ante mixtos esse concubitu, quam eos qui creauerat copulasset: quam rem nomine ligni fuisse significatam, unde prohibiti erant, donec oportuno tempore iungerentur. quasi uero in ea aetate facti esse credendi sunt, ut expectanda esset maturitas pubertatis, aut non illud tunc legitimum esset, cum primum fieri potuisset, cum autem non potuisset, non utique fieret; nisi forte sponsa erat a patre tradenda et expectanda erat uotorum sollemnitas et conuiuii celebritas et dotis aestimatio et conscriptio tabularum. ridiculum istuc est; praeter quod a rerum gestarum proprietate discedit, quam suscepimus adserendam et, quantum deus donave uoluit, adseruimus.

Illud magis mouet, si iam spiritalis erat Adam, quamuis mente, non corpore, quomodo credere potuerit, quod per serpentem dictum est, ideo deum prohibuisse, ne fructu ligni illius uescerentur, quia sciebat eos, si fecissent, futuros ut deos propter dinoscentiam boni et mali, tamquam hoc tantum bonum creaturae suae creator inuiderit . hoc mirum [*]( 1 opportunius Ebd procerpendo S praeoccupando bd 2 offendere R 4 accedere P 5 per lignum b 6 pomma JR 7 habeant E2PB recte EPRS ueritate quae P 9 cap. XLIII E 10 furatos] futuros b esse om. b 12 prohibeti P proibiti R opportuno E opportuno bd 13 facti] inperfecti S sint Rd 14 puberta§tis (s exp. m. 1) P 18 extimatio E estimatio PS conscribtio EP 19 istud RSbd preter S 20 discedat b 22 Hinc excerpit Eugippim ed. Knoll p. 223, 10-225, 15) cap. XLIIII E 24 fructi E fructum Eug 25 fecissent (nt 8. I. m. 1) E 26 dignoscentiam bd hoc] hiR S 27 tantum] totum b inuiderint P )

Ita Salomon, uir tantae sapientiae, numquidnam credendum est, quod in simulacrorum cultu credidit esse aliquid utilitatis? sed mulierum amori ad hoc malum trahenti resistere non ualuit, faciens quod sciebat non esse faciendum, ne suas, quibus deperibat atque defluebat, mortiferas delicias [*]( 6 I Cor. 11, 7 9 cf. Gal. 8, 27. 28 13 I Tim. 2, 13. 14 16 Rom. 5, 14 22 cf. III Reg. 11, 4 ) [*]( 2 crede P1 propteria JP1 adita EaP1 3 et om. Eug. 8 quof quod Rd eadem P 9 in om. Eug. 11 agnitionem PR 12 et] efft Rbd quod om. PlSEug. ait om. S 18 eoa 8 15 est om. P preaaricaretur S 16 preuaricatorem S 17 similitudine Eug 20 mihi post dedit legitwr in Eug 21 inquid P om. S 22 tante S nunquidnS b credendos 8 23 aliquid 59 fr]iq?i4 utilitatis (m. 1 exp.) P 24 amore PS 25 eualuit PRbdEug non om. Eug faciendum] faciendum minime Eug. 26 fluebat S diffluebat d )

Ergo alio modo quodam etiam ipse deceptus est; sed dolo illo serpentino, quo mulier seducta est, nullo modo illum arbitror potuisse seduci. hanc autem proprie seductionem appellauit apostolus, qua id, quod suadebatur, cum falsum esset, uerum putatum est, id est quod deus ideo lignum illud tangere prohibuerit, quod sciebat eos, si tetigissent, uelut deos futuros, tamquam eis diuinitatem inuideret, qui eos homines fecerat. sed etiam si uirum propter aliquam mentis . elationem, quae deum internorum scrutatorem latere non poterat, sollicitauit aliqua experiendi cupiditas, cum mulierem uideret accepta illa esca non esse mortuam, secundum ea, quae superius tractauimus, non tamen eum arbitror, si iam spiritali mente praeditus erat, ullo modo credere potuisse, quod eos deus ab esca illius ligni inuidendo uetuisset. sed quid plura? persuasum est illud peccatum, sicut persuaderi talibus posset; conscriptum est autem, sicut legi ab omnibus oporteret, etsi a paucis haec intellegerentur, sicut oporteret. [*]( 2 muliere 81 3 contristari b solatio ItSbd 4 illam S 5 non. B 7 ueninolentia El beneuolentia Sbd 8 non facere Eug 9 debuisse om. Eug diuine P 10 quodam modo b 12 post seduci sequttur; in illo modo quo illa (illam B) potuit in Bbd, in P add. haec uerba m. rec. propriae PlSG 18 apoatulos Pl quia S it 81 eaae Sl 20 acceptaqi E eam E 21 q; J21 22 preditus 8 24 illum E 25 con- Icribtum El omnibrs] hominibus EPS 26 pr. oportet P Expl lib undecimus incipiunt capitula libri duodecimi fol.183 EElplicit liberXl (Utt. maio rubr.) fol. 303 P Explic lib undecirti aureli augustini jncip lib duo- deciih fol. 215h BExprcit liberundetfim\' (litt. maio atr.).Incipit lib duodecim\' (litt. rubric.) pag. 309 S Explicit \'XI\' Incipit liber duodecimus fol. lOJi* C )

Ab exordio scripturae sanctae, quae inscribitur Genesis, donec homo primus de paradiso dimissus est, undecim libris siue adserendo atque defendendo, quae certa nobis sunt, siue inquirendo, arbitrando, ambigendo de incertis, quae potuimus et sicut potuimus, disseruimus atque conscripsimus, non tam praescribentes de rebus obscuris unicuique quid sentiat, quam nos docendos in quibus dubitauimus ostendentes temeritatemque adfirmandi amouentes a lectore, ubi non ualuimus praebere scientiae firmitatem. iste autem duodecimus liber ea iam cura expeditus, qua nos pertractandus textus sacrarum litterarum occupabat, liberius atque prolixius uersabit de paradiso quaestionem, ne putemur euitasse, quod uidetur apostolus in tertio caelo insinuare paradisum, ubi ait: scio hominem in Christo ante annos quattuordecim, siue in corpore nescio, siue extra corpus nescio, deus scit, raptum eius modi usque in tertium caelum . et scio eius modi hominem, siue in corpore siue extra corpus nescio, deus scit, quia raptus est in paradisum et audiuit ineffabilia uerba, quae non licet homini loqui.

In his uerbis primum quaeri solet, quid dicat tertium caelum, deinde, utrum illic uoluerit intellegi paradisum, an, posteaquam raptus est in tertium caelum, raptum esse et in [*]( 15 II Cor. 12, 2-4 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula incipit liber duodecimus fol. 186 E Incipit liber duodecimus (litt. unc. rubr.) fol. 304* P 2 acribturae EP que R ins cribitur B 3 dimisus Jt 4 adque P 6 arbitrando om. PB\'btl et ambigendo PR\'bd 6 atque (que m. 2 B. l.) E conscribsimus ElP 8 temeritaternquae (ae in ras.) S 9 praeuere P prebere S 10 scientiae] sententiae Pd 11 expeditis EBISt litterum P1 12 atque] at Er uersauit ElP jo paradyso E 13 questionem S 15 ante 8. l. m. 1 S clm quatuordecim Pbd XlIII C 17 huiasmodi S in] ad S, (8. l. m. 2 at ad) E huiusmodi SC 20 que 8 hominibus (a, I. M. 2 at homini) E 21 cap. I E quari Bl queri S tertium (r litt. decerp. est) E 22 intelligi uoluerit bd 23 uocabuli in ante tertium litt. n decerpta eat E )

Cum enim uel in somnis uel in extasi corporum exprimuntur imagines, non discernuntur omnino a corporibus, nisi cum homo redditus sensibus corporis recognoscit se in illis fuisse imaginibus, quas non per sensus corporis hauriebat. quis enim, cum a somno euigilauerit, non continuo sentiat imaginaria fuisse, quae uidebat, quamuis, cum ea uideret dormiens, a uigilantium corporalibus uisis discernere non ualebat? quamquam mihi accidisse scio et ob hoc etiam aliis accidere potuisse uel posse non dubito, ut in somnis uidens in somnis me uidere sentirem illasque imagines, quae ipsam nostram consensionem ludificare consuerunt, non esse uera [*]( 1 paradys E ubiqtie b fuerit] fieri. (t euan.) E rapi Rl 5 scribtnrarum EP 6 pspicua S quoj quod ERb 13 se nescire] genescere P cap. II E 16 se om. S scribsisse EXP 18 disnosci P dignosci d possit P 19 ecstasi d 20 imagines (ma 8. Z. m. 1) P 22 sensum PRbd cor*oris (p desect.) E auriebat 8 25 a om. 8,B; sed ex init. e sequentis uoeab. a fact. euigilantium SRl 28 in somnifl om. b illasquae P 29 consueuerunt PRbd )

In extasi autem unum audire potui et eum rusticanum uix ualentem quod sentiebat exprimere, qui et uigilare se sciret et uidere quiddam non oculis corporis. nam, ut eius uerbis utar, quantum recolere possum, "anima mea, inquit, uidebat eum, non oculi mei; non tamen sciebam, utrum corpus esset an imago corporis". non enim erat talis, ut ista discerneret, uerum tamen simpliciter fidelis, ut eum sic audirem, ac si illud, quod se uidisse narrabat, ipse uidissem.

Ac per hoc si paradisum Paulus ita uidit, ut adparuit Petro ille discus submissus e caelo, ut Iohanni quidquid in Apocalypsi se uidisse conscripsit, ut Ezechieli campus ille [*]( 24 cf. Act. 10, 11 24 cf. Apoc. 1, 12-20 25 cf. Ezech. 37, 1-10 ) [*]( 1 ea b 2 fallebat El 5 illas P illos Rb 6 tamen om. Pd dicebat El 7 Uid (exp. m. I) R 8 aliquid (li 8. l. m. 1) P ego ista S 9 omni nono P nescire. (m er.) E nescirem S non scire JRbd cap. ill E 10 molibar E1 11 ipsum (ipsom P1) putare esse PRSbd 12 afficerer 81 ita El 14 ipsa essent PRSbd 15 exstasi P ecstasi d 17 quidam P 18 inquid ElPR 19 sciebat PRSbd 20 an] aut b 21 tamen] tam Sd 24 summissus JEPPRS ioanni bd 25 apocalipsi SR conscribBit ElP ezechieli (init. e ex h m. 1) E hiezechieli P hezechieli S )

Sed, si extra corpus uisa sunt et corpora non fuerunt, adhuc quaeri potest, utrum imagines corporum fuerint an ea substantia, quae nullam corporis similitudinem gerit, sicut deus, sicut ipsa mens hominis uel intellegentia uel ratio, sicut uirtutes, prudentia, iustitia, castitas, caritas, pietas et quaecumque aliae sunt, quas intellegendo atque cogitando enumeramus, discernimus, definimus, non utique intuentes liniamenta earum uel colores aut quomodo sonent aut quid oleant aut quid in ore sapiant aut quid contrectantibus de calore seu frigore, mollitudine seu duritia, lenitate seu asperitate renuntient, sed alia quadam uisione, alia luce, alia rerum euidentia et ea longe ceteris praestantiore atque certiore.

Rursus igitur ad eadem ipsa apostoli uerba redeamus et ea diligentius perscrutemur hoc sine dubitatione primitus constituto multo magis atque inconparabiliter amplius apostolum scisse, quod de incorporea corporeaque natura nos ut sciamus utcumque conamur. si ergo sciebat spiritalia per corpus, corporalia extra corpus uideri omnino non posse, cor non per ea ipsa, quae uidit, quomodo etiam potuerit uidere, discreuit? si enim certus erat illa esse spiritalia, cur non consequenter extra corpus ea se uidisse certus nihilominus erat? si autem corporalia esse nouerat, nonnisi per corpus uideri potuisse [*]( 1 cf. Es. 6, 1-7 ) [*]( 1 aesaiae P esaie S isaiae bd 2 serafin E seraphim Pd seraphin (in ex im) R 3 assum tus P adsumptus S assumptus Rbd prophete P prophetae Rest eum PjRSbd 11 diffinimus b 12 lineamenta d 13 oleat P1 redoleant Rb pr. quid] qui P 14 sine asperitate PRS 15 renuntiarent S renuncient R 16 ea 8. I. m. 2 ai alias) E praes-tantiore (en er; n s. l. m. 1) E 17 et] et ut b 18 prescrutemur S 20 de] c}.çiųde E corporeaque (pr. e 8. I. m. I) R scimus E1 21 cap. IIII E 22 quur PR per ea] preterea R 24 quur PR )

Scio, inquit, hominem in Christo ante annos quattuordecim, siue in corpore nescio, siue extra corpus nescio, deus scit, raptum eius modi usque in tertium caelum. scit ergo ante annos quattuordecim in Christo raptum hominem usque ad tertium coelum. hoc omnino non dubitat, nec nos ergo debemus. sed utrum in corpore an extra corpus, dubitat: unde illo dubitante quis nostrum certus esse audeat? num forte hinc etiam illud consequens erit, ut tertium caelum fuisse dubitemus, quo raptum hominem dixit? si enim res ipsa demonstrata est, tertium caelum demonstratum est; si autem imago aliqua corporalium similis facta est, non erat illud tertium caelum, sed illa ostensio sic ordinata est, ut uideretur sibi ascendere primum caelum, super quod uideret alterum, quo rursus ascendens iterum alterum uideret superius, quo cum peruenisset, posset dicere se in tertium caelum raptum. sed illud, quod tertium caelum esset, quo raptus est, neque dubitauit neque dubitare nos uoluit. ad hoc enim praemisit "scio" et inde coepit, ut quod se scire apostolus dicit, solus ille non credat uerum esse, qui non credit apostolo.

Scit ergo hominem raptum esse usque in tertium caelum . proinde illud, quo raptus est, uere tertium caelum [*]( 8 II Cor. 12, 2 ) [*]( 1 quur PR dubitat (8. I. m. 3 ai bat) E 2 dubitat (8. I. m. 2 aJ bat) E dubitet b 3 fuerunt P cap. V E 4 conexione BIb 5 adque E18 8 inquid ElIt 9 corpus] corpos P1 10 renescio (re exp. m. 1) P huiusmodi S in] ad E sed cf. 379, 17 13 debemus] dubitemus bd 21 quo om. S 22 puinisset P 23 illO P1 25 cępit S ut om. P1 quod] id quod P2Rbtl se om. P 27 cap. VI E ergo] enim S 28 quo] in quod b )

Quodsi spiritalem imaginem corporali similem caelum appellare uoluisset, sic erat etiam imago corporis eius, in qua illuc raptus ascenderat. sic ergo et suum corpus appellaret quamuis imaginem corporis, quomodo illud caelum quamuis imaginem caeli, neque curaret discernere, quid sciret et quid nesciret, id est quia sciret raptum hominem usque ad tertium caelum, nesciret autem, utrum in corpore an extra corpus, sed simpliciter narraret uisionem earum rerum nominibus appellans illa, quae uidit, quarum erant similia. nam et nos dicimus, cum somnia nostra narramus uel aliquam in eis reuelationem: uidi montem, uidi fluuium, uidi tres homines et si quid eius modi ea nomina tribuentes illis imaginibus, quae habent res ipsae, quarum similes erant; apostolus autem, illud, inquit, scio, illud nescio.

At si utrumque imaginaliter adparuit, utrumque pariter scitur pariterue nescitur; si autem proprie caelum — et ideo scitur — quomodo potuit imaginaliter corpus illius hominis adparere? [*](4 Exod. 38, 13 7 cf. Apoc. 17, 18. 15; 13, 1 ) [*](1 eseet S 3 aliut 22 creaturar?ni S1 4 presentabat S 5 reij ei E cum 221 om. S 6 ioannes Sbd in om. S eiquae E 8 alium El 9 inquid F P hominem raptum bd 12 corporalis P 13 ascenderet b corpus (pus a. l. add. m. 2) P 15 curaret (t in ras.) P 16 et raptum b 18 nominibus] in hominibus 22 in hominibus (h 8. l. m. 1) P 23 ipse 22 24 inquid ElR 2o cap. VII E at (t in ras.) P 26 pariterue] pariterbe EipiS pariterue (ue in ras. m. 2) Jt nescitur (ne in ras. m. 2) R propriae S )

Nam si caelum corporeum uidebatur, quare latebat, utrum corporeis oculis uideretur? si autem incertum erat, utrum oculis corporis an spiritu uideretur — et ideo dictum est: siue in corpore siue- extra corpus nescio — quomodo non incertum erat et illud, utrum uere caelum corporeum uideretur an imaginaliter ostenderetur? itemque, si substantia incorporea uidebatur, non in aliqua imagine corporis, sed sicut uidetur iustitia, sapientia et si quid eius modi, et hoc erat caelum, id quoque manifestum est oculis huius corporis uideri aliquid tale non posse. ac per hoc, si aliquid tale se uidisse sciebat, non per corpus se uidisse dubitare non poterat. scio, inquit, hominem in Christo ante annos quattuordecim. hoc scio nemo dubitet, qui mihi credit; sed, utrum in corpore an extra corpus nescio, deus scit.

Quid ergo scis, quod discernis ab eo, quod nescis, ne credentes fallantur? raptum, inquit, eundem hominem usque in tertium caelum. at illud caelum aut corpus erat aut spiritus. si corpus erat et corporeis oculis uisum est, cur illud caelum esse scitur et in corpore uisum esse nescitur? si autem spiritus erat, aut corporis imaginem praebuit et tam incertum est utrum corpus fuerit, quam incertum est utrum in corpore uisum sit; aut sic uisum est, quomodo uidetur mente sapientia sine ullis imaginibus corporum, et nihilominus certum est uideri non potuisse per corpus . aut ergo utrumque certum est aut utrumque incertum aut quomodo certum, quod uisum est, incertum autem, per quod uisum est? manifestum est enim incorpoream naturam ab eo uideri non potuisse per corpus. corpora uero, etiam si non possent uideri sine corpore, non utique sic uidentur per corpus, sed longe ille dispar modus est, si quis est. unde mirum, si posset apostolum [*]( 3 corporeis Bbd an (n s. l. m. 1) P 10 non—sciebat a m. 2 in ras. E fcac (h exp. m. 1) S 11 corpos S1 16 cap. VIII E inquid ElB 17 at] ad S et b illud (d sup. exp. m pos. m. 1) B 18 uisum (i 8. l. m. 1) E 21 pr. est om. Pl corpus] iu corpus E 22 sic] si b 23 nihilhominus S 28 non possent] possunt PBSbd ) [*]( XXVIII. Aug. seet. III pars 1. ) [*]( 25 . )

Restat ergo fortasse, ut, quoniam mentiri non posset apostolus, qui tanta cura egit, ut discerneret quid sciret et quid nesciret, hoc ipsum eum intellegamus ignorasse, utrum, quando in caelum tertium raptus est, in corpore fuerit, quomodo est anima in corpore, cum corpus uiuere dicitur, siue uigilantis siue dormientis siue in extasi a sensibus corporis alienata, an omnino de corpore exierit, ut mortuum corpus iaceret, donec peracta illa demonstratione membris mortuis anima redderetur et non quasi dormiens euigilaret aut extasi alienatus denuo rediret in sensus, sed mortuus omnino reuiuisceret. proinde, quod uidit raptus usque in tertium caelum — quod etiam se scire confirmat — proprie uidit, non imaginaliter. sed quia ipsa a corpore alienatio, utrum omnino mortuum corpus reliquerit an secundum modum quendam uiuentis corporis ibi anima fuerit, sed mens eius ad uidenda uel audienda ineffabilia illius uisionis abrepta sit, hoc incertum erat, ideo forsitan dixit: siue in corpore siue extra corpus nescio, deus scit.

Quod autem non imaginaliter, sed proprie uidetur et non per corpus uidetur, hoc ea uisione uidetur, quae omnes ceteras superat. harum species atque differentias, quantum me dominus adiuuerit, explicare curabo. ecce in hoc uno praecepto cum legitur: diliges proximum tuum tamquam te [*]( 26 Matth. 22, 39 ) [*]( 1 simillimus] simili modo b 2 non corporeis] incorporeis b non om. PRX uidens b 3 uideri E1 4 ut quoniam] utique non S 5 quit R et om. E1 6 quid] quis R cap. VIIII E ignorasse intelligamus b 7 tertium caelum PRbd fuit R 8 corpos Pl dicimur E 9 ecstasi d 12 exstasi P ecstasi d 14 reuiuesceret EPRls quod] quod şę (se s. l. tZp.) E usque om. ES 15 propriae 81 16 alienata d 17 religquerit E relinquerit PR 18 corpori sibi R 19 arrepta RSbd 22 propriae PXRS 28 pr. uidetur om. E1 25 cap. X E 26 diligis R )

Haec sunt tria genera uisionum, de quibus et in superioribus libris aliquid diximus, sicut res postulare [*](1 genera uisionum Sbd 4 quo. (d er.) R 7 absenti Pl corpora om. PBSbd 8 cogitatur E cogitentnr S 9 terra b 12 uidemus Pbd 13 formare] imaginari b 14 cartaginem B non s. I. m. 1 S 15 quo] quod R 16 non om. Pl qu..ê (sic corr. m. 1) R 17 ipse ER quaecumque (pr. e s. I. m. f) E 19 uidentur (n s. I. m. 1) E in om. PBlbd 20 inpraesis P inpraessis R 21 quo. (d er.) E ille P 22 delictio P 28 presens S speciae 8 24 similis b 25 magis] maius E28 ) [*](25* )

Horum uocabulorum rationem si subtilius reddam, et prolixior et perplexior sermo erit, cum hoc uel nulla uel certe non tanta necessitas exigat. satis est ergo scire corporale aliquid uel proprie dici, cum de corporibus agitur, uel etiam translato uocabulo, sicut dictum est: quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. neque enim diuinitas corpus est, sed quia sacramenta ueteris testamenti appellat umbras futuri, propter umbrarum conparationem corporaliter dixit habitare in Christo plenitudinem diuinitatis, quod in illo inpleantur omnia, quae illis umbris figurata sunt, ac sic quodammodo umbrarum illarum ipse sit corpus, hoc est figurarum et significationum illarum ipse sit ueritas. sicut ergo ipsae figurae significatiue translato utique uocabulo non proprie dictae sunt umbrae, ita et quod ait plenitudinem diuinitatis corporaliter habitare translato uerbo usus est. [*]( 16 Coloss. 2, 9. 17 ) [*]( 1 earum] earum rerum S eorum Pbd 2 brebiter E1 questio S 4 significare b asiduae R adsidua S 5 cap. XI E appellemus (e fin. ex am. 1) E 6 percipit b corporis (i ex e m. 2) P 7 quicquid EzR rectae R 9 optutus S 10 mentale] mente S 11 a (sup. 0 scr. m. 1) P uocauuli El 13 certe (cer s. I. m. I) E 14 <?ap. XII E 15 propriae PlS 16 uocauulo E 19 umbras 2J1 21 impleantur E illis] in illis P2Bbd 22 sic] si S quoddammodo P 24 significatiuę ESb (uae) PB uocauulo E1 25 propriae PlSlM 26 a uoce translato inc. cap. XIII E )

Spiritale autem pluribus modis dicitur. nam et corpus. quod futurum est in resurrectione sanctorum, spiritale appellat apostolus, ubi ait: seminatur corpus animale, surget corpus spiritale, eo quod miris modis ad omnem facilitatem et incorruptionem spiritui subdatur et sine ulla indigentia corporalium alimentorum solo uiuificetur spiritu, non quod incorpoream substantiam sit habiturum; neque enim et hoc corpus, quale nunc habemus, animae habet substantiam et hoc est quod anima, quia dictum est animale. item spiritus dicitur uel aer iste uel flatus eius, id est motus eius, sicut dictum est: ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis. dicitur etiam spiritus anima siue pecoris siue hominis, sicut scriptum est: et quis scit, spiritus filiorum hominis si ascendat ipse sursum, et spiritus pecoris si descendat ipse deorsum in terram? dicitur spiritus et ipsa mens rationalis, ubi est quidam tamquam oculus animae, ad quem pertinet imago et agnitio dei. unde dicit apostolus: renouamini spiritu mentis uestrae et induite nouum hominem, qui secundum deum creatus est, cum et alibi dicat de interiore homine: qui renouatur in agnitione dei secundum imaginem eius, qui creauit eum. item cum dixisset: igitur ipse ego mente seruio legi dei, carne autem legi peccati, alio loco eandem sententiam commemorans, caro, inquit, concupiscit aduersus spiritum et spiritus aduersus carnem, ut non ea quae uultis faciatis, quam dixit mentem, hunc etiam spiritum appellauit. dicitur spiritus etiam deus, sicut ait dominus in euangelio: spiritus est deus; et eos, qui adorant eum, in spiritu et ueritate oportet adorare. [*]( 3 I Cor. 15, 44 11 Ps. 148 8, 13 Eccle. 3, 21 18 Ephes. 4. 23. 24 20 Col. 3, 10 22 Rom. 7, 25 24 Gal. 5, 17 28 Ioh. 4, 24 ) [*]( 3 seminator 81 resurget Pbd reaurgit H -5 subdatur 8 9 animale om. P spatio uacuo 10 pr. uel om. Pl 13 homines. J2 scitj scit si E 15 in terram] interdum S 16 racionalis 12 20 alibi] ali.i (in mg. add. b m. rec.) P agnitione E1 22 legi (i ex e m. 1) R 24 conmemorans P aduersum S 26 hunc] hanc PBbd )

Ex his omnibus modis, quos commemorauimus, quibus appellatur spiritus, non traximus hoc uocabulum, quo appellauimus spiritale hoc uisionis genus, de quo nunc agimus, sed ex illo uno modo, quem inuenimus in epistula ad Corinthios, quo spiritus a mente distinguitur euidentissimo testimonio. si enim orauero, inquit, lingua, spiritus meus orat; mens autem mea infructuosa est. cum ergo lingua intellegatur hoc loco dicere obscuras et mysticas significationes, a quibus si intellectum mentis remoueas nemo aedificatur audiendo, quod non intellegit — unde etiam dicit: qui enim loquitur lingua, non hominibus loquitur, sed deo; nemo enim audit, spiritus autem loquitur mysteria - satis indicat eam se linguam hoc loco appellare, ubi sunt significationes uelut imagines rerum ac similitudines, quae ut intellegantur indigent mentis obtutu. cum autem non intelleguntur, in spiritu eas dicit esse, non in mente: unde apertius ait: si benedixeris spiritu, qui subplet locum idiotae quomodo dicet "amen" super tuam benedictionem, quandoquidem nescit, quid dicas? quia ergo etiam lingua, id est membro corporis, quod mouemus in ore, cum loquimur, signa utique rerum dantur, non res ipsae proferuntur, propterea translato uerbo linguam appellauit quamlibet signorum prolationem, priusquam intellegantur: quo cum intellectus accesserit, qui mentis est proprius, fit reuelatio uel agnitio uel prophetia uel doctrina. proinde ait: si uenero ad uos linguis loquens, quid uobis prodero, nisi loquar uobis in reuelatione aut in agnitione aut [*](6 I Cor. 14, 14. 2. 16. 6 ) [*](1 et ex E 4 epistola Rbd 6 sic E 7 cap. XIIIl E 8 linguaqi E linguam PRSd et] eşt Pl misticas S 9 si om. R 10 edificatar P aedificator (sed sup. 0 add. m. 1 v) R quod (d a. I. m. 1) R 13 misteria S appellari S 15 obtutum E obtutd P intuitu b 17 qui] quis ESb suplet El 18 ideotę P 19 dicas EiPRSbd: dicat Et 20 membra P1 21 ipse R 24 cap. XV E quod P intellectum S adcesserit P 25 profetia E prophatia R doctrinam (m exp. m. 1) P 27 nisi] nisişj E nisi si R )

Proinde, quibus signa per aliquas rerum corporalium similitudines demonstrabantur in spiritu, nisi accesserat mentis officium, ut etiam intellegerentur, nondum erat prophetia; magisque propheta erat, qui interpretabatur, quod alius uidisset, quam ipse qui uidisset. unde adparet magis ad mentem pertinere prophetiam quam ad istum spiritum, qui modo quodam proprio uocatur spiritus, uis animae quaedam mente inferior, ubi corporalium rerum similitudines exprimuntur. itaque magis Ioseph propheta, qui intellexit, quid significarent septenae spicae et septenae boues, quam Pharao, qui eas uidit in somnis; illius enim spiritus informatus est, ut uideret, huius mens inluminata, ut intellegeret. ac per hoc in illo erat lingua, in isto prophetia, quia in illo rerum imaginatio, in isto imaginationum interpretatio. minus ergo propheta, qui rerum, quae significantur, sola ipsa signa in spiritu per rerum corporalium imagines uidet, et magis propheta, qui solo earum intellectu praeditus est; sed maxime propheta, qui utroque praecellit, ut et uideat in spiritu corporalium rerum significatiuas similitudines et eas uiuacitate mentis intellegat, sicut Danihelis excellentia temtata est et probata qui regi et somnium, quod uiderat, dixit et, quid significaret, aperuit. et ipsae quippe imagines corporales in spiritu eius expressae [*]( 12 cf. Gen. 41, 1-82 23 cf. Dan. 2, 27-45; 4, 16-24 ) [*]( 2 lingua PR 3 mentem P1 5 similitudinis P1 simitudines S accessisset PRlbd 6 profetia E prophetiam P1 prophetia (i s. l. m. 1) R propheta b 7 profeta E prophaeta R interpraetabatur ER interpetrabatur P 9 prophaetiam R cap. XVI E 11 itaquae P1 12 et 13 septenae] septem PRbd 15 illuminata (ta in ras. m. 2) R 16 prophaetia R 17 histo S interpraetatio EPR prophaeta R 18 significabantur (ba 8. l. m. 1) S 19 sola E solum R 20 praedictus (c exp. m. 1) EP maxiine] et maxime Rbd 21 utroquae P1 et om. PlRl 22 intellegatur P 23 danielis bd 25 ipse PRb ezpraesse R )

Intellectuale autem illud excellentius, quod mentis est proprium. nec mihi occurrit omnino ita pluribus modis dici posse intellectum, sicut spiritum multis modis appellatura esse conperimus; siue autem intellectuale dicamus siue intellegibile, hoc idem significamus. quamquam nonnihil interesse nonnulli uoluerint, ut intellegibilis sit res ipsa, quae solo intellectu percipi potest. intellectualis autem mens, quae intellegit; sed esse aliquam rem quae solo intellectu cerni possit ac non etiam intellegat magna et difficilis quaestio est. esse autem rem, quae intellectu percipiat et non etiam intellectu percipi possit, non arbitror quemquam uel putare uel dicere; mens quippe non uidetur nisi mente. quia ergo uideri potest, intellegibilis, quia et uidere, intellectualis est secundum illam distinctionem. quapropter sequestrata illa difficillima quaestione, utrum sit aliquid, quod tantum intellegatur nec intellegat, nunc intellectuale et intellegibile sub eadem significatione appellamus.

Tria igitur ista genera uisorum, corporale, spiritale, intellectuale, singillatim consideranda sunt, ut ab inferioribus ratio ad superiora conscendat. iam quidem superius exemplum [*](3 I Cor. 14, 15 ) [*](1 earum (a 8. Z. m. 1) R cap. XVII E ergo om. 81 3 apa* R 7 quale PBl corporeum R 9 occurret S 10 intellectu S 13 uoluerunt Pbd ualuerunt J21 intellegibiles R 16 posset S magna? (e m. 1 exp.) P 18 posset S 20 et uideri PR1 21 sequaeatrata P 24 eandem Pl significationem EPl 25 uisorum] nisionum Sbd 26 et intellectuale E2PBbd singillatim 81 27 conscendat (alt. c 8. Z. m. 1) E )

Uidit rex Baltasar articulos manus scribentis in pariete continuoque per corporis sensum imago rei corporaliter factae spiritui eius inpressa est atque ipso uiso facto ac praeterito illa in cogitatione permansit. uidebatur in spiritu et non intellegebatur, nec tunc intellectum erat hoc signum, cum corporaliter fieret atque oculis corporalibus adpareret, iam [*]( 2 Matth. 22, 39 ) [*]( 1 propoauimus (i 8. I. m. 1) P omnia om. El uideantur genera PRbd 2 diligis R 7 corporis sim. PSbd 9 cap. XVIIII E orum R 10 ea P1 11 presidenti S praesenti PR aliquit P 12 di$noscitar (s exp. m. 1) P dignoscitur bd 15 supra ueluti add. m. 2: etiftsi & intellectui E pe.coris (c er.) E 17 praessidet R hauserunt] aaxerunt El 19 quid Pl 22 baldasar S balthasar bd 23 sensuum E 24 inpraessa PB 25 uidebagtur E et om. b non] nondum PRbd )

Uidit Petrus in alienatione mentis uas quattuor lineis alligatum submitti de caelo, plenum uariis animalibus, cum audiuit et uocem: macta et manduca. qui cum redditus sensibus de uisu disceptaret, ecce quos Cornelius miserat nuntiauit ei spiritus dicens: ecce, uiri quaerunt te; sed surge, descende et uade cum illis, quia ego misi eos. qui cum uenisset ad Cornelium, quid in illa uisione intellexerit, ubi audierat: quae deus mundauit, tu ne communia dixeris, ipse indicauit dicens: et mihi deus ostendit neminem communem aut inmundum dicere hominem. cum ergo illum discum uideret alienatus a corporis sensibus, et illas uoces „macta et manduca" et "quae deus mundauit, tu communia ne dixeris* in spiritu audiebat. redditus autem corporis sensibus id ipsum, quod uisum atque auditum memoria tenuerat, in eodem spiritu cogitando cernebat. quae omnia non corporalia, sed corporalium imagines erant, siue cum primum in ipsa alienatione uisae [*]( 3 cf. Dan. 5, 5-28 11 cf. Act. 10, 10-28 22 Act. 10, 13.15 ) [*]( 2 requirebatur (r med. 8. I. m. 1) P 3 daniel bd 4 profetico E 5 portenderetur] ostenderetur 8 7 transacto S 10 inquireret (t exp. m. 1) S 12 aummitti EPRS de caelo summitti S 18 et uocem (et 8. I. m. 1) E cum] circum S 15 eij eos EPHlS spiritus (a fin. s. I. m. 1) E 16 et uade] uade E 18 commune (0. I. m. 2 add. aJ nia) E cõe b 19 ipsi b indicanit (u ex t m. 1) E et scripsi: sed libri 20 inmundum » hominem dicere PSSbd 21 alienatus (i 8. 1. m. 1) R 25 tenuerit b )