De Genesi Ad Litteram

Sed cum uigilantes neque mente a sensibus corporis . alienata in uisione corporali sumus, discernimus ab ea uisione spiritalem, qua corpora absentia imaginaliter cogitamus, siue memoriter recordantes, quae nouimus, siue quae non nouimus et tamen sunt in ipsa spiritus cogitatione utcumque formantes siue quae omnino nusquam sunt pro arbitrio uel opinatione fingentes. ab his omnibus ita discernimus illa corporalia, quae uidemus et in quibus praesentibus sunt sensus corporis nostri, ut non dubitemus haec esse corpora, illas uero imagines corporum. cum autem uel nimia cogitationis intentione uel aliqua ui morbi, ut phreneticis per febrem accidere solet, uel conmixtione cuiusquam alterius spiritus seu mali seu boni ita corporalium rerum in spiritu exprimuntur imagines, tamquam ipsis corporis sensibus corpora praesententur manente tamen etiam in sensibus corporis intentione, sic uidentur, quae in spiritu fiunt imagines corporum, quemadmodum corpora ipsa per corpus, ita ut simul cernatur et homo aliquis praesens oculis et absens alius [*](1 cap. XX E 2 disceptabatur (tur corr. m. 2) R 3 conantur El affectus P 4 uenerant PRSbd 5 uisione (8. I. m. 2 add. al iussione) E rursum 8 6 ei] eius EPS om. b 7 inpraesserat R 18 ea] eo PRl 14 uisionea E uisionem PRbd 19 praesentibus (in mg. add. at praesentes) P 21 cap. XXI E 22 morui Et freneticis EPRS in phreneticis b per] et per b om. JR1 24 seu-boni om. Pl 26 presententur S 28 quemammodum PRS )

spiritu tamquam oculis. nam experti sumus sic adfectos et cum eis locutos, qui uere aderant, et cum aliis, qui non aderant, tamquam adessent. resipiscentes autem aliqui referunt, quod uidissent, aliqui non possunt; sic enim et somnia quidam obliuiscuntur, quidam meminerunt. quando autem penitus auertitur atque abripitur animi intentio a sensibus corporis, tunc magis dici extasis solet. tunc omnino quaecumque sint praesentia corpora etiam patentibus oculis non uidentur nec ullae uoces prorsus audiuntur: totus animi contuitus aut in corporum imaginibus est per spiritalem aut in rebus incorporeis nulla corporis imagine figuratis per intellectualem uisionem.

Sed cum spiritalis uisio penitus alienato a sensibus corporis animo imaginibus corporalium detinetur siue in somnis siue in extasi, si nihil significant, quae uidentur, ipsius animae sunt imaginationes, sicut etiam uigilantes et sani et nulla alienatione moti multorum corporum, quae non adsunt sensibus corporis, cogitatione imagines uersant. uerum hoc interest, quod eas a praesentibus uerisque corporibus constanti adfectione discernunt. si autem aliquid significant, siue dormientibus exhibeantur siue uigilantibus, cum et oculis uident praesentia corpora et absentium imagines cernunt spiritu, tamquam oculis praesto sint, siue illa quae extasis dicitur alienato prorsus animo a sensibus corporis, mirus modus est, si conmixtione alterius spiritus fieri potest, ut ea, quae ipse scit, per huius modi imagines ei, cui miscetur, ostendat, siue intellegenti siue ut ab alio intellecta pandantur. si enim demonstrantur haec nec utique a corpore [*](1 affectus R 2 loquutas P1 uero P aliis] eis b 3 aderant (n 8. I. m. 1) E erant P resipiscentes] respicientes 81 aliqui] aliqua quae alii S 5 paenitus P paenitur Rl 6 anime S 7 eztasis (ecstasis d) dici bd ezstasis S 9 ullae] illę b anime S 13 poenitus R alienato (e 8. I. m. 1) 8 15 ecstasi d 17 assunt »P 20 affectione E* 21 ezibeantur 22 22 absentium (u ex a) P 23 presto E ecstasis d 25 si] sed bd 27 ut] ut (a exp. m. 1) P pandatur Bl 28 nec] non (in mg. add. ai nec) PRb )

demonstrari possunt, quid restat, nisi ut ab aliquo spiritu demonstrentur?

Nonnulli quidem uolunt animam humanam habere uim quandam diuinationis in se ipsa. sed si ita est, cur non semper potest, cum semper uelit? an, quia non semper adiuuatur, ut possit? cum ergo adiuuatur, numquid a nullo aut a corpore hoc adiuuari potest? proinde restat, ut ab spiritu adiuuetur. deinde quomodo adiuuatur? utrum in corpore fit aliquid, ut inde quasi relaxetur et emicet eius intentio, quo in id ueniat, ubi in se ipsa uideat significantes similitudines, quae ibi iam erant nec uidebantur, sicut multa habemus et in memoria, quae non semper intuemur? an fiunt illic, quae ante non fuerant, uel in aliquo spiritu sunt, quo illa erumpens et emergens ibi eas uideat? sed si iam in illa erant quasi proprie, cur eas etiam non consequenter intellegit? aliquando enim, immo plerumque non intellegit. an sicut spiritus eius adiutus est, ut eas in se uideret, ita et mens nisi adiuuetur ea, quae habet spiritus, intellegere non potest? an forte non corporea remouentur uel quasi relaxantur inpedimenta, ut suo inpetu anima in ea, quae uidenda sunt, exeratur, sed ipsa prorsus in haec adsumitur, siue tantum spiritaliter cernenda siue etiam intellectualiter cognoscenda? an aliquando in se ipsa uidet ista, aliquando per alterius spiritus conmixtionem? quidquid horum est, temere adfirmari non oportet. illud tamen dubium esse non debet corporales imagines, quae spiritu cernuntur, non semper signa esse aliarum rerum siue in uigilantibus siue in dormientibus siue [*](3 cf. Cic. Lael. c. 20 ) [*](1 ab 8. I. m. 1 R 4 seipsaip (exp. 1n. 1) S quur PR adiubatur E1 adiubauatur PRl adiubatur EIRI 7 aut] aQiut E hoc] ad hoc (ad exp.) E,PRSbd potest] po?§?test E ab] a bd 8 adiubatur E1 10 se er. R 14 si (i ex n) P 15 erant (n s. I. m. 1) S propriae PIRS quur PR non etiam PRSbd 16 plerumqu«e P 18 adiubetur El 19 forte] p-re P1 relaxentur PR1 21 exerantur S haec] ea S hoc b 24 quicquid EJRS 25 cap. XXII E )

in aegrotantibus; mirum est autem, si aliquando extasis fieri potest, ut non illae corporalium rerum similitudines aliquid significent.

Non sane mirum est, si et daemonium habentes aliquando uera dicunt, quae absunt a praesentium sensibus: quod certe nescio qua occulta mistura eiusdem spiritus fit, ut tamquam unus sit patientis atque uexantis. cum autem spiritus bonus in haec uisa humanum spiritum adsumit aut rapit, nullo modo illas imagines signa rerum aliarum esse dubitandum est, et earum, quas nosse utile est; dei enim munus est. discretio sane difficillima est, cum spiritus malignus quasi tranquillius agit ac sine aliqua uexatione corporis adsumto humano spiritu dicit quod potest. quando etiam uera dicit et utilia praedicat, transfigurans se, sicut scriptum est: uelut angelum lucis, ad hoc, ut, cum illi in manifestis bonis creditum fuerit, seducat ad sua. hunc discerni non arbitror nisi dono illo, de quo ait apostolus, cum de diuersis dei muneribus loqueretur: alii diiudicatio spirituum.

non enim magnum est tunc eum dinoscere, cum ad aliqua peruenerit uel perduxerit, quae sunt contra bonos mores uel regulam fidei; tunc enim a multis discernitur. illo autem dono in ipso primordio, quo multis adhuc bonus adparet, continuo diiudicatur an malus sit.

Tamen et per corporalem uisionem et per imagines corporalium, quae demonstrantur in spiritu, et boni instruunt et mali fallunt. intellectualis autem uisio non fallitur; aut enim [*]( 14 II Cor. 11, 14 18 I Cor. 12, 10 ) [*](1 egrotantibus PBS ecstasis d 2 non] si b ille PB 4 et] etiam b demonium (i s. I. m. 1) S,B 6 mixtura PRSbd 7 patientis (i fin. ex e) P 10 enimunus CS1łp. i er.) P 11 quasi.. P 12 tranquilli*us S tranquillus Rbci assumpto E2PltSbd 14 transfigurat b scribtum EP 15 in angelum b 16 fuerat b educat b suam E suA P sua. (m er.) B 18 diiudicatio] discretio b spirituumj spm P cum uoce non incipit cap. 14 in bd 19 dignoscere d discernere b 23 malus] maius (in mg. malus) S 24 cap. XXIII per] p P 25 instruunt m. 1 ex instituunt E 26 ma.li (1 er.) P )

non intellegit, qui aliud opinatur quam est, aut, si intellegit, continuo uerum est. quid enim faciant oculi non habent, cum simile corpus uiderint, quod ab alio discernere non possint, aut quid faciat animi intentio, cum in spiritu facta fuerit corporis similitudo, quam non ualeat distinguere a corpore. sed adhibetur intellectus quaerens, quid illa significent uel utile doceant, et aut inueniens ad fructum suum peruenit aut non inueniens in disceptatione se tenet, ne aliqua perniciosa temeritate prolabatur in exitiabilem errorem.

Iudicat autem sobrius intellectus diuinitus adiutus, quae uel quanta sint, in quibus etiam aliud putare quam est non sit animae perniciosum. neque enim putantium periculo et non potius exitio suo quisque a bonis putatur bonus, etiamsi occultus sit malus, si in rebus ipsis, id est in ipso bono, quo fit quisque bonus, non erretur, aut aliquid obest omnibus hominibus, quod, cum dormiunt, uera corpora esse arbitrantur, quorum similitudines in somnis uident; aut aliquid Petro obfuit, quod solutus a uinculis seque angelo deducente factum est repentino miraculo, ut putaret se uisum uidere. uel cum in illa extasi respondit: nequaquam, domine, quia numquam manducaui omne commune et inmundum, putans ea ipsa, quae in disco demonstrabantur, tamquam uera animalia. haec quando aliter inuenta fuerint quam putata sunt, cum uiderentur, non nos paenitet ita nobis fuisse uisa, ad non arguatur uel infidelitas dura uel opinatio uana siue sacrilega. quapropter et cum uisis corporalibus diabolus fallit, nihil obest, quod ludificantur oculi, si non erratur in ueritate fidei et [*]( 17 cf. Act. 12, 7—9 20 Act. 10, 11—14 ) [*]( 1 Ii, intelligit P 2 faciant? oculos non habent S 4 faciapt E in om. PR 5 distinguere (u 8. l. m. f) E 6 uel utile] ueludjillf (sed d in t mut.) S 8 diseeptationes.. S se om. S 9 prolauatur Ex exiciabilem B 12 pertiosum P1 pernitiosum RS neque] nec bd 18 extio R 17 obfuit (offuit P) petro PRSbd 18 solutus] soluto se bd 20 ecstasi d 24 penitet E poenitet Rbd arguaptur E 25 infedelitas P cap. XXIIII E )

intellegentiae sanitate, quae docet deus subditos sibi. aut si ludificet animam spiritali uisione imaginibus corporum, ut putet corpus esse, quod non est, aliquid obest animae, si perniciosae suasioni non consentiat.

Unde aliquando fit quaestio de consensionibus somniantium, cum etiam concumbere sibi uidentur uel contra propositum suum uel contra etiam licitos mores: quod non contingit, nisi cum ea, quae uigilantes etiam cogitamus, non cum placito consensionis, sed, sicut etiam talia propter aliquid loquimur, sic admonentur in somnis et exprimuntur, ut eis caro naturaliter moueatur et, quod naturaliter conligit, per genitales uias emittat, sicut hoc ipsum dicere utique non possem, nisi etiam cogitarem. porro imagines rerum corporalium, quas necessario cogitaui, ut haec dicerem, si tanta expressione praesentarentur in somnis, quanta praesentantur corpora uigilantibus, fieret illud, quod sine peccato fieri a uigilante non posset. quis enim uel cum loquitur et postulante necessitate sermonis de suo concubitu aliquid dicit, possit non cogitare, quod dicit? porro ipsa phantasia, quae fit in cogitatione sermocinantis, cum ita expressa fuerit in uisione somniantis, ut inter illam et ueram conmixtionem corporum non discernatur, continuo mouetur caro et sequitur, quod eum motum sequi solet, cum hoc tam sine peccato fiat, quam sine peccato a uigilante dicitur, quod ut diceretur sine dubio cogitatum est. uerum tamen propter animae adfectionem bonam, quae desiderio meliore mundata multas interficit cupiditates, quae ad naturalem carnis motum non pertinent, quem casti uigilantes [*]( 1 quae] quam P qua d subditos] subiectos Sbd sibi] siuiip (m exp. m. n P 2 uisioneip (m exp. m. 1) P 3 aliquid] non aliquid Kbd 4 pernitiosae BS 5 questio S 6 cocQbere siui P 9 placita P 10 admonentur] ammonentur PB admouentur Sbd 11 caro in ras. S caturaliter etiam caro bd colligit E2PRSbd 12 ipsud P 14 baec] hoc bd 15 expraessione JR praestarentur B praestantur R praesententur b 16 fleret] fiet b 18 concubito jR1 aliqui F1 dici S 19 cap. XXV JE fit in] fiunt S 20 ita] ista b expraessa PR 25 propter (pter s. l. add. m. 2) B )

cohibent et refrenant, dormientes autem ideo non possunt, quia non habent in potestate quae admoueatur expressio corporalis imaginis, quae discerni non possit a corpore: propter illam ergo adfectionem animae bonam etiam in somnis quaedam eius merita clarent. nam etiam dormiens Salomon sapientiam praeposuit omnibus rebus eamque neglectis ceteris est precatus a domino; et, sicut scriptura testatur, placuit hoc coram domino nec distulit retributionem bonam pro desiderio bono.

Quae cum ita sint, pertinet corporis sensus ad uisa corporalia, qui per quinque quasi riuulos distanter ualentes distribuitur, cum illud, quod est subtilissimum in corpore et ob hoc animae uicinius quam cetera, id est lux primum per oculos sola diffunditur emicatque in radiis oculorum ad uisibilia contuenda, deinde mixtura quadam primo cum aere puro, secundo cum aere caliginoso atque nebuloso, tertio cum corpulentiore humore, quarto cum terrena crassitudine quinque sensus cum ipso, ubi sola excellit, oculorum sensu efficit, sicut in libro quarto itemque in septimo disseruisse me recolo. est autem hoc caelum oculis conspicuum, unde luminaria et sidera effulgent, excellentius utique omnibus corporeis elementis, sicut oculorum sensus excellit in corpore. quia uero spiritus omnis omni est corpore sine dubitatione praestantior, sequitur, ut non loci positione, sed naturae dignitate praestantior sit natura spiritalis isto corporeo caelo etiam illa, ubi rerum corporalium exprimuntur imagines. [*]( 7 cf. III Reg. 8, 6-15 ) [*]( 2 quae admoueatur] qua ea moueatur S ammoueatur PR expraesaio R 6 .&alomon (p er.) R 6 preposuit E Delectis Pl 7 praecatus ER scribtura ElP 8 nec (c B. l. m. 1) S 10 cap. XXVI E 11 ribulos El ribulus P riuolos 2251 ualentes] ac ualenter S 12 Bubtilismum 8 14 sola] sola lux S 15 uisiuilia P primum d 16 adque E1 17 corpolentiore S umore EXR crassidine E 18 sensu? E 19 IIIIto 8 21 effulgent (t ex s m. 1) E 23 cap. XXVllE uero] iuero* (i exp. m. 1; s er.) P omnia] şomniв (s init. sp. \'lI.l)P 24 prestantiorES posicioneii 25 dignitataeP prestantior ED ) [*]( XXVIII. Aug. sect. III para 1. ) [*]( 26 )

Hic existit quiddam mirabile, ut, cum prior sit corpore spiritus et posterior corporis imago quam corpus, tamen, quia illud, quod tempore posterius est, fit in eo, quod natura prius est, praestantior sit imago corporis in spiritu quam ipsum corpus in substantia sua. nec sane putandum est facere aliquid corpus in spiritu, tamquam spiritus corpori facienti materiae uice subdatur. omni enim modo praestantior est qui facit ea re, de qua aliquid facit. neque ullo modo spiritu praestantius est corpus, immo perspicuo modo spiritus corpore. quamuis ergo prius uideamus aliquod corpus, quod antea non uideramus, atque inde incipiat imago eius esse in spiritu nostro, quo illud cum absens fuerit recordemur, tamen eandem eius imaginem non corpus in spiritu, sed ipse spiritus in se ipso facit celeritate mirabili, quae ineffabiliter longe est a corporis tarditate; cuius imago mox, ut oculis uisum fuerit, in spiritu uidentis nullius puncti temporalis interpositione formatur. itemque in auditu, nisi auribus perceptae uocis imaginem continuo spiritus in se ipso formaret ac memoria retineret, ignoraretur secunda syllaba utram secunda esset, cum iam prima utique nulla esset, quae percussa aure transierat . ac sic omnis locutionis usus, omnis cantandi suauitas, omnis postremo in actibus nostris corporalis motus dilapsus occideret neque ullum progressum nancisceretur, si transactos corporis motus memoriter spiritus non teneret, quibus consequentes in agendo conecteret: quos utique non tenet nisi imaginaliter a se factos in se. ipsarum etiam futurarum motionum imagines praeueniunt fines actuum [*]( 1 existis S sit om. El corpore-posterior om. P1 2 posterius 22 corporis] corporalis b tamen] hi tamen S 3 fit] fit ut E 4 prestantior ES õ ipsum Pl facere (c 8. I. m. 1) R 6 corpore PRl 7 uicae P prestantior ES 8 ei rg b 9 prestantius ES 11 inquipiat Et 12 quod S cQ ex quQ m. 1 R recordamur S 14 celeri- tatem PR inefabiliter P1 17 percepte S uoces S 21 transiisset d transeat b 22 suauisas Et 23 nancisceretur corr. m. 2 R 25 consequenter S conecteret (t fin. 8. I. m. 1) E post conecteret add. m. 2 in li s. l. Sed motus 26 cap. XXVIII E 27 motionem Rl )

nostrorum. quid enim agimus per corpus, quod non cogitando praeoccupauerit spiritus omniumque uisibilium operum similitudines in se ipso primitus uiderit et quodammodo disposuerit?

Quae spiritales corporalium similitudines in animo nostro quemadmodum innotescant spiritibus etiam inmundis uel quid obstaculi anima nostra patiatur ex isto terreno corpore, ut eas inuicem in nostro spiritu uidere nequeamus, inuenire et explicare difficile est. certissimis tamen indiciis apud nos constitit enuntiatas a daemonibus cogitationes hominum: qui tamen, si uirtutum internam speciem possent in hominibus cernere, non temtarent; sicut illam in Iob nobilem ac mirabilem patientiam procul dubio si posset diabolus cernere, nollet a temtato utique superari. ceterum alicubi longe iam facta quod nuntiant, quae post aliquot dies uera esse firmentur, non est mirandum. possunt enim hoc efficere non solum acrimonia cernendi etiam corporalia inconparabiliter praestantiore quam nostra est, sed etiam ipsorum corporum longe utique subtiliorum mira uelocitate.

Conperimus etiam in domo constitutum patientem spiritum inmundum dicere solere, quando ad eum uenire coepisset ex duodecim milibus presbyter et per omnia loca itineris ubi esset et quam propinquaret et quando ingrederetur et fundum et domum et cubiculum, donec in conspectu eius adstaret. quae omnia, etsi non oculis patiens ille cernebat, tamen nisi aliquo modo cerneret, non tam ueraciter enuntiaret. erat [*]( 8 cf. contra Acad. I 6. 7 ) [*]( 2 praeocupauerit B preoccupauerit S omnium quae R similitudine si (si in ras.) R 3 in se in ras. R 4 que R spiritalis R 5 quemammodum E 6 patiatur anima nostra bd 7 eos b in om. b 8 et 8. 1. m. 1 S 9 aput EIP aenuntiatas P nuntiatas S demonibus S 10 uirtutum] status S 12 diabulus P 18 coeterum R cęterum quod b 14 facto S quod om. b praentlnciãt b aliquod Eip aliquos S 17 prestantiore ES corporum ipsorum d 18 utiquae P 19 a uoce spiritum ine. cap. XXVIIII E 21 presbiter P praesbiter R iteneris R ubi esset] §ubies9it P1 23 astaret PSbd asstaret E1 24 non 8. I. tIł. 1 R paciens 81 ) [*]( 26* )

autem iste febriens et tamquam in phrenesi ista dicebat. et forte reuera phreneticus erat, sed propter ista daemonium pati putabatur. nullum refectionis cibum accipiebat a suis, sed a solo illo presbytero. resistebat etiam suis uiolenter, quantum ualebat; illo solo presbytero ueniente quiescebat, illi tantum subditus erat et subdite respondebat. nec tamen eidem saltem presbytero illa cessit mentis alienatio siue daemonium, nisi cum sanus esset a febribus, sicut phrenetici sanari solent, nec aliquando postea tale aliquid passus est.

Nouimus etiam sine dubitatione phreneticum futuram mortem cuiusdam feminae praedixisse, non sane specie diuinandi, sed tamquam factum ac praeteritum recolens. nam cum eius apud eum commemoratio fieret, "mortua est", inquit, "ego eam uidi efferri, hac cum eius corpore transierunt", cum illa incolumis uiueret; post paucos autem dies repente defuncta est et per eum locum elata est, qua ille praedixerat.

Fuit item apud nos puer, qui in exordio pubertatis dolorem acerrimum genitalium patiebatur medicis nequaquam ualentibus, quid illud esset, agnoscere, nisi quod neruus ipse introrsum reconditus erat, ita ut nec praeciso praeputio, quod inmoderata longitudine propendebat, adparere potuerit, sed postea uix esset inuentus. humor autem uiscosus et acer exudans testes et inguina urebat. sed acutum dolorem non continuum [*]( 1 iste (in mg. tn. 1 add. al ipse) R frenesi EPRS 2 freneticus EPRS demonium (i 8. I. m. 1) S 3 ciuum El 4 illo om. PSbd presbitero RS presbytero P resistebat-presbytero in mg. m. 1 suppl. R quantum] quam b 5 illo om. b 6 subdite] subditae EP subdita S 7 praesbitero R demonium S 8 frenetici EPRS 9 tali Pl 10 cap. XXX E freneticum EPR 11 cuiusdam (s m. 1 8. I.) S specię P speciae (a exp. m. 1) R 12 preteritum S recolentem d 13 morta P1 inquid PR 14 eam] etiam S haecfferri S hac] bac E 15 incolomis PR 16 defuncta est] defuncta PRSbd qua El predixerat S 17 item] tunc b aput ElP qui om. EIB exorlio R puuertatis El cap. XXXI E 18 gantalium R 20 preciso S pratwso R preputio S 21 longitudinS Pll 22 isset jRl umor ElPR exu.dans (n er.) P exsudans RSbd 23 inguina] intima S )

patiebatur: at cum patiebatur, eiulabat uehementer cum iactatione membrorum mente sanissima, sicut in cruciatibus corporalium dolorum fieri solet. deinde inter uoces suas abripiebatur ab omnibus sensibus et iacebat patentibus oculis neminem circumstantium uidens, ad nullam uellicationem se mouens. post aliquantum tamquam euigilans nec iam dolens quae uiderat indicabat. tum interpositis paucis diebus eadem patiebatur. in omnibus sane uel paene omnibus uisionibus suis duos se dicebat uidere, unum prouectioris aetatis, alterum puerum, a quibus ei uel dicebantur uel demonstrabantur, quae se audisse et uidisse narrabat.

Uidit quodam die piorum psallentium laetitiam in luce mirabili et inpiorum in tenebris diuersas et atrocissimas poenas illis ducentibus et ostendentibus et felicitatis aliorum aliorumque infelicitatis meritum insinuantibus. hoc autem uidit die dominico paschae, cum per totam quadragesimam nihil doluisset, cui uix interuallo tridui antea parcebatur. uiderat autem in ipso ingressu quadragesimae illos promittentes sibi, quod per quadraginta dies nullum sensurus esset dolorem; postea ipsi ei dederunt tamquam medicinale consilium, ut ei praeputii longitudo praecideretur, quo facto diu non doluit. cum uero iterum similiter doleret et similia uidere coepisset, accepit ab eis rursus consilium, ut in mare pube tenus intraret et post aliquantam moram inde discederet, promittentibus sane, quod iam deinceps uehementem illum [*]( 1 at] ad S et Rlbd heiulabat ERS om. P1 2 cruentibus (s. l. m. 2 aj cruciatibus) E 3 dolorum om. R1 abriebatur E 5 bellicationem (s. l. m. 2 al uell.) E 6 tamquam om. PR\'b uideret PRd 7 paciebatur P 8 sane (e ex a m. 1) E pene P poene R 9 profectioris PR 10 uel post ei om. b 12 piorum] chorum piorum bd laetitiam (s. l. m. 2 trt lętantin) E,pIS laetantium Rbd 13 inpiorum El diger uersas P 14 docentibus P1 ostendentibus-felicita in ras. P et om. b aliorum om. ElP 16 pasce E quadragensimam ElP 17 cui] qui Sb cui (i ex m) R interballo El parcebatur] parcebatur (r ex s m. 1) E patiebatur b .18 ingresso P1 quadragensimae EI P 21 precideretur S 23 acepit Rl 24 et] ac PRSbd discederet (de s. l. m. 1) E discerit P1 )

dolorem non esset passurus, sed solius illius uiscosi humoris molestiam; atque ita secutum est. nec umquam talem aliquam postea passus est auersionem mentis a sensibus nec tale aliquid uidit nisi antea cum in mediis doloribus et horrendis uocibus repente obmutescens abriperetur. postea tamen medicis cetera curantibus et sanantibus non permansit in proposito sanctitatis.

Istarum uisionum et diuinationum causas et modos uestigare si quis potest certoque conprehendere, eum magis audire uellem quam de me expectari, ut ipse dissererem. quid tamen putem, ita ut nec docti me tamquam confirmantem derideant nec indocti tamquam docentem accipiant, sed utrique disceptantem et quaerentem potius quam scientem, non occultabo. ego uisa ista omnia uisis conparo somniantium. sicut enim aliquando et haec falsa, aliquando autem uera sunt, aliquando perturbata, aliquando tranquilla, ipsa autem uera aliquando futuris omnino similia uel aperte dicta, aliquando obscuris significationibus et quasi figuratis locutionibus praenuntiata, sic etiam illa omnia. sed amant homines inexperta mirari et causas insolitorum requirere, cum cotidiana plerumque talia saepe etiam latentioris originis nosse non curent. nam quemadmodum in uocibus, hoc est signis, quibus in loquendo utimur, audito uerbo inusitato quaerunt primo, quid sit, hoc est quid significet, quo cognito deinde quaerunt, unde ita dictum sit, cum tam multa sine cura nesciant, quae in usu sermonis habent, unde ita sint dicta: sic cum aliquid [*]( 1 uiscusi P 3 postea om. Pl auergysionem (su exp. m. 1) P 4 nisi] sicut S quale bd ante ea P orrendis P 5 ommutescens P abriperetur (re 8. l. m. 1) R 8 cap. XXXII E deuinationii P modus P 9 conpraehendere EP 10 disererem P1 disseram b 11 ita s. I. m. 2 add. aj ista) E 13 et om. P querentem P 14 cap. XXXIII E 15 et-aliquando in mg. infer. add. m. 1 P 16 pertnrbata Ş\\1ųt E 17 aperta S 18 contra obscuris signif. in mg. add. al obscurationibus) PR 19 praenuntiata (praenun m. 1 ex figurata) E 20 mirari] rimari (ri init. in ras.) Rd cottidiana ES quottidiana P 21 sepe P 22 quemammodum PRS in fin. om. PRbd 24 est] et b 26 usus S unde] utrum b sic cum] si cll P sicfl R )

inusitatum in rebus acciderit siue corporalibus siue spiritalibus, causas rationemque sollicite inquirunt et sibi reddi a doctoribus flagitant.

Soleo autem, cum me quisque interrogat, uerbi gratia, quid sit catus, et respondeo "prudens uel acutus", nec ei sufficit, sed pergit quaerere, unde dictus sit catus, uicissim referre et quaerere, unde dictus sit acutus. quod nihilominus utique ignorabat, sed, quia usitatum nomen erat, patienter eius originem nesciebat; quod autem nouum insonuit auribus, parum putat nosse, quid significando ualet, nisi etiam unde dicatur exquirat. quisquis ergo ex me quaerit, unde uisa corporalibus similia in extasi adpareant, quae raro accidit animae, uicissim quaero, unde adpareant dormientibus, quae cotidie sentit anima, et nemo istuc aut non multum curat inquirere. quasi ideo minus mira sit talium natura uisorum, quia cotidiana est, aut ideo minus curanda, quia omnium est; aut si recte faciunt, qui ista non quaerunt, rectius fecerint, si nec in illa curiosi sint. ego uero multo amplius admiror multoque maxime stupeo, quanta celeritate ac facilitate in se anima fabricetur imagines corporum, quae per corporis oculos uiderit, quam somniantium uel etiam in extasi uisiones. quaecumque tamen illa natura uisorum est, procul dubio corpus non est. hoc nosse cui non sufficit, unde etiam existant inquirat ab aliis; me ignorare confiteor.

Illud plane exemplorum experimentis conligi datur. sicut corporum pallor, rubor, tremor, uel etiam morbus aliquando [*]( 1 accideret P 2 causas (s fin. 8. l. m. I) P rationemquae 81 solliciti b 5 catus] catum E cautus b acutus (c ex g) P 6 querere P cautus b 7 nihil.ominus (h er.) S 8 sed quia] si que R 10 putat El nosse (n 8. l. m. 2) E ualeat Pd 11 quisquis] quis P1 uisa (a corr. m. 2) R 12 ecstasi d aupariant P1 quae (a exp. m. 1) P animo S 18 cottidie EP cottidiae S 14 istud Sbd aut non om. b 15 cottidiana EPS 17 querunt S non rectius bd 18 in om. Et ammiror PRS1 19 maxima S stupeo] istapao S facilitate] felicitate Sl 20 fabricet b uideret P 21 ecstasi d cap. XXXIIIIE 23 exsistant R inquirapt E 26 rubor (r fin. 8. I m. 1) S )

a corpore habet causas, aliquando ab anima — et a corpore quidem, cum uel humor suffunditur uel cibus uel aliquid aliud corporis iniectum extrinsecus; ab anima uero, cum uel timore turbatur uel pudore confunditur uel irascitur uel amat uel si quid huius modi; nec inmerito, si id, quod animat et regit, etiam cum uehementius mouetur uehementius exagitat — ita et ipsi animae, ut in ea uisa pergat, quae non ei per sensus corporis nuntiantur, sed per incorporalem substantiam, et ita . pergat, ut non discernat, utrum corpora sint an similitudines corporum, aliquando a coipore accidit, aliquando ab spiritu: et a corpore quidem siue naturali uicissitudine, ut sunt uisa somniantium — dormire quippe a corpore est homini — siue aliqua mala ualetudine sensibus perturbatis, ut, cum a phreneticis simul et corpora uidentur et uisa similia corporibus, tamquam et ipsa prae oculis adsint, aut penitus interclusis, sicut saepe male facti morbo aliquo ingrauescente praesente corpore diu absentes, deinde hominibus redditi multa se uidisse dixerunt; ab spiritu uero, cum omnino sano atque integro corpore in alienationem rapiuntur, siue ita, ut et per sensus corporis corpora uideant et in spiritu quaedam similia, quae a corporibus non discernant, siue penitus auertantur a sensibus carnis et nihil per eos omnino sentientes illa spiritali uisione habitent in similitudinibus corporum. sed cum malus in haec arripit spiritus, aut daemoniacos facit aut arrepticios aut falsos prophetas; cum autem bonus, fideles mysteria loquentes aut accedente etiam [*](1 et om. b 2 uel prim. om. Rl umor EPR 3 corpori bd 5 eiusmodi bd animat] amat PR1 6 uehementius mouetur om. b 7 ut (linea subduct. delenà. assign. uidetur) E 10 aliquande-accidit repet. del. m. 1 P abj a 1ibd 11 uicissitudine (in mg. add. aJ ualitudine) b ut] uelut (ut s. l. m. 1 addid. uidetur) S 13 ualitudine ESRS 14 freneticis EPBS 15 assint WP asint JR1 16 sepe S male factij male affecti PRbd made facti S 18 ab] a bd 19 rapiunt P 20 et pr. om. P 22 penetus P carnis] corporis b 24 cap. XXXV E demoniacos S demoniacus P daemoniacos (o fin. ex u) R 25 arrepticius P arreptios R arreptitios d J}şł:vąQprofetas E 26 bonos E misteria 8 acci- dente P accedente? S ) intellegentia ueros prophetas aut ad tempus, quod per eos oportet ostendi, uidentes atque narrantes.

Sed cum a corpore causa est, ut talia uisa cernantur, non ea corpus exhibet; neque enim habet eam uim, ut formet aliquid spiritale, sed sopito aut perturbato aut etiam intercluso itinere intentionis a cerebro, qua dirigitur sentiendi modus, anima ipsa, quae motu proprio cessare ab hoc opere non potest, quia per corpus non sinitur uel non plene sinitur corporalia sentire uel ad corporalia uim suae intentionis dirigere, spiritu corporalium similitudines agit aut intuetur obiectas. et si quidem ipsa eas agit, phantasiae tantum sunt, si autem obiectas intuetur, ostensiones sunt. denique cum oculi dolent uel extincti sunt, quia non est causa in sede cerebri, unde ipsa dirigitur intentio sentiendi, non fiunt huius modi uisiones, quamuis cernendis corporalibus obstaculum existat a corpore. magis enim caeci aliquid dormientes quam uigilantes uident; dormientibus quippe in cerebro consopitur uia sentiendi, quae intentionem ad oculos ducit, ideoque ipsa intentio in aliud auersa cernit uisa somniorum, tamquam species corporales adsint, ut sibi dormiens uigilare uideatur et non similia corporibus, sed ipsa corpora intueri se putet: cum autem uigilant caeci, ducitur per illa itinera intentio cernendi, quae cum ad loca uenerit oculorum non exeritur foras, sed ibi remanet, ut uigilare se sentiant potiusque esse in tenebris uigilando etiam per diem quam dormiendo siue per diem siue per noctem. nam et qui caeci non sunt, plerique [*]( 1 ueros (8. Z. m. 2 add. al uiros) E profetas E 3 cap. XXXVI E Sed om. P1 ut] aut ER talia] alia ER 4 exibet P 7 modus] motus Sbd ipsaque S 8 plene sinetur P 10 similitudinis P agit] agitata S autj ut S 11 obiectas] obtectas E eas ipsa PRbd 12 cap. XXXVII E 13 ausa (8. I. m. 2 add. af cau) E 15 cernendis (en 8. I. in ras. m. 1) P corporalibus (8. l. add. ni. 2 af ribus) E 16 magis (is add. m. 2) P 17 conscpitur 1,«. Z. m. 2 add. al I čsonitus Cspicitur) E cO sopitur b 18 ducet S 19 uersa P1 20 corporalis P adsint El 21 simili P1 intuere PRl putat b 22 ducitur P1 duci.tnr R 24 sentiat ES 25 diem (m add. m. 2) E quam ] qaaip quam (pr. quam exp. fl.. 2) R 26 qui a. I. m. 1 P )

patentibus oculis dormiunt nihil per eos uidentes, sed non ideo nihil uidentes. cum spiritu cernant uisa somniorum, si autem clausis oculis uigilent, neque dormientium praesto sunt uisionibus neque uigilantium. tantum tamen ualet, quod usque ad oculos eorum nec sopita nec perturbata nec interclusa peruenit a cerebro uia sentiendi et animae intentionem usque ad ipsas quamuis clausas fores corporis ducit, ut cogitentur quidem imagines corporum, sed nullo modo pro eis habeantur corporibus, quae per oculos sentiuntur.

Tantum interest, ubi fiat inpedimentum sentiendi corporalia, cum fit in corpore. si enim non fit nisi in ipsis aditibus et quasi ianuis sensuum, uelut in oculis, in auribus ceterisque sensibus corporis, sola inpeditur perceptio corporalium, non autem animae intentio in aliud sic auertitur, ut pro corporibus habeat imagines corporum; si autem causa est intus in cerebro, unde dirigantur uiae ad ea, quae foris sunt, sentienda, ipsius intentionis uasa sopiuntur uel turbantur uel intercluduntur, quibus nititur anima in ea, quae foris sunt, intuenda uel sentienda. quem nisum quoniam non amittit, tanta expressione format similia, ut imagines corporalium a corporalibus discernere non ualens, utrum in illis an in istis sit, nesciat et cum scit longe alio modo sciat, quam dum in cogitando uersantur siue occurrunt similitudines corporum: qui modus nisi ab expertis capi utcumque non potest. hinc enim erat, quod me dormiens in somnis uidere sciebam nec tamen illas corporalium rerum similitudines, quas uidebam, sic ab ipsis corporalibus discernebam, quemadmodum eas cogitantes etiam clausis oculis uel in tenebris constituti [*]( .3 presto EPS 4 ualegt E ualent P 5 intra clausa S 6 pernenit (s. J. m. 2 add. al inter) E 9 qui P1 11 enl (e s. I. m. 1) P 13 corporis] corporalibus Rbd 14 corporibus] corporibus şjç E corporalibus S 15 imaginis P cap. XXXVIII E 16 diriguntur PBSbd 17 includuntur P1 19 J sentienda in mg. add. m. 2 S uisuraj nisum (s. l. m. 2 81 uisum) P uisum b 20 expraessione PR 21 corporalibus] corporibus RSbd 23 siue] dfl b 27 quemammodum EPBS eas (linea subducta ddend. assign. uidetur) E )

discernere solemus. tantum ualet ipsa animi intentio utrum perducatur usque ad sensus licet clausos an in ipso cerebro, unde in haec nititur, aliqua causa existente in aliud auertatur, ut, quamuis aliquando se nouerit non corpora, sed corporum similitudines cernere uel minus erudita etiam ipsa esse corpora existimans sentiat se non ea corpore, sed spiritu uidere, longe sit tamen ab effectione, qua suo corpori praesentatur: unde se norunt et caeci. uigilare, cum similitudines corporum cogitatas a corporibus, quae uidere non possunt, certa notione discernunt.

Cum autem sano corpore nec somno sensibus consopitis aliquo occulto opere spiritali in ea uisa, quae similia sunt corporalibus, anima rapitur, non, quia modus diuersus est, ideo est etiam diuersa natura uisorum, cum et in illis causis, quae de corpore existunt, sit utique differentia et aliquando a contrario. nam phrenetici non dormiendo potius perturbatas habent sentiendi uias in capite, ut talia uideant, qualia somniantes uident, quorum dormiendo auertitur intentio a sensu uigilandi et in ea uidenda conuertitur. cum ergo illud fiat non dormiendo, hoc autem dormiendo, non tamen ea, quae uidentur, ex alio genere sunt quam ex natura spiritus, de quo uel in quo fiunt similitudines corporum. ita quamuis diuersa sit causa intentionis alienatae, quando sano corpore uigilantis occulta quadam ui spiritali anima rapitur, ut uice corporum expressas corporalium rerum similitudines in spiritu uideat, eadem tamen est natura uisorum. neque enim dici potest, cum causa in corpore est, tunc animam sine ulla [*]( 1 cap. XXXVIIII E anima PBl animę b 2 ad] ab P\' in post an 8. l. m. 1 R 3 exsistente S 4 corpora] corpore PRX 6 se om. S 7 effectione] affectione PRSbd presentatur S 8 ceci 8 9 no«*tione (ti er.) R 11 cap. XL E 12 oper.e (a er.) S uisa (a 8. 1. m. 1) P 13 modus.. (di er.) P 15 sit] sic P1 16 frenetici EPRS 19 in (i s. l. m. 1) P 20 fiat] faciat P1 hoc autem dormiendo om. P cap. XLI E 21 que R 22 similitudinis P1 simitudines 81 similitudine. (s er.) R 24 ui] uis P 25 expraessas P similitudinis P1 simitudines 81 27 anima R )

praesensione futurorum ex se ipsa uersare imagines corporum, sicut etiam cogitando adsolet, cum uero in ea uidenda spiritu adsumitur, diuinitus haec demonstrari, quandoquidem aperte scriptura dicit: effundam de spiritu meo super omnem carnem, et iuuenes uisa uidebunt, et senes somnia somniabunt, diuinae operationi utrumque tribuens, et: angelus domini adparuit homini in somnis dicens: noli timere accipere Mariam coniugem tuam, et iterum: tolle puerum et uade in Aegyptum.

Itaque bono quidem spiritu adsumi spiritum hominis ad has uidendas imagines, nisi aliqua significent, non puto; cum uero in corpore causa est, ut in eas expressius intuendas humanus intendatur spiritus, non semper aliquid significare credendum est, sed tunc significant, cum inspirantur a demonstrante spiritu siue dormienti siue aliquid aliud ex corpore, ut a carnis sensibus alienaretur, patienti. uigilantibus etiam neque ullo morbo adflictis nec furore exagitatis occulto quodam instinctu ingestas esse cogitationes, quas promendo diuinarent, non solum aliud agentes, sicut Caiphas pontifex prophetauit, cum eius intentio non haberet uoluntatem prophetandi, uerum etiam id suscipientes, ut diuinandi modo aliquid dicerent, nouimus.

Nam quidam iuuenes iocando, ut fallerent, ubi peregrini iter agebant, mathematicos se esse finxerunt, ignorantes omnino, utrum duodecim signa dicerentur. qui cum hospitem suum mirari cernerent, quae dicebant, et adtestari esse [*]( 4 Ioel. 2, 28 7 Matth. 1, 20; 2, 13 19 cf. Ioh. 11, 51 ) [*]( 1 presensione S uersare om. R 2 adsolet Ets: eas solet P eas solet (e init. uocab. eas paene er.) Rbd assolet E* uero] ergo P spirituj sps Rb 3 asumitur J21 4 scribtura EP 7 homini] Ioseph bd 10 cap. XLII E adsumi ElS 11 aliqua (s. I. m. 2 add. al quid) E aliquid PRSbd 12 expraessius PR 13 humanas 81 14 a om. S 16 a om. E 19 caifas ES 20 profetauit E uolumtatem El 21 suscipientes] suspicientes E 22 cap. XLIII E 23 fallerent (n 8. I. m. 1) S 25 dicerentur] dissererentur S 26 adtestari El atestari P attestati b )

uerissima, audacius in plura progressi sunt. at ille adtestans ad omnia mirabatur. postremo ab eis de filii salute quaesiuit, quem diu absentem desiderabat et, quod inopinate tardaret, ne quid ei accidisset, sollicitus erat. at illi non curantes, quid post eorum abscessum ueri cognosceretur, dum tamen in praesentia laetum hominem redderent, mox profecturi responderunt saluum ac propinquantem et eo ipso die, quo haec loquebantur, esse uenturum; neque enim metuebant, ne cum totus dies peractus esset eos ille redarguendos postera die sequeretur. quid multa? dum iam abire disponerent, ecce, subito adhuc eis illic positis uenit.

Item alius ante symphoniacum saltabat, ubi erant multa idola per quandam paganorum sollemnitatem, non aliquo . spiritu adreptus, sed imitatione ludicra adrepticios aemulatus scientibus circumstantibus et spectantibus. moris enim erat, ut ante prandium peractis sacrificiis agitatisque fanaticis, si qui adulescentes post prandium uellent eo more ludere, nullus prohiberetur. ille ergo inter saltandum facto sibi silentio iocabundus et ridente multitudine circumseptus ea nocte, quae inpendebat, in ea silua, quae iuxta erat, hominem a leone interemtum iri, ad cuius cadauer spectandum inlucescente die confluxuram turbam et illius sollemnitatis locum deserturam praedixit. et factum est, cum satis cunctis, qui aderant, in omnibus eius motibus claruisset hoc eum ludendo et iocando nusquam perturbata uel alienata mente dixisse ipso etiam [*]( 2 eis de] eisdg P 7 ac Et di*e P die S 8 loquebatur P1 9 redarguendo S postera die] post pridie Pb post tridie S post tridiae S 10 dispunerent P 12 cap. XLIIII E sjmphoniamcum E simphoniacum S erant (n s. l. m. 1) S 13 solemnitatem bd 14 adreptus Fl arreptus E*PMSbd; sed fortasse scribendum est: abreptus . confer. 386, 19 imitationem (m exp. m. 1) S adrepticios El arrepticios E2Pb arreptioa B arreptitios d arrepticiose multatus S 15 spectantibus] exspectantibus S 16 phanaticis EPSSb 17 adolescentes B2bd 18 sibi] siue P1 siui Pa silentio] lentio S 21 interemptum BSbd diae S 22 deserturum b 24 eum] enim (8. l. m. 2 add. al eQ) E autem 81; in mg. add. m. 2 eum S 25 alienata Sl )

tanto amplius mirante, quod accidit, quanto magis nosset, quo id animo atque ore protulerit.

Quonam modo haec uisa in spiritum hominis ueniant, utrum ibi primitus formentur an formata ingerantur et quadam coniunctione cernantur, ut sic hominibus angeli ostendant cogitationes suas et corporalium rerum similitudines, quas in suo spiritu futurorum cognitione praeformant, quemadmodum et ipsi nostras cogitationes non utique oculis, quia non corpore, sed spiritu uident, uerum hoc intersit, quod illi nostras, etiam si nolimus, nouerunt, nos autem ipsorum, nisi ostendantur, nosse non possumus — quia sic eas, ut opinor, habent in potestate occultare spiritalibus modis, quemadmodum nos quibusdam interiectis obstaculis nostra corpora, ne aliorum oculis uideantur, abscondimus — et quid fiat in spiritu nostro, ut aliquando cernantur tantummodo significantes imagines sed, utrum aliquid significent, ignoretur, aliquando autem aliquid significare sentiantur, sed quid significent nesciatur, aliquando uero tamquam pleniore demonstratione anima humana et spiritu ipsas et mente quid significent uideat: et scire difficillimum est et, si iam sciamus, disserere atque explicare operosissimum.

Quod autem nunc insinuare satis arbitror, certum est esse spiritalem quandam naturam in nobis, ubi corporalium rerum formantur similitudines, siue cum aliquod corpus sensu corporis tangimus, et continuo formatur eius similitudo in spiritu memoriaque reconditur; siue cum absentia corpora iam nota cogitamus, ut ex eis formetur quidam spiritalis aspectus, quae iam erant in spiritu et antequam ea [*](2 id om. S 3 quonam] quoniam (s. 1. add. m. 2 at na) E spu P 5 coniunctionem R cernentur S cap. XLV E 6 simitudines 81 quas] quasi S 7 quemammodum EPRS 8 corpora EIPRI corpore S 12 quemammodum ES 16 sed scripsi: et lib. 17 sentientur b nesciagtur Ex 19 in spu b ipsa S om. P1 et mente] semente S 21 plicare P1 operosissimum est b 22 cap. XLVI E nunc RI 26 memoriaquae R reconditur (s. l. m. 2 add. al receditur) E 27 spiritalis (i fin. sup. e pos. m. 1) S 28 iam om. b )

cogitaremus; sine cum eorum corporum, quae non nouimus, sed tamen esse non dubitamus, similitudines non ita ut sunt illa, sed ut occurrit, intuemur; siue cum alia, quae uel non sunt uel esse nesciuntur, pro arbitrio uel opinatione cogitamus; siue unde unde neque id agentibus neque uolentibus nobis uariae formae corporalium similitudinum uersantur in animo; siue cum aliquid corporaliter acturi ea ipsa disponimus, quae in illa actione futura sunt, et omnia cogitatione antecedimus; siue iam in ipso actu, uel cum loquimur uel cum facimus, omnes corporales motus, ut exeri possint, praeueniuntur similitudinibus suis intus in spiritu: neque enim ulla uel breuissima syllaba in ordine suo nisi prospecta sonuisset; sine cum a dormientibus somnia uidentur uel nihil uel aliquid significantia; siue cum ualetudine corporali turbatis intrinsecus itineribus sentiendi imagines corporum spiritus ueris corporibus ita miscet, ut internosci uel uix possint uel omnino non possint et aut significent aliquid aut sine ulla significatione oboriantur; siue prorsus ingrauescente aliquo morbo uel dolore corporis et intercludente intus uias, quibus animae, ut per carnem sentiret, exerebatur ac nitebatur intentio, altius quam somno absentato spiritu corporalium rerum existunt aut monstrantur imagines uel significantes aliquid uel sine ulla significatione adparentes; siue nulla ex corpore causa existente, sed adsumente atque rapiente aliquo spiritu tollitur anima in huius modi uidendas similitudines corporum, miscens eis uisa corporalia, cum simul etiam corporis sensibus utitur; siue ita spiritu adsumente alienatur ab omni corporis sensu et auertitur, ut solis similitudinibus corporum spiritali uisione teneatur, ubi nescio utrum possint aliqua nihil significantia uideri. [*]( 8 intuepimur (t 8. I. pos. et ni exp. m. 2) P 5 unde ljIų4ę E om. b 9 actu. (i er.) R 10 eiseri BSd praeueniuntur] preueniuntur P quae preueniuntur b 12 sillaba S perspecta b 14 ualitudine PltSb 16 omnino (s. I. m. 2 add. at bus) E 18 aboriantur S prorsus (8. I. m. 2 i pocius) jR 20 nitebatur] intelligebatur b alitius R 21 absenato E exsistunt P, (s. 1. m. 2 add. at Cstant) E 23 sistente Pl exsistente R 24 adque El 25 cap. XLVII E 27 assumente PBSb )

Haec igitur natura spiritalis, in qua non corpora, sed corporum similitudines exprimuntur, inferioris generis uisiones habet quam illud mentis atque intellegentiae lumen, quo et ista inferiora diiudicantur et ea cernuntur, quae neque sunt corpora nec ullas gerunt formas similes corporum, uelut ipsa mens et omnis animae adfectio bona, cui contraria sunt eius uitia, quae recte culpantur atque damnantur in hominibus. quo enim alio modo ipse intellectus nisi intellegendo conspicitur? ita et caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia et cetera huius modi, quibus propinquatur deo, et ipse deus, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia.

Quamquam itaque in eadem anima fiant uisiones, siue quae sentiuntur per corpus, sicut hoc corporeum caelum et terra et quaecumque in eis nota esse possunt, quemadmodum possunt, siue quae spiritu uidentur similia corporum, de quibus multa iam diximus, sine cum mente intelleguntur, quae nec corpora sunt nec similitudines corporum, habent utique ordinem suum et est aliud alio praecellentius. praestantior est enim uisio spiritalis quam corporalis et rursus praestantior intellectualis quam spiritalis. corporalis enim sine spiritali esse non potest, quandoquidem momento eodem, quo corpus sensu corporis tangitur, fit etiam in animo tale aliquid, non quod hoc sit, sed quod simile sit: quod si non fieret, nec sensus ille esset, quo ea, quae extrinsecus adiacent, sentiuntur. neque enim corpus sentit, sed anima per corpus, quo uelut nuntio utitur ad formandum in se ipsa, quod extrinsecus nuntiatur. non potest itaque fieri uisio corporalis, nisi etiam spiritalis simul [*]( 9 Gal. 6, 22. 28 11 cf. Rom. 11, 36, ) [*]( 1 cap. XLVIII E 3 adque El 4 inferior\'] adiudicantar P 6 eorpora R1 nec] neque Mbd 7 hominibus (s. l. m. » add. at ne) E 9 cap. XLVIIII E 11 propinquatus El 12 per qafi in ras. P 14 et ante terra om. Bbd 15 quemarnmodura EP quaem ammodum B 16 que S 17 intellegantur S 19 aliut alio P prestantior ES 20 quam corporalis rcpetitum del. м. 2 R prestantior E iatellectualis (s. I. add. m. 2 al intellegibilis) E 26 uelud 81 )

fiat; sed non discernitur, nisi cum fuerit sensus ablatus a corpore, ut id, quod per corpus uidebatur, inueniatur in spiritu. at uero spiritalis uisio etiam sine corporali fieri potest, cum absentium corporum similitudines in spiritu adparent et finguntur multae pro arbitrio uel praeter arbitrium demonstrantur. item spiritalis uisio indiget intellectuali, ut diiudicetur, intellectualis autem ista spiritali inferiore non indiget. ac per hoc spiritali corporalis, intellectuali autem utraque subiecta est. cum ergo legimus: spiritalis omnia diiudicat, ipse autem a nemine diiudicatur, non secundum spiritum, a quo mens discernitur, sicut illud quod dictum est: orabo spiritu, orabo et mente, sed ei ilia notione debemus accipere, qua dictum est: reno namini autem spiritu mentis uestrae. iam enim supra docuimus alio modo et ipsam mentem spiritum dici, secundum quam spiritalis omnia diiudicat. quapropter non absurde neque inconuenienter arbitror spiritalem uisionem inter intellectualem et corporalem tamquam medietatem quandam obtinere. puto enim non incongruenter medium dici, quod corpus quidem non est, sed simile est corporis, inter illud, quod uere corpus est, et illud, quod nec corpus est nec simile corporis.

Inluditur autem anima similitudinibus rerum non . earum uitio, sed opinionis suae, cum adprobat quae similia sunt pro his, quibus similia sunt, ab intellegentia deficiens. fallitur ergo in uisione corporali, cum in ipsis corporibus fieri putat, quod fit in corporis sensibus — sicut nauigantibus uidentur in terra moueri quae stant et intuentibus caelum stare sidera, quae mouentur, et diuaricatis radiis oculorum duae lucernae species adparere et in aqua remus infractus [*]( 9 I Cor. 2, 15 11 I Cor. 14, 15 13 Ephes. 4, 28 ) [*]( 2 inuenie.atur R 5 preter PS 6 intellectuali (ali in ras. m. 2) R ut (t corr. m. 2) R 9 subnecta El diiudicat] iudicat Rbd 10 ęţ ipse E 12 notione] notitione P natione Sl narratione 82 13 qua 2?1 18 optineret E 20 corpori b inter-corporis add. m. 1 in mg. inf. P illut 81 21 corpori b 22 a similitudinibus E 23 aprobat ES 24 his] iis d 25 uisionem R 28 sideraque 81 29 speties R infractis Rl ) [*]( XXVIII. Aug. leCI. III pari 1. ) [*]( 27 )

et multa huius modi — aut cum putat hoc esse, quod similiter coloratum est uel similiter sonat uel olet uel sapit uel tangitur — hinc enim et medicamentum aliquod ceratum coctum in caccabo putatur legumen et sonitus transeuntis uehiculi putatur ex tonitru et, si nullis aliis sensibus exploretur, sed soli adiaceat olfactui, citrium putatur herba, quae uocatur apiaria, et cibus aliquo dulciculo suco adfectus putatur melle conditus et ignotus anulus contrectatus in tenebris putatur aureus, cum sit aereus uel argenteus — aut cum repentinis inopinatisque corporalibus uisis anima turbata uel in somnis uidere se putat uel aliquo eius modi spiritali uiso adfici: unde in omnibus corporalibus uisis et aliorum sensuum. contestatio et maxime ipsius mentis atque rationis adhibetur, ut, quod in hoc rerum genere uerum est, inueniatur quantum inueniri potest. in uisione autem spiritali, id est in corporum similitudinibus, quae spiritu uidentur, fallitur anima, cum ea, quae sic uidet, ipsa corpora esse arbitratur uel, quod sibi suspicione falsaque coniectura finxerit, hoc etiam in corporibus putat, quae non uisa coniectat. at uero in illis intellectualibus uisis non fallitur. aut enim intellegit, et uerum est; aut, si uerum non est, non intellegit: unde aliud est in his errare, quae uidet, aliud ideo errare, quia non uidet.

Quapropter cum rapitur anima in ea uisa, quae spiritu cernuntur similia corporalibus, ita ut omnino a sensibus corporis auertatur amplius quam in somno solet, sed minus quam in morte, iam diuinae admonitionis est et adiutorii, ut se non corpora, sed uisa corporum similia spiritaliter nouerit cernere, sicuti qui se in somnis uidere, etiam antequam [*]( 1 putat] putat aliquid bd hac Sl, in mg. hoc 3 post coctum er. est & in R cacabo Rbd 5 tonitruo Rbd 7 succo PSbd 8 annulus bd 9 aut argenteus JRSbd inopinatisqu.e S 10 uideri S 11 aliqua S huiusmodi d uiso] uisione S afficit P affici* R 12 maximae SS 15 similitudinibus (ni 8. l. m. 1) R 17 quid R su.spicione (b er.) R falsaquiie (a exp. m. 1) P 18 contectura P 22 errare om. R 26 mortaet E ammonitionis EPRS 28 qui] qua» (e er.) Rl quae bd se om. b )

euigilent, sciunt. ibi si etiam uidentur futura, ita ut omnino futura noscantur, quorum imagines praesentes uidentur siue ipsa hominis mente diuinitus adiuta siue aliquo inter ipsa uisa quid significent exponente, sicut in Apocalypsi Iohanni exponebatur, magna reuelatio est, etiamsi forte ignoret ille, cui haec demonstrantur, utrum e corpore exierit an adhuc sit in corpore, sed spiritu a sensibus corporis alienato ista uideat; potest enim sic raptus id ignorare, si ei et hoc non ostendatur.

Porro autem, si quemadmodum raptus est a sensibus corporis, ut esset in istis similitudinibus corporum, quae spiritu uidentur, ita et ab ipsis rapiatur ut in illam quasi regionem intellectualium uel intellegibilium subuehatur, ubi sine ulla corporis similitudine perspicua ueritas cernitur, nullis opinionum falsarum nebulis offuscatur, ibi uirtutes animae non sunt operosae ac laboriosae; neque enim opere temperantiae libido frenatur aut opere fortitudinis tolerantur aduersa aut opere iustitiae iniqua puniuntur aut opere prudentiae mala deuitantur. una ibi et tota uirtus est amare quod uideas et summa felicitas habere quod amas. ibi enim beata uita in fonte suo bibitur, unde aspergitur aliquid huic humanae uitae, ut in temtationibus huius saeculi temperanter, fortiter, iuste prudenterque uiuatur. propter illud quippe adipiscendum, ubi secura quies erit et ineffabilis uisio ueritatis, labor suscipitur [*]( 4 cf. Apoc. 1, 10 sqq. ) [*]( 2 noscantur (a sup. u scr. m. 1) S presentes R 4 apocalipsi FRS iohannis PR ioanni bd 6 reuellatio P 6 e] ex b 10 quemammodum PS quem ammodum R 12 ipsis (s fin. add. m. 2) R 13 intellegiuiliQ P subueatur ESt subueheatar P ubi] Ibi (post subuehatur enim (.) distinctum est) b 14 prespicua S 15 obfuscatur S2 obfusciitur b 16 operose S laboriose S cap. LII E operae E liuido P 17 operae E operae E 18 operae E male S diuitantur S 19 ibi (i init. ex u) E 21 uiuitur El unde] inde Rbd 22 ternperani. (~ add. m. 2) B fortiter (i ex e m. 1) E iustae Pl ) [*]( 27* )

et continendi a uoluptate et sustinendi aduersitates et subueniendi indigentibus et resistendi decipientibus. ibi uidetur claritas domini non per uisionem significantem siue corporalem, sicut uisa est in monte Sina, siue spiritalem, sicut uidit Esaias uel Iohannes in Apocalypsi, sed per speciem non per aenigmata, quantum eam capere humana mens potest, secundum adsumentis dei gratiam, ut os ad os loquatur deus ei quem dignum tali conloquio fecerit, non os corporis, sed mentis, sicut intellegendum arbitror, quod de Moyse scriptum est.

Concupiuerat enim, sicut in Exodo legimus, uidere deum, non utique sicut uiderat in monte nec sicut uidebat in tabernaculo, sed in ea substantia, qua deus est, nulla adsumta corporali creatura, quae mortalis carnis sensibus praesentetur, neque in spiritu figuratis similitudinibus corporum, sed per speciem suam, quantum eam capere creatura rationalis et intellectualis potest seuocata ab omni corporis sensu, ab omni significatiuo aenigmate spiritus. sic enim scriptum est: si ergo inueni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi temet ipsum, manifeste uideam te, cum paulo superius legatur: et locutus est dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut quis loquitur ad amicum suum. sentiebat ergo, quid uidebat et quod non uidebat desiderabat. nam et paulo post, cum dixisset ei deus: inuenisti enim gratiam in conspectu meo, et scio te prae omnibus, respondit [*]( 7 cf. Num.12, 8 11 cf. Eiod. 19,18; 33,9 18 Exod. 83,13.11. 17 ) [*]( 1 continendi (i fin. 8. l. m. 1) E continenti P1 sustinendi 94 E aduersitates—resistendi 8. l. m. 1 E post aduersitates del. est m. 1 et subueniendi aduersitates P 2 resistendia*} E 3 sine] sibe P 4 cap. LIII E 5 isaias bd iohannes P1 Ioannes d apocalipsi RS 6 enigmata EPRS ea b mens humana PRbd 7 assumentis (s fin. s. Z. m. 1) R 5s (bis) P deus om. Pl ei quem dignum tali deus Rbd 9 cum uoce sicut incipit cap. 27 in bd scribtum EXP 10 sicut] ut b 12 assumpta RSbd 16 seuocata P1 fin. abJ et ab Pbd 17 aenigmatge E aenigmatae R enigmate S scribtum EaP 18 ergo] enim El 19 uideam] ut uideam E*PRS*bd 20 et om. bd loquutus P est om. Pbd 21 quis (s m. 1 s. I.) E sutt s. l. m. 1 P 22 non om. S 23 enim om. b )

ei: ostende mihi claritatem tuam. et tunc quidem responsum accepit a domino figuratum, de quo nunc longum est disputare, quando ei dixit: non poteris uidere faciem meam et uiuere; non enim uidebit homo faciem meam et uiuet. deinde subiecit et ait illi: ecce locus penes me, et stabis supra petram; statim ut transiet mea maiestas, et ponam te in specula petrae et tegam manu mea super te, donec transeam; et auferam manum et tunc uidebis posteriora mea; nam facies mea non adparebit tibi. nec tamen secuta scriptura hoc etiam corporaliter factum esse narrauit satisque per hoc demonstratum est figurate dictum esse in ecclesiae significationem. ipse est enim locus penes dominum, quia ecclesia est templum eius et ipsa aedificata est super petram, et cetera, quae ibi dicta sunt, eidem intellegentiae congruunt. nisi tamen concupitam et desideratam dei claritatem Moyses uidere meruisset, non in libro Numerorum diceret deus ad Aaron et Mariam fratres eius: audite uerborum meorum: si fuerit propheta uester, in uisione illi dominus cognoscar et in somno loquar illi! non ita, quomodo famulus meus Moyses in tota domo mea fidelis est; os ad os loquar ad illum in specie et non per aenigmata, et claritatem domini uidit. neque enim hoc secundum substantiam corporis, quae carnis sensibus praesentatur, intellegendum est; nam utique sic loquebatur ad

Moysen faci-e ad faciem, contra in contra, quando tamen [*]( 1 Ex. 33, 18. 20—23 18 Kum. 12, 6-8 ) [*]( 2 accipit PB1 3 potes. S 6 supra (s. l. m. 2 add. af sup) E super PBSbd transiit PR 7 specula] spelunca bd 8 inanum raeatp E manum meam R3b 9 nam facies mea om. Sl 10 sequta P1 secutura R2 om. S 12 est] est figura (flgura add. m. 2) S figura- tae E aeclesiae E significatione PR2Sbd 13 ipsa b aeclesia E 15 intellegendae B, (8. l. m. 2 al de) E 18 uerba mea JPbd 19 uester] inter nos domino d inter nos b illi] illius b dominus om. d cognoscetur P 20 somnio Pb 22 enigmata ERS 25 sic (s. I. m. 2 al si) E )

dixit ei: ostende mihi temet ipsum, et nunc etiam ad ipsos, quos obiurgabat et quibus Moysi meritum ita praeferebat, sic loquebatur per creaturam corporalem praesentatam sensibus carnis. illo ergo modo in illa specie, qua deus est, longe ineffabiliter secretius et praesentius loquitur locutione ineffabili, ubi eum nemo uiuens uidet uita ista, qua mortaliter uiuitur in istis sensibus corporis, sed nisi ab hac uita quisque quodammodo moriatur siue omnino exiens de corpore siue ita auersus et alienatus a carnalibus sensibus, ut merito nesciat, sicut apostolus ait, utrum in corpore an extra corpus sit, cum in illam rapitur et subuehitur uisionem.

Quapropter si hoc tertium uisionis genus, quod superius est non solum omni corporali, quo per corporis sensus corpora sentiuntur, uerum etiam omni illo spiritali, quo similitudines corporum spiritu, non mente cernuntur, tertium caelum appellauit apostolus, in hoc uidetur claritas dei, cui uidendae corda mundantur. unde dictum est: beati mundicordes, quia ipsi deum uidebunt, non per aliquam corporaliter uel spiritaliter figuratam significationem tamquam per speculum in aenigmate, sed facie ad faciem, quod de Moyse dictum est "os ad os", per speciem scilicet, qua deus est quidquid est, quantulumcumque eum mens, quae non est quod ipse, etiam ab omni terrena labe mandata, ab omni corpore et similitudine corporis alienata et abrepta capere potest: a quo peregrinamur mortali et corruptibili onere grauati, quamdiu [*]( 10 cf. II Cor. 12, 3 17 Matth. 5, 8 19 cf. I Cor. 13, 12 24 cf. n Cor. õ, 6. 7 ) [*]( 1 ei dixit S ei om. P semetipsum R 2 preferebat R 4 in om. S 5 presentius B loquutione P 6 uinens] uidens bd uidet] uidit P uiuet bd 8 quodadmodo E1 9 adaersns (d exp. tn. 1) P 11 in 8. l. m. 1 8 12 eap. LIllI E 13 quod Rb 15 non] et non p2Bbd 17 corde P mundo corde PRSbd 20 enigmatae E enigmate S 21 quia E est deus Rbd 22 ipse] ipse est b 23 ab-ab om. P1 omni corpore et ab omni terrena Rb ab] et ab PSd ab omni corpore om. Rb 24 similitudinem R 25 peregrinamur (amur ita ras.) JR onere] honore 81 one*. regrauati (one in ras. m. 2) R )

per fidem ambulamus, non per speciem et cum hic iuste uiuimus. cur autem non credamus, quod tanto apostolo gentium doctori, rapto usque ad istam excellentissimam uisionem, uoluerit deus demonstrare uitam, in qua post hanc uitam uiuendum est in aeternum? et cur non dicatur iste paradisus excepto illo, in quo corporaliter uixit Adam inter ligna nemorosa atque fructuosa? quandoquidem et ecclesia, quae nos congregat in caritatis sinum, paradisus dicta est cum fructu pomorum. sed hoc figurate dictum est, tamquam illo paradiso, ubi proprie fuit Adam, ecclesia significata sit per formam futuri. quamquam diligentius considerantibus fortassis occurrat illo paradiso corporali, in quo Adam corporaliter fuit, et istam uitam sanctorum significatam, quae nunc agitur in ecclesia, et illam, quae post hanc erit in aeternum: sicut Hierusalem, quae interpretatur "uisio pacis" et tamen terrena quaedam ciuitas demonstratur, significat Hierusalem matrem nostram aeternam in caelis siue in his, qui spe salui facti sunt et quod non uident sperantes per patientiam expectant, secundum quos multi filii desertae magis quam eius, quae habet uirum, siue in ipsis angelis sanctis per ecclesiam multiformis sapientiae dei, cum quibus post hanc peregrinationem sine labore et sine fine uiuendum est.

Si autem sic accipimus tertium caelum, quo apostolus raptus est, ut quartum etiam et aliquot ultra superius caelos esse credamus, infra quos est tertium hoc caelum, sicut eos [*]( 8 Cant. 4, 13 18 cf. Rom. 8, 24. 25 19 cf. Gal. 4, 26, 27 21 Ephes. 3, 10 ) [*]( 1 iustae P1 2 quur FR 8 doctori gentium PRSbd 5 uidendum R eap. LV E quur PR 6 paradysus P 7 aeclesia E 8 sinu b 9 figuratae E figuratum R 10 propriae R aeclesia E significata] figurata b 14 aecleaia E ecelesia. (m er.) S 15 cap. LVI E Ierusalem Rd interpraetatur EPR 16 tamen] ctl b quaedam terrena (terraena P) PRSbd 17 ierusalem Pd aeternam 8. i. m. 1R 18 iia d 20 deserte P in om. Sd 21 aeclesiam E sapientiae (8. I. m. 2 add. a1 grę) E 25 aliquod ES snperius] super hos S 26 quod S hoc tertium PRSbd caelum om. R )

alii septem, alii octo, alii nouem uel etiam decem perhibent et in ipso uno, quod dicitur firmamentum, multos gradatim esse confirmant ac per hoc corporeos esse uel ratiocinantur uel opinantur — de quorum ratione atque opinione nunc disserere longum est; potest autem fieri, ut. etiam in spiritalibus uel intellectualibus multos quosdam gradus quisquam esse contendat aut, si possit, ostendat eosque distinctos iuxta aliquem prouectum magis minusue inlustrium reuelationum — sed utcumque se ista habeant et accipiantur, ut libet, ab alio sic, ab alio autem sic, ego uisorum uel uisionum praeter ista tria genera aut corpore aut spiritu aut mente usque adhuc uel nosse uel docere non possum. sed quot et quantae singulorum generum sint differentiae, ut in unoquoque aliud alio gradatim superferatur, ignorare me fateor.

Sicut autem in ista luce corporea est caelum, quod super terras suspicimus, unde luminaria clarent et sidera, quae corpora longe sunt meliora terrestribus, sic in illo genere spiritali, in quo uidentur corporum similitudines luce quadam incorporali ac sua, sunt quaedam excellentia et merito diuina. quae demonstrant angeli miris modis: utrum uisa sua facili quadam et praepotenti iunctione uel conmixtione etiam nostra esse facientes, an scientes nescio quomodo nostram in spiritu nostro informare uisionem, difficilis perceptu et difficilior dictu res est. sunt autem alia uisa usitata et humana, quae [*]( 4 opinantur (n fin. 8. 1. m. 1) R rationem R atque] siue PRSbd opinionem B 5 potest (te 8. 1. m. 1) S autem] etiam d etiam] iam S in om. b 7 aut-ostendat add. in mg. m. rcc. P 8 minusuel P 9 habent PRb accipiuntur b 10 cap. LVII E 12 quot (t m. 1 ex d) E quod PlS1 13 unumquoque S 16 terram S suscipimus b 17 longe (e ex a m. 2; E 19 quaedam (sup. ae add. m. 2 al a) E excellentia RI 20 uisi R 21 praeponenti (8. 1. add. m. 2 ai t) E 22 esse se (se add. m. 2) E an] ac P 23 nostro (tro 8. I. tn. 1), E pręceptu R u 24 dicturas (u s. I. pos. m. 1, sed m. 2 del. est) E res om. P uisa om. EPlS et om. b quae — 425, 4 cogitando in ras. m. 2 R )

siue ex ipso spiritu nostro multipliciter existunt siue ex corpore spiritui quodammodo suggeruntur, sicut fuerimus adfecti uel carne uel animo. non solum enim uigilantes homines curas suas cogitando uersant in similitudinibus corporum, uerum etiam dormientes hoc saepe somniant, quo indigent; nam et negotia sua gerunt ex animi cupiditate et epulis poculisque inhianter instant, si forte esurientes sitientesque dormierunt. quae omnia puto conparata illis angelicis demonstrationibus sic habenda, ac si in ista natura corporum terrena caelestibus conparentur.

Sic etiam in illo genere intellectualium uisorum alia sunt, quae in ipsa anima uidentur, uelut uirtutes, quibus uitia sunt contraria, siue permansurae, ut pietas, siue utiles . huic uitae et postea non futurae, sicut fides, qua credimus ea, quae nondum uidemus, et spes, qua futura cum patientia expectamus, et ipsa patientia, qua omnia toleramus aduersa, donec quo uol-umus ueniamus. istae quippe et huius modi uirtutes, quae nunc propter transigendam istam peregrinationem ualde necessariae sunt, non erunt in illa uita, propter quam adipiscendam sunt necessariae, et tamen etiam ipsae intellectualiter uidentur; neque enim aut corpora sunt aut species habent similes corporum. aliud autem est ipsum lumen, quo inlustratur anima, ut omnia uel in se uel in illo ueraciter intellecta conspiciat. nam illud iam ipse deus est, haec autem creatura, quamuis rationalis et intellectualis ad eius imaginem facta, quae cum conatur lumen illud intueri palpitat infirmitate [*]( 1 post sine legitar qualia saepe p. 426, 14 — uers. 20 corporis sui sqq. usque ad 427, 4 non solum in fol. 389b P; ex ipso spiritu sqq. leguntur post u. 6 p. 426 ceterum uide praefationis partem de codice P agentem exsistunt P exlstunt 81 4 curas] cur eas S 5 sepe PRS quo] quocĮ E quod PS 6 aepulis B 7 inianter E inhiantes bd instant] insistunt Pbd 8 dormiant R dormiunt b 9 abenda Pl 12 cap. LVIII E uidenter P1 18 permansure R pietates P 16 exspectamus (s pr. s. l. m. 1) E 17 ueniamus (a. I. add. m. 2 ai uide) E iste ER in huiusmodi S 18 transiendam S istam] iustam b 20 ipse P 21 uidentur (u fin. ex e) E 22 quo (o ex i m. 1) E 24 iam om. b hec S hoc b)

et minus ualet. inde est tamen quidquid intellegit sicut ualet. cum ergo illuc rapitur et a carnalibus subtracta sensibus illi expressius uisioni praesentatur non spatiis localibus, sed modo quodam suo, etiam supra se uidet, quo adiuta uidet quidquid etiam in se intellegendo uidet.