De Genesi Ad Litteram

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.

In hoc autem opere quaerendum est secundum sanctam scripturam, quid de diabolo dicendum sit. primo, utrum ab initio ipsius mundi sua potestate delectatus abstiterit ab illa societate et caritate, qua beati sunt angeli, qui fruuntur deo, an aliquo tempore in sancto coetu fuerit angelorum etiam ipse pariter iustus et pariter beatus. nonnulli enim dicunt ipsum ei fuisse casum a supernis sedibus, quod inuiderit homini facto ad imaginem dei. porro autem inuidia sequitur superbiam, non praecedit; non enim causa superbiendi est inuidia, sed causa inuidendi superbia. cum igitur superbia sit amor excellentiae propriae, inuidentia uero sit odium felicitatis alienae, . quid unde nascatur satis in promtu est. amando enim quisque excellentiam suam uel paribus inuidet, quod ei coaequentur, uel inferioribus, ne sibi coaequentur, uel superioribus, quod eis non coaequetur. superbiendo igitur inuidus, non inuidendo quisque superbus est. [*]( 4 aereum Rib 5 demonum R 9 uoluptate S 10 diximus multa PRd dixerimus!! 11 cap. X E 12 scribturam EP diabulo (di 8. l. m. 1) R primum Eug. 13 adstiterit 81 15 fueript (n exp. m. 1) S 16 ipsę.e (exp. m. 1) S et ipsi P iustus] iustus dl R et pariter beatus in mg. P 17 causum E 18 autem] haec Hlb 19 praecedet SBl causaip E superuiendi E1 20 inuidia] inuidentia b om. E1 superuia P cap. XI E superuia P 21 amor sit S inuidia SRbdEug. 22 felicitatis (ti 8. 1. m. 1) S alinę P promtu E1 promptu Rbd promtum PSl 24 pr. coequentur (pr. e s. I. m. 1) E quoaequantur PR cQęquantur b 25 non s. I. m. 1 S coequetur E quoaequetur JR superuiendo P igitur in ras. m. 1 E quisque S )

347

Merito initium omnis peccati superbiam scriptura definiuit dicens: initium omnis peccati superbia. cui testimonio non inconuenienter aptatur etiam illud, quod apostolus ait: radix omnium malorum est auaritia, si auaritiam generalem intellegamus, qua quisque adpetit aliquid amplius quam oportet propter excellentiam suam et quendam propriae rei amorem . cui sapienter nomen latina lingua indidit, cum appellauit priuatum, quod potius a detrimento quam ab incremento dictum elucet; omnis enim priuatio minuit. unde itaque uult eminere superbia, inde in angustias egestatemque contruditur. cum a communi ad proprium damnoso sui amore redigitur. specialis est autem auaritia, quae usitatius appellatur amor pecuniae. cuius nomine apostolus per speciem genus significans uniuersalem auaritiam uolebat intellegi dicendo: radix omnium malorum est auaritia. hac enim et diabolus cedidit, qui utique non amauit pecuniam, sed propriam potestatem. proinde peruersus sui amor priuat sancta societate turgidum spiritum eumque coartat miseria iam per iniquitatem satiari cupientem. hinc alio loco cum dixisset: erunt enim homines se ipsos amantes, continuo subiecit: amatores pecuniae, ab illa generali auaritia, cuius superbia caput est, ad hanc specialem descendens, quae propria hominum est. neque enim essent etiam homines amatores pecuniae, nisi eo se putarent excellentiores quo ditiores. cui morbo contraria caritas non quaerit, quae sua sunt, id est non priuata excellentia laetatur; merito ergo et non inflatur.

Hi duo amores — quorum alter sanctus est, alter inmundus, [*]( 2 Eccli. 10, 18 4 1 Tim. 6, 10 20 II Tim. 8, 2 25 cf. I Cor. 13, 5. 4 ) [*]( 1 superbia E 2 superuia P 6 proprie E 8 priuatam Eug (Knoll 191, 11) ab om. PlS 9 pribatio E1 10 superuia P unde P et in egestatem Eug egeBtates||qu§ P 11 retruditur S a] ex PlBbd damnoso (so 8. t. m. 1) S 12 cap. XII E 13 apostolos P1 14 uoleuat P 15 est om. S hac] ac E1 hinc PR*b enim om. b 17 pribat E1 18 cohartat S coarctat b 19 dixisseat E 21 amotores P superuia P 25 quae non quaerit Eug. quaeret S 26 pribata El 27 cap. XIII E alter sanctus est om. P est om. Eug. )

348

alter socialis, alter priuatus, alter communi utilitati consulens propter supernam societatem, alter etiam rem communem in potestatem propriam redigens propter adrogantem dominationem, alter subditus, alter aemulus deo, alter tranquillus, alter turbulentus, alter pacificus, alter seditiosus, alter ueritatem laudibus errantium praeferens, alter quoquo modo laudis auidus, alter amicalis, alter inuidus, alter hoc uolens proximo quod sibi, alter subicere proximum sibi, alter propter proximi utilitatem regens proximum, alter propter suam - praecesserunt in angelis, alter in bonis, alter in malis, et distinxerunt conditas in genere humano ciuitates duas sub admirabili et ineffabili prouidentia dei cuncta, quae creat, administrantis et ordinantis, alteram iustorum, alteram iniquorum. quarum etiam quadam . temporali conmixtione peragitur saeculum, donec ultimo iudicio separentur, et altera coniuncta angelis bonis in rege suo uitam consequatur aeternam, altera coniuncta angelis malis in ignem cum rege suo mittatur aeternum. de quibus duabus ciuitatibus latius fortasse alio loco, si dominus uoluerit, disseremus.

Quando ergo deiecerit superbia diabolum, ut naturam suam bonam praua uoluntate peruerteret, scriptura non dicit; ante tamen factum fuisse et ex hac eum homini inuidisse ratio manifesta declarat. in promtu est enim omnibus haec intuentibus non ex inuidentia superbiam nasci, sed ex superbia [*]( 1 pribatus E1 cummuni P utilitate R 3 redigendigens P 4 emalus ER 5 turbolentus S 6 enarrantium b quoq; J21 7 alter-inuidns om. Pl 8 snbigere (g ex c m. 1) R 9 utilitate S suam et hi duo ordines praecesserunt S praecesserunt [s. l. m. 2 al sit) E 10 conditas add. m. rec. P 11 ammirabili L\'IPI; 12 ineffabile P creat] creata sunt bd amministrantis EPS ministrantis Rb et ordinantis om. Ellg. 14 commixtionem P1 seculn P 15 in uel e regqg (.»\'« mg. uel regpo) S 17 aeternv (\\ sup. 0 fII. 1) B 20 cap. XIIIIE; hinc excerpit Eugipptus ed. Knoll p. 178,17—179, 9 supuia P nte 21 scribtura ElP 22 A«»» S 23 manifestat ac decl. (t fin. et ac add. m. 2) E prfttum P promptu SRbd hoc b 24 superuiam P )

349

potius inuidentiam. non autem frustra putari potest ab initio temporis diabolum superbia cecidisse nec fuisse ullum antea tempus, quo cum angelis sanctis pacatus uixerit et beatus, sed ab ipso exordio creaturae a suo creatore apostatasse, ut illud, quod dominus ait: ille homicida erat ab initio et in ueritate non stetit. utrumque ab initio intellegamus. non solum quod homicida fuit. sed etiam quod in ueritate non stetit. et homicida quidem ab illo initio, ex quo homo potuit occidi; non autem potuit occidi. antequam esset, qui occideretur. ab initio ergo homicida diabolus. quia ipse occidit hominem primum, ante quem nullus hominum fuit. in ueritate autem non stetit et hoc ab initio. ex quo ipse creatus est. qui staret, si stare uoluisset.

Quomodo enim duxisse uitam beatam inter beatos angelos credi potest, qui futuri sui peccati atque subplicii. id est desertionis et ignis aeterni. praescius non fuit? si praescius non fuit, merito quaeritur, cur non fuerit. neque enim sancti angeli aeternae suae uitae ac beatitatis incerti sunt. nam quomodo beati, si incerti? an dicemus hoc deum diabolo reuelare noluisse, cum adhuc esset angelus bonus. uel quid facturus uel quid passurus esset, ceteris autem reuelasse, quod essent in aeternum in eius ueritate mansuri? quod si ita est, ideo iam non aequaliter beatus, immo iam nec plene beatus fuit, quandoquidem plene beati de sua beatitudine certi sunt, ut eam nullus perturbet metus. quo autem malo merito ita [*](5 Ioh. 8, 44 18 cf. de ciuit. dei lib. XI 13 ) [*]( 1 inuiditiani E1 non autem] nec b autem s. l. m. 1 R ab] in b 2 supuia P 4 ab om. SR exordio (8. l. m. 2 at primordio) E primordio PRSbdEug 7 humicida Rl sed] uerum b quod] quia bd in (n s. l. m. 1) P 9 potuit autem Eug. autem] hoc 221 occidere ante quam b 11 quem (e ex a m. 1) S quam Rl 12 hoc] in hoc R ipsi P 14 uitam] etiam uitam bd 15 Buplicii E 16 dissertionia S post aeterni 3 litt. er. R praescius non fuit om. EPRSb 17 quur EXPR 18 aetemae] sempiternae S beatitatis (atis in ras.) P beatitudinis Sbd 19 cap. XV E dicimus S 21 autem] autem in ras. R uero hoc bd 22 qui essent b 23 plane Rbd beatus om. Et 24 plane Rbd 25 ita] tam b. )

350

discernebatur a ceteris, ut ei deus nec ea, quae ad ipsum pertinerent, futura reuelaret? numquid ille prius ultor quam iste peccator? absit. neque enim deus damnat innocentes. an forte ex alio genere angelorum fuit, quibus deus non dedit uel de se ipsis praescientiam futurorum? qui quonam modo beati possint esse non uideo, quibus incerta est ipsa sua beatitudo. nam et hoc quidam senserunt non fuisse diabolum in illa sublimi natura angelorum, quae supercaelestis est, sed in eorum, qui aliquanto inferius in mundo facti sunt et per sua officia distributi. tales enim fortasse posset aliquid etiam inlicitum delectare: quam tamen delectationem si peccare nollent, libero arbitrio cohiberent, sicut homo, maxime ille primus, qui peccati poenam nondum habebat in membris, quandoquidem et ipsa a sanctis uiris deo subditis per eius gratiam pietate superatur.

Porro ista quaestio de beata uita, utrum eam quisquam iam habere dicendus sit, cuius incertus est utrum secum permansura sit an ei miseria quandoque succedat, potest et de ipso primo homine oriri. nam si futuri sui peccati conscius erat diuinaeque uindictae, beatus esse unde poterat? ergo erat in paradiso non beatus. sed enim non erat futuri peccati sui praescius. ergo per hanc ignorantiam aut eiusdem beatitudinis incertus, et quomodo iam uere beatus? aut falsa spe certus, non scientia, et quomodo non stultus?

Sed tamen hominis adhuc in corpore animali constituti, cui oboedienter uiuenti dandum adhuc esset angelorum consortium et mutatio corporis ex animali in spiritale, possumus intellegere beatam uitam secundum quendam modum, etiamsi [*]( ilte 2 reuelareijt E prius ille S prior B iIlşę (corr. m. 1) S 5 possent Sb 7 illaj ipsa El 8 angelorum sCorum 8 supercae- lestis El aliquanto] aliqfi b 10 pOBset SI 11 noluissent PBJb e 12 primas (m s. l. m. 1) P 14 gratiarp (corr. m. 1) 8 gratiam (m 8. l.) E pietatem (m s. l. tI. 1) S 15 cap. XVI E 16 cui iocertum bd secum om. S 17 miseria om. S succedat miseria S 18 conscius (a. 1. m. 2 al pręscius) E praescius PBSbd 20 enim] autem b futuri om. b 25 consorcium R 27 beatam om. b et i mg. add. at hereticam modo JRl )

351

non erat praescius futuri sui peccati. neque enim et illi praescii fuerunt, quibus apostolus dicit: uos, qui spiritales estis, instruite huius modi in s\'piritu lenitatis, intendens te ipsum, ne et tu temteris; non absurde tamen nec inprobe dicimus beatos iam fuisse hoc ipso, quod spiritales essent non corpore, sed iustitia fidei, spe gaudentes, in tribulatione patientes. quanto magis ergo et ampliore modo beatus erat homo in paradiso ante peccatum, quamuis incertus futuri sui casus, qui spe ita gaudebat propter praemium futurae commutationis, ut nulla esset tribulatio, cui tolerandae patientia militaret! quamuis enim non uana praesumtione de incerto certus uelut stultus, sed spe non infidelis, antequam adprehenderet illam uitam, ubi certissimus ipsius aeternae uitae suae futurus esset, posset exsultare, quemadmodum scriptum est: cum tremore, et hac exsultatione multo abundantius in paradiso quam sancti in his terris beatus esse modo quodam inferiore quam in illa uita aeterna sanctorum supercaelestiumque angelorum, non tamen nullo.

Dicere autem de aliquibus angelis, quod in suo quodam genere beati esse possint, futurae suae iniquitatis et damnationis uel certe perpetuae salutis incerti, quibus nec spes subesset, quod aliquando et ipsi aliqua in melius mutatione certi de hac re futuri essent, uix ferenda praesumtio est; nisi forte et hoc dicatur ita creatos istos angelos mundanis ministeriis distributos sub aliis sublimioribus et beatioribus. [*]( 2 Gal. 6, 1 6 Rom. 12, 12 8 cf. de ciuitate dei lib. XI 12 15 Ps. 2, 11 ) [*](1 praestius It 2 4? quibus E 7 cap. XVII E ergo om. S 8 homo erat S 10 incommutationis b tolerande 81 11 prae- Bumptione EPPRSbd 13 adpraehenderet E 14 esset futurus S eisultare ts m. 1 8. I.) E exultare SB quemammodum E 15 scribtum ElP et (t ea: i m. 1) E exultatione PRSb exsultatione (s m. 1 8. I.) E habundantius R 16 esset b 18 supercelestiumque P 19 cap. XVIII E 20 damnationis E1 22 ipsi] illi S 28 certi (i ex e m. 1) E ferendaTp P praesumtio E1 praessumptio J2 24 igta (8 del. m. 1) E istos m. 1 in ras. E )

352

ut pro recte gestis praeposituris suis accipiant illam uitam beatam ac sublimiorem, de qua possint esse certissimi, cuius utique spe gaudentes possint non incongrue dici iam beati. ex quorum numero si diabolus cecidit cum sociis iniquitatis suae, simile est hoc ei, quod cadunt a iustitia fidei etiam homines simili superbia praeuaricati, uel se ipsos seducentes uel illi seductori consentientes.

Sed adserant haec duo genera bonorum angelorum qui potuerint, unum supercaelestium, in quibus numqam fuit, qui cadendo diabolus factus est, alterum autem mundanorum, in quibus fuit; mihi autem. fateor, unde hoc secundum scripturas adseram, non interim occurrit, sed coartatus quaestione illa, qua quaeritur, utrum sui casus praescius, antequam caderet, fuerit, ne suae beatitudinis incertos esse uel aliquando fuisse angelos dicerem, non sine causa putari posse dixi diabolum ab ipso creaturae, hoc est ab ipso uel temporis uel suae conditionis initio cecidisse nec aliquando in ueritate stetisse.

Unde nonnulli eum non in hanc malitiam libero arbitrio uoluntatis esse deflexum, sed in hac omnino creatum putant quamuis a domino deo summo et uero naturarum omnium creatore adhibentque testimonium de libro Iob, quoniam ibi scriptum est, cum de illo sermo esset: hoc est initium figmenti domini, quod fecit ut inludatur ab angelis eius: cui sententiae congruit, quod in psalmo scriptum est: draco hic, quem finxisti ad inludendum ei, nisi quod [*](18 de his et sequentibus cf. de ciuitate dei lib. XI 13 sqq. 22 Iob. 40, 14 25 Ps. 103. 26 ) [*]( 1 praepositoris S sui PS 2 bac E possent S 3 utique corr. tn. 2 R speş (s del. m. 1) S dici (i (in. ex n) P 4 quorum] quot!? eaecidit P 5 hoc est b etiam om. S 6 superuia P 8 adserant E1 bonorum angelorum et malorum S 9 unam PB* 11 unde hoc om. Ex scribturas EXP 12 cap. XVIIII E cohartatus S quoartatus B1 18 queritur P prescius S 15 dici b 17 caecidisse P 18 uoluntatis arbitrio bd 21 quaetes timonium P 22 scribtum ElP est] egiip (m. 1 exp.) R 24 congruet S scribtum El P 25 dracbo E hic] iste b om. S )

353

hic "quem finxisti" dixit, non autem sicut ibi, hoc est initium figmenti domini, tamquam initio eum ita finxisset, ut malus, ut inuidus, ut seductor, ut omnino diabolus esset non uoluntate deprauatus, sed ita creatus.

Haec opinio quomodo non sit aduersa ei, quod scriptum est: fecit deus omnia; et ecce bona ualde, ubi inuenitur diabolus non propria uoluntate deprauatus, sed ab ipso domino deo factus malus ualde, quamuis conentur ostendere nec insulse etiam uel inerudite adseratur non tantum conditione prima, sed etiam nunc deprauatis tot uoluntatibus in summa tamen omnia, quae creata sunt, id est uniuersam omnino creaturam bonam esse ualde, non quo boni sint in ea mali, sed quod non efficiant malitia sua, ut sub dei administratoris imperio, uirtute, sapientia decus et ordo uniuersitatis aliqua ex parte turpetur siue turbetur, cum suis quibusque uoluntatibus, etiam malis, tribuantur certi et congrui limites potestatum et pondera meritorum, ut etiam cum ipsis conuenienter iusteque ordinatis uniuersitas pulchra sit: tamen, quia cuilibet occurrit et uerum est atque manifestum iustitiae ipsi esse contrarium, ut nullo praecedente merito hoc ipsum in quoque deus damnet, quod in eo ipse creauerit, certaque et euidens damnatio diaboli et angelorum eius ex euangelio recitatur, ubi se dicturum dominus praenuntiauit eis qui a sinistris sunt: ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius, nullo modo in eo naturam, [*](6 Gen. 1, 31 24 Matth. 25, 41 ) [*]( 1 sicut ibi] sic tibi Rl 2 in initio Pbd 3 ut fin. om. S omnium S 4 deprauaptus (n m. 1 exp.) S 5 aduers Bl ei (i a. I. add. m. 2) R 6 ubi-Ilalde om. d 7 ab] ap P 8 nec] ut b 9 insulsae S etiam (e a. l. m. 1) E ineruditae E ineruditae P 10 deprauatis (t ex r m. 1) E . 12 quod liid 13 ut] et E amministratoris E2PR 16 turbetur b turpetur b 16 certi (i ex e m. 1) R milites (s. l. tn. 2 i limites) R 18 pulcra S 19 quilibet bd 20 praecidente PR 21 quoque E quoquo PR unoquoque S quoquam bd 22 damnatio El 23 eis in ras. S 24 sunt] erunt S paratus S 25 diabulo R1 ) [*]( XXVIII. Aug. lIect. III pars 1. ) [*]( 23)

354

quam deus creauit, sed malam propriam uoluntatem poena ignis aeterni plectendam esse credendum est.

Nec eius naturam esse significatam, quod dictum est: hoc est initium figmenti domini, quod fecit ut inludatur ab angelis eius, sed uel corpus aerium, quod tali uoluntati congruenter aptauit, uel ipsam ordinationem, in qua eum fecit etiam nolentem utilem bonis, uel, quod praesciens eum propria uoluntate malum futurum fecit eum tamen non abstinens bonitatem suam in praebenda uita atque substantia futurae etiam noxiae uoluntati, simul praeuidens, quanta de illo bona esset sua mirabili bonitate ac potestate facturus. initium autem figmenti domini dictus est, quod fecit ut inludatur ab angelis eius, non quia ipsum primitus condidit uel initio malum condidit, sed quia, cum sciret eum ad hoc propria uoluntate malum futurum, ut bonis noceret, creauit eum ad hoc, ut de illo bonis ipse prodesset. hoc est enim: ut inludatur ab angelis eius, quoniam sic inluditur, cum sanctis prosunt temtationes eius, quibus eos deprauare conatur, ut malitia, in qua ipse esse uoluit, eo nolente sit utilis seruis dei, qui hoc praeuidens eum finxit. ideo initium ad inludendum, quia et mali homines, uasa eiusdem diaboli et tamquam capitis corpus, quos nihilominus deus malos futuros praeuidens creauit tamen ad utilitatem sanctorum, similiter inluduntur, cum et ipsis nocere uolentibus praestatur sanctis ex eorum conparatione cautela et pia sub deo humilitas et intellegentia gratiae et exercitatio ad tolerandos malos et probatio ad diligendos inimicos. sed ille est initium figmenti, quod sic inluditur, quia praecedit istos et temporis antiquitate [*]( 5 aereum b 7 etiam (e ex u m. 1) E utilem (u 8. l. m. 1) 12 8 eum om. b eum om. b 9 praeuenda P adque E1 10 uolnntatis PRS 11 bonitate (boni in ras.) E potestate esset 8 12 cap. XX E dictupis (ur exp. m. 1) P 16 prodeesset P 18 deprabare El 19 esse om. S 20 qui] quia PRbd 21 eiusdem] eius S 24 prestatur E 25 cautela] cauta P humilitatis et intelligentie gratia b 28 & inluditur (exp. m. 1) S praecedet S praecedististos P )

355

et principatu malitiae. hoc autem illi deus per sanctos angelos facit illo opere prouidentiae, quo creatas naturas administrat, subdens uidelicet angelos malos angelis bonis, ut malorum inprobitas non quantum nititur sed quantum sinitur possit; nec tantum angelorum malorum, uerum et hominum, donec etiam ista iustitia, qua uiuitur ex fide, quae nunc patienter in hominibus exercetur, conuertatur in iudicium, ut possint et ipsi non solum duodecim tribus Israhel, sed etiam angelos iudicare.

Quod ergo putatur numquam diabolus in ueritate stetisse, numquam cum angelis beatam duxisse uitam, sed ab ipso suae conditionis initio cecidisse, non sic accipiendum est, ut non propria uoluntate deprauatus, sed malus a bono deo creatus putetur: alioquin non ab initio cecidisse diceretur; neque enim cecidit, si talis est factus. sed factus continuo se a luce ueritatis auertit, superbia tumidus et propriae potestatis delectatione corruptus . unde beatae atque angelicae uitae dulcedinem non gustauit: quam non utique acceptam fastidiuit, sed nolendo accipere deseruit et amisit. proinde nec sui casus praescius esse potuit, quoniam sapientia pietatis est fructus. ille autem continuo inpius consequenter et mente caecus non ex eo, quod acceperat, cecidit, sed ex eo, quod acciperet, si subdi uoluisset deo: quod profecto quia noluit, [*]( 6 cf. Rom. 1, 17 7 cf. Ps. 93, 15 8 cf. Matth. 19, 28 cf. I Cor. 6, 3 ) [*]( 1 principatum EP h.oc (ae er.) R ille PlR om. b 2 amministrat E2PR 4 improuitas P 5 et hominum] etiam et hominum PRl 6 istaip (m exp. m 1) P fide (f ex i m. 2) P 7 exerce*»tur (re er.) R 8 set R angelos (n s. I. m. 1) E 10 cap. XXI E; hinc inc. Excerpta Eugippii (ed. Knoll 179, 14-182, 14) 11 duxisse (u sup. i m. 1) S 12 condicionis Eug caecidisse P sic (c sup. t add. m. 1) S 13 deprauatus est S 15 cecidit (ci s. I. m. 1) E talis (i ex e m. 1) R est] esset P om. Eug. 16 superuia P proprie E 19 fastidiauit (a exp. tn. 1) S disseruit iJ1 20 praestius R quoniam (niam s. l. add. m. 2) R quam b 22 cecus SR caecatus Eug. 23 acciperet] acceperat S subditio P ) [*]( 23* )

356

et ab eo quod accepturus erat cecidit et potestatem illius, sub quo esse noluit, non euasit, factumque in illo est pondere meritorum, ut nec iustitiae possit lumine delectari nec ab eius sententia liberari.

Quod ergo per Esaiam prophetam in eum dicitur: quomodo cecidit de caelo lucifer mane oriens? contritus est in terram qui mittebat ad omnes gentes. tu autem dixisti sensu tuo: in caelum ascendam, super sidera caeli ponam thronum meum, sedebo in monte excelso super montes excelsos, qui sunt ad aquilonem, ascendam super nubes, ero similis altissimo. nunc autem ad inferos descendes et cetera, quae in figura regis uelut Babylonis in diabolum dicta intelleguntur, plura in eius corpus conueniunt, quod etiam de humano genere congregat, et in eos maxime, qui ei per superbiam cohaerent apostatando a mandatis dei. sicut enim qui erat diabolus homo dictus est, ut in euangelio: inimicus homo hoc fecit, ita qui homo erat diabolus dictus est, ut rursus in euangelio: nonne ego uos duodecim elegi? et unus ex uobis diabolus est. et sicut corpus Christi, quod est ecclesia, dicitur Christus, sicut illud est: uos Abrahae semen estis, cum paulo superius dixisset: Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius. non dicit: et seminibus tamquam in multis, sed tamquam in uno: et semini tuo, quod est Christus, et iterum: sicut enim [*]( 6 Es. 14, 12-15 17 Matth. 13, 28 19 Ioh. 6, 70 21 Gal. 3, 29. 16 25 I Cor. 12, 12 ) [*]( 2 non (n fin. s. Z. m. 1) E 5 cap. XIII E Isaiam bd 9 tronum P montem excelsum S 10 excelsus P 12 descendens E descendis S 13 uelut] uel S babyljjlonis P babyllonis B babylonię (i 8. I. m. t) S 14 corpus 8. 1. m. 1 12 15 congregat] congruat p congruebat b 16 coherent EPBS apostatando (ta ante n a. l. m. 1) R cap. XXIII E 18 ita qui] itaque P1 qui corr. m. 2 22 dUbolus ut (u stip. e poe. m. 1) S 19 aone S eligi P 20 zabulus (corr. m. 1) S 21 aeclesia E habrahae P 22 habrahae P 28 promissionis P1 semine P1 24 sed tamquam] sed quasi S et setaini tuo om. S 25 qui b )

357

corpus unum est et membra habet multa, omnia autem membra corporis cum sint multa unum est corpus, ita et Christus: eo modo etiam corpus diaboli, cui caput est diabolus, id est ipsa inpiorum multitudo maximeque eorum, qui a Christo uel de ecclesia sicut de caelo decidunt, dicitur diabolus et in ipsum corpus figurate multa dicuntur, quae non tam capiti quam corpori membrisque conueniant. itaque lucifer, qui mane oriebatur et cecidit, potest intellegi apostatarum genus uel a Christo uel ab ecclesia: quod ita conuertitur ad tenebras amissa luce, quam portabat, quemadmodum qui conuertuntur ad deum a tenebris ad lucem transeunt, id est qui fuerunt tenebrae lux fiunt.

Item in figura principis Tyri per Ezechielem prophetam in diabolum dicta intelleguntur: tu es signaculum similitudinis et corona decoris; in deliciis paradisi dei fuisti. omni lapide pretioso ornatus es et cetera, quae non tam in ipsum principem spiritum nequitiae quam in corpus eius dicta conueniunt. paradisus enim dicta est ecclesia, sicut legitur in Cantico canticorum: hortus conclusus, fons signatus, puteus aquae uiuae, paradisus cum fructu pomorum. inde ceciderunt uel aperta et corporali separatione omnes haeretici uel occulta et spiritali, quamuis in ea corporaliter esse uideantur, omnes conuersi ad uomitum suum cum post remissionem omnium peccatorum paululum [*]( 14 Ezech. 28, 12. 13 19 Cant. 4,12. 15 .13 23 cf. Prou. 26, 11; II Petro 2, 22. 21 ) [*]( 4 maiime quae P õ aeclesia EP 6 decidunt] ceciderunt S figuratae E figuratae PRS 7 capite P1 corpore P1 membrisquae P membris b conueniat P 8 oribatur P oaecidit P potest] post El 9 apostatarum (alt. ta 8. 1. m. 1) E 11 quemammodum EPR conuertuntur III 12 fiunt lux Fug. 13 cap. XXIIII E hiezechielem PR*Eug. profetam E prophętam R 15 paradysi R dei om. b 16 praetioso EPS praecioso R ordinatus S et 999 (uon exp. m. 1) S 17 spirituumS 18 eius a. l. m. IS paradyssusR et ecclesiaP et aeclesia (et 8. 1. m. 2 add.) E 19 legitur post canticorum in b ortus ElS 21 caecideruntP 22 hereticiEPRS 23 in 8. l.m.lR uideantur (de add. m. 2) P 24 postremis nem P omnium om. ES peccatorum euorum S )

358

ambulassent in uia iustitiae, in quibus facta sunt posteriora deteriora prioribus et quibus expediebat non cognoscere uiam iustitiae quam cognoscentibus retrorsum reflecti a tradito sibi sancto mandato. hanc pessimam generationem dominus describit, cum dicit spiritum nequam exire ab homine et cum aliis septem redire et in domo, quam mundatam iam inuenerat intrare, ut sint nouissima hominis illius peiora prioribus. tali enim generi hominum, quod iam factum est corpus diaboli, possunt haec uerba congruere: a die, qua creatus es tu cum cherub, id est cum sede dei, quae interpretatur "multiplicata scientia", et posui te in monte sancto dei, hoc est in ecclesia — unde est: et exaudiuit me de monte sancto suo - fuisti in medio lapidum flammeorum, id est sanctorum spiritu feruentium, lapidum uiuorum, ambulasti sine uitio tu in diebus tuis, ex quo die creatus es tu, donec inuenta sunt delicta tua in te. possunt diligentius ista tractari, ut fortassis ostendant non solum et hunc intellectum esse in his uerbis posse, sed omnino alium esse non posse.

Uerum quia longum est et alium sermonem exigit eidem tantum quaestioni deputatum, nunc sufficiat ista conplexio aut ab initio conditionis suae diabolum a beatitudine, quam si uoluisset percepturus fuerat, inpia superbia cecidisse aut alios esse angelos inferioris ministerii in hoc mundo, inter quos secundum eorum quandam non praesciam beatitudinem uixerat et a quorum societate cum sibi subditis [*]( 5 cf. Matth. 12, 43—45 9 Ezecb. 28, 14. 15 12 Ps. 8, 5 ) [*]( 1 ambulassent (pr. s ex n tn. 1) E 2 cognoscereat P1 3 a om. b 5 describet P1 omine P 6 et in] in Eug. 7 intrare ES Eug: inhabitare PBbd 8 generi (i sup. e pos. m. 1) S 9 possint P es in ras. B est S tu in ras. B om. S 10 cerubi El interprae- tatur EPRS 11 posuit PSbd posui tel pos»*uitae B dei] suo b 12 aeclesia E et om. S 14 spirituum Eug. 16 delicta] dilecta P 17 fortasse S ostendatur Bbd 21 deputandum S cap. XXV E \'22 a] ab ea (b et ea add. in fine uers. m. 2) R 23 erat 8. superuia P caecidisse P 25 quadam S 26 uixerat (u ex d m. 1) E et om. S )

359

angelis suis tamquam archangelus cecidit per superbam inpietatem — si hoc ullo modo adseri potest, quod mirum si potest — aut certe rationem requirendam, quemadmodum omnes sancti angeli, si inter illos aliquando pariter beatus cum suis angelis diabolus uixit, nondum habuerint etiam ipsi certam praescientiam perpetuae felicitatis suae, sed eam post casum eius acceperint, aut quo merito ante peccatum suum diabolus cum sociis suis a ceteris angelis discretus fuerit, ut ipse sui futuri casus esset ignarus, illi autem certi permansionis suae, dum tamen et peccatores angelos minime dubitemus detrusos tamquam in carcerem caliginis huius aeriae circa terras secundum apostolicam fidem in iudicio puniendos seruari et in illa superna beatitate sanctorum angelorum non esse incertam uitam aeternam nec nobis secundum dei misericordiam et gratiam et fidelissimam pollicitationem incertam futuram, cum fuerimus eis post resurrectionem et istorum mutationem corporum copulati. ad hanc enim spem uiuimus et eius promissionis gratia recreamur. quidquid autem etiam de diabolo dici potest, cur eum deus creauerit, cum talem praesciret futurum, et cur omnipotens eius uoluntatem non conuertat in bonum, secundum ea, quae disseruimus. cum de malis hominibus similiter quaereremus, siue intellegatur siue credatur siue quid melius inueniri potest inueniatur.

Ab illo ergo, cuius super omnia, quae creauit, summa potestas est, per angelos sanctos, a quibus inluditur diabolus, [*]( .10 cf. II Petro 2, 4 ) [*]( 1 superbjam (i del. m. 1) E superuiam P superb.am (i er.) S superbię b 2 impietatem El et impictatem (et add. m. 2) B 8 ratio est requirenda b quemammodum E 4 si om. S beatus] b-rõs b 5 diabulus P 6 post (t add. m. rec) P 7 casum] causam RI suum peccatum PRSbd 9 casus futuri PRbd illi (alt. 1 8 l. et i fin. ex e m. 1) B 10 mineme P1 11 carcere E 12 aereę b 13 beatitudine PRS2bd 15 fedelissimam P 17 mutatione S copulari b enim] eius b 19 quur P cum ex euitit S 20 quur P 21 conuertit b desseruimus ij1 22 quaereremus] quaereremus accipiendum puto 8 24 hinc excerpit Eugippius ed. Knoll pag. 218, 14-221, 7 ergo] enim S 25 sanctos] suos b )

360

cum et de ipsius maliuolentia consulitur ecclesiae dei, non est permissus temtare feminam nisi per serpentem nec uirum nisi per feminam. sed in serpente ipse locutus est utens eo uelut organo mouensque eius naturam eo modo, quo mouere ille et moueri illa potuit ad exprimendos uerborum sonos et signa corporalia, per quae mulier suadentis intellegeret uoluntatem. in ipsa uero muliere, quia illa rationalis creatura erat, quae motu suo posset uti ad uerba facienda, non ipse locutus est, sed eius operatio atque persuasio, quamuis occulto instinctu adiuuaret interius, quod exterius egerat per serpentem. quod quidem si solo instinctu occultius ageret, sicut egit in Iuda, ut traderet Christum, posset efficere in anima superbo amore suae potestatis induta. sed, sicut iam dixi, temtandi uoluntatem habet diabolus, in potestate autem nec ut faciat habet nec quomodo faciat. quia permissus est ergo, temtauit et, quomodo permissus est, ita temtauit; cui autem generi hominum prodeesset quod faciebat, neque sciebat neque uolebat et eo ipso inludebatur ab angelis.

Non itaque serpens uerborum sonos intellegebat, qui ex illo fiebant ad mulierem. neque enim conuersa credenda est anima eius in naturam rationalem, quandoquidem nec ipsi homines, quorum rationalis natura est, cum daemon in eis loquitur ea passione, cui exorcista requiritur, sciunt, quid loquantur: [*]( 12 cf. Ioh. 13, 2 ) [*]( 1 et] det P1 maleuolentia d consoletur 221 consulatur b consolitur Pl aeclesiae (e fin. 8. I. m. 1) E aeccleeiae 8 3 cap. XXVI E loquutus R 4 quo mouereJ quomodo uere Bib 6 et moueri] et monere F1 monere et moueri b illa om. b ueruorum P 6 suadentes P 7 mulier El ratioqatipnalis E rationabilis S 8 loquutus P 9 occultu 81 10 stinctu El instinctu (u sup. o m. 1) R 11 stinctu Et 12 iudaw (exp. m. 1) S animo b 13 induta (s. l. m. 2 add. al duc) E inducta PRSbdEug 14 habet uoluntatem S potestatem E 15 cap. XXVII E ergo permissus est S 16 cui] quod SBI 17 prodęesset E prodesset RSbd faciebat (eb s. l. m. 1) 8 20 fiebant (n 8 l. m. 1) 8 22 homnes P demon P in om. P in eia wp. iis scr. m. 1 S 28 eitorcista E )

361

quanto minus ille intellegeret uerborum sonos, quos per eum et ex eo diabolus illo modo faciebat, qui hominem loquentem non intellegeret, si eum a diabolica passione inmunis audiret! nam et quod putantur audire et intellegere serpentes uerba Marsorum, ut eis incantantibus prosiliant plerumque de latebris, etiam illic diabolica uis operatur, ad agnoscendam ubique prouidentiam quam rem cui rei naturali ordine subiciat et quid etiam uoluntatibus malis sapientissima potestate permittat, ut hoc magis habeat usus serpentes moueri carminibus hominum quam ullum aliud genus animantium. etiam haec enim non parua testatio est naturam primitus humanam serpentis seductam esse conloquio. gaudent enim daemones hanc sibi potestatem dari. ut ad incantationem hominum serpentes moueant, ut quolibet modo fallant quos possunt. hoc autem permittuntur ad primi facti memoriam commendandam, quo sit eis quaedam cum hoc genere familiaritas. porro ipsum primum factum ad hoc permissum est, ut per naturam serpentis significaretur generi hominum, cui erudiendo haec gesta conscribi oportebat, omnis diabolicae temtationis similitudo: quod adparebit, cum in serpentem proferri coeperit diuina sententia.

Proinde prudentissimus omnium bestiarum, hoc est astutissimus, ita dictus est serpens propter astutiam diaboli, quae in illo et de illo agebat dolum, quemadmodum dicitur prudens uel astuta lingua, quam prudens uel astutus mouet ad aliquid prudenter astuteque suadendum. non enim est haec uis seu uirtus membri corporalis, quod uocatur lingua, sed utique mentis, quae utitur ea. ita etiam dictus [*]( 1 ille 8. I. m. 1 8 2 et s. I. tn. 1 S om. Eug 3 non s. I. m. 1 S 4 cap. XXVIII E 5 morsorum P1 6 late»«bris (re er.) R cognox /• scendam P BSbd agnoscendam Eug 8 et] ut Rlb 9 habeat magis S 11 etiam haec] et iam hoc b 12 hamanam 81 13 enim] autem Eug. demones S incantationes E1 14 moueantur Eug 15 possint S permittantur Et 16 conmendandam R quod PSbd, (d er.) R 19 scribi S 20 apparebit E 22 cap. XXVIIII E 24 diabali P qui b quemammodum EPR 26 acjistutaeque E )

362

est stilus mendax scribarum; neque enim esse mendacem pertinet nisi ad uiuentem atque sentientem . sed stilus mendax dictus est, quod per eum mendax mendaciter operetur, quemadmodum si et iste serpens mendax diceretur, quod eo diabolus tamquam stilo mendaciter uteretur.

Hoc ideo commendandum putaui, ne quisquam existimans animantia rationis expertia humanum habere intellectum uel in animal rationale repente mutari seducatur in illam opinionem ridiculam et noxiam reuolutionis animarum uel hominum in bestias uel in homines bestiarum. sic ergo locutus est serpens homini, sicut asina, in qua sedebat Balaam, locuta est homini, nisi quod illud opus fuit diabolicum, hoc angelicum. habent enim quaedam boni et mali angeli opera similia, sicut Moyses et magi Pharaonis. uerum in his etiam boni angeli potentiores sunt nec mali angeli etiam talium operum quidquam possunt, nisi quod per bonos angelos permiserit deus, ut retribuatur unicuique secundum cor eius uel secundum gratiam dei utrumque iuste ac benigne per altitudinem diuitiarum sapientiae et scientiae dei.

Dixit ergo serpens mulieri: quid quia dixit deus: non edetis ab omni ligno paradisi? et dixit mulier serpenti: a fructu ligni, quod est in paradiso, edemus; de fructu autem ligni, quod est in medio paradisi, dixit deus: non edetis ex eo neque tangetis illud, ne moriamini. ideo prius interrogauit serpens et respondit hoc mulier, ut praeuaricatio esset inexcusabilis neque [*]( 11 cf. Num. 22, 28 13 cf. Exod. 7, 10. 11 18 cf. Rom. 11, 33 20 Gen. 3, 1-8 ) [*]( 2 atque sentientem om. P j mendatiter Sl quemammodum ERS1 4 et om. S 6 conmendandum R 7 racionis R exper*»»tia R 8 animal rationale] animã. rationalg S mutare P1 oppinionem S 9 reuolutiones P 10 uestiarum P1 cap. XXX E loquutus P 11 balam P 12 fuit opus bd 15 nec] •& (& in ras.) R quicquam operum S quicquam SR 18 iustae 1-1 19 et scientiae om. d 20 mulieri (i fin. ex e m. f) P 21 ęditis P 22 serpente P1 fructi E 23 edimus b 24 paradiso EPR contingetis P 26 hgc b )

363

ullo modo dici posset id, quod praeceperat deus, oblitam fuisse mulierem, quamquam et obliuio praecepti, maxime unius et tam necessarii, ad maximam culpam damnabilis neglegentiae pertineret. uerum tamen euidentior eius transgressio est, cum memoria retinetur et tamquam in illo deus adsistens praesensque contemnitur. unde necessarium fuit, cum in psalmo diceretur: et memoria retinentibus mandata eius, addere: ut faciant ea. multi enim memoria retinent, ut contemnant ea praeuaricationis maiore peccato, ubi obliuionis nulla est excusatio.

Dixit ergo serpens mulieri: non morte moriemini. sciebat enim deus, quoniam qua die manducaueritis de eo aperientur uobis oculi et eritis sicut dii, cognoscentes bonum et malum. quando his uerbis crederet mulier a bona atque utili re diuinitus se fuisse prohibitos, nisi iam inesset menti amor ille propriae potestatis et quaedam de se superba praesumtio, quae per illam temtationem fuerat conuincenda et humilianda? denique uerbis non contenta serpentis considerauit lignum uiditque bonum ad escam et decorum ad aspectum et non credens posse inde se mori, arbitror, quod putauerit deum alicuius significationis causa dixisse: si manducaueritis, morte moriemini. atque ideo sumsit de fructu eius et manducauit et dedit etiam uiro suo secum, fortassis etiam cum uerbo suasorio, quod scriptura tacens intellegendum relinquit. an forte nec suaderi iam [*]( 7 Ps. 102, 18 11 Gen. 3, 4. 5 19 Gen. 3, 6 ) [*]( 1 possit PR 2 maxime B 3 dampnabilis B2 6 contempnitur R 8 adderent 8 retinent memoria bd 9 contempnant E28 contemnat P 10 obliuionis (obli 8. I. m. 1) R 11 cap. XXXI E 12 quo lib; sed cf. 332, 20 manducaberitis P 18 adaperientur E*PRSbd dii] die P1 15 utile P1 se om. S 16 menti] ei S amor menti illę b 17 de se] deęşse E praesumptio EzRSbd 18 conuincendam P humilanda E humiliandam P contenta ex contempta corr. m. 1 S 20 posse om. S1 se inde S 22 adque ElP 23 ideo s. l. m. 1 S sumpsit EzRSbd dedit (de 8. I. m. 1) E 24 scribtura EP 25 reliquit E2b )

364

opus erat uiro, quando illam eo cibo mortuam non esse cernebat?

Ergo ederunt. et aperti sunt oculi amborum. quo nisi ad inuicem concupiscendum, ad peccati poenam carnis ipsius morte conceptam, ut iam esset corpus non animale tantum, quod poterat, si oboedientiam conseruarent, in meliorem spiritalemque habitum sine morte mutari, sed iam corpus mortis, in quo lex in membris repugnaret legi mentis? neque enim clausis oculis facti erant et in paradiso deliciarum caeci palpantesque oberrabant, ut uetitum lignum etiam nescientes adtingerent palpantesque fructus prohibitos ignorando. quomodo autem animalia et uolatilia adducta sunt ad Adam, ut uideret, quid ea uocaret, si non uidebat? et quomodo ipsa mulier ad uirum adducta est, quando facta est, ut de illa, quam non uidebat, diceret: hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea et cetera? postremo, quomodo uidit mulier, quia bonum est lignum in escam et quia placet oculis ad uidendum et decorum est cognoscere, si eorum clausi erant oculi?

Nec tamen ideo propter unius uerbi translationem totum figurate accipiendum est. uiderit enim, quemadmodum dixerit serpens: aperientur uobis oculi. hoc enim eum scriptor libri dixisse narrauit; in qua uero significatione uel sententia dixerit, lectori considerare permisit. hoc autem, quod scriptum est: et aperti sunt oculi eorum et cognouerunt, quia nudi erant, ita scriptum est, quemadmodum omnia, quae gesta narrantur, nec tamen ideo in allegoricam narrationem nos debent ducere. neque enim et euangelista narrator dicta [*]( 3 Gen. 3, 7 8 cf. Rom. 7, 23 12 cf. Gen. 2, 19. 22. 23 26 cf. Luc. 24, 18-31 1 illom P1 cibu El mortua B 3 cap. XXXII E . 4 quo] Quomodo b ó morte] memoriae S concepta El 7 mutare P 9 diliciarum PR 12 autem B. l. m. 1 8 et uolatilia post sunt legitur in 8 15 ex] de Sd 21 quemammodum ESB quaemammodum P 22 eum 8. l. tn. 1 R scribtor EPR1 scriptura S 24 scribtum ElP 26 scribtum EyP quemammodum EPR 28 et om. E1 narratur S)

365

cuiusquam figurata ex eius persona inserebat, ac non ex persona sua, quae fuerant gesta, narrabat, cum diceret de illis duobus, quorum erat unus Cleophas, quod, cum fregisset eis dominus panem, aperti sunt oculi eorum et cognouerunt eum, quem per uiam non cognouerant, non utique clausis oculis ambulantes, sed eum cognoscere non ualentibus. sicut ergo ibi, sic nec isto loco narratio figurata est, quamuis translato uerbo scriptura usa sit, ut apertos diceret oculos, qui et antea patebant: apertos utique ad aliquid intuendum . et cogitandum, quod antea numquam aduerterant. ubi enim ad transgrediendum praeceptum audax curiositas mota est, auida experiri latentia, quidnam tacto uetito sequeretur, et noxia libertate habenas prohibitionis rumpere delectata, probabilius existimans non esse mortem, quam timuerant, secuturam — tale quippe pomum credendum est fuisse in illa arbore, cuius generis poma iam in aliis arboribus innoxia senserant — magis crediderunt posse deum peccantibus facile ignoscere, quam patienter tulerunt non cognoscere, quidnam esset uel cur eos inde cibum sumere uetuisset. mox ergo ut praeceptum transgressi sunt intrinsecus gratia deserente omnino nudati, quam typho quodam et superbo amore suae potestatis offenderant, in sua membra oculos iniecerunt eaque motu eo, quem non nouerant, concupiuerunt. ad hoc ergo aperti sunt oculi, ad quod antea non patebant, quamuis ad alia paterent.

Haec mors ea die accidit, qua factum est quod deus uetuit. amisso quippe statu mirabili corpus ipsum — qui status etiam de ligno uitae uirtute mystica praebebatur, per [*]( 2 narrabagt (n del. nJ. 1) E 3 unus erat Bbd cleopas E1P 6 cognouerunt P 6 ualentes S 7 nec] in b 8 scribtura E1P sit] uideatur b 12 auida in ras. R 13 abenas El 16 arbore (re corr. m. 2) R 17 magis] unde magis PJRlbd deum posse PBSbd 18 tulerit b quidnam (nam 8. l. m. 1) B 19 uel om. E quur P ciuum El ut ergo PBSbd 21 typq EPIrb tyfo BS3 tipo 81 22 iniecterunt E eaquae E eaquae PB2 eo om. b 23 qug (e ex a) S nouerunt PBl concupierunt iZ1 cap. XXXIII E 24 aliam PB parterent PB 26 qui] cui bd 27 statutus B mistica SB )

366

quem nec morbo temtari nec mutari aetate potuissent, ut hoc in eorum carne quamuis adhuc animali et in melius postea commutanda iam tamen significaretur per escam ligni uitae, quod ex ipso spiritali alimento sapientiae, cuius sacramentum illud lignum erat, fit in angelis per aeternitatis participationem, ut in deterius non mutentur — hoc ergo amisso statu corpus eorum duxit morbidam et mortiferam qualitatem, quae inest etiam pecorum carni, ac per hoc etiam eundem motum, quo fit in pecoribus concumbendi adpetitus, ut succedant nascentia morientibus, sed tamen etiam in ipsa iam poena suae generositatis index anima rationalis bestialem motum in membris suae carnis erubuit eique incussit pudorem non solum, quia hoc ibi sentiebat, ubi numquam antea tale aliquid senserat, uerum etiam quod ille pudendus motus de praecepti transgressione ueniebat. ibi enim sensit, qua prius gratia uestiretur, quando in sua nuditate nihil indecens patiebatur. ibi conpletum est: domine, in uoluntate tua praestitisti decori meo uirtutem. auertisti autem faciem tuam, et factus sum conturbatus. denique illa conturbatione ad folia ficulnea cucurrerunt, succinctoria consuerunt et quia glorianda deseruerant pudenda texerunt. nec arbitror eos cogitasse aliquid in illis foliis, quod talibus congrueret contegi iam membra prurientia; sed occulto instinctu ad hoc illa conturbatione conpulsi sunt, ut etiam talis poenae suae significatio a nescientibus fieret, quae peccatorem facta conuinceret et doceret scripta lectorem. [*](17 Ps. 29, 8 ) [*](2 adhuc (8. l. m. 1) R animali adhuc S et] licet S 3 aescam P 4 sapientiae om. b 5 bonis angelis b 7 quod 8 8 cap. XXXIIU E 9 concumbendi (d ex t m. 1) E appetitus E 10 ipsa; (m er.) R iam om. b poena. (m er.) R 11 uindex b uestialem E1 membrum S 12 erubit R eiquę P 13 hoc 8. 1. m. 1 S ibi] cibi P solaibi S 14 motus] modus b 17 bona uoluntate (bona add. m. 2) E prestitisti ES 18 tuam a me Sb 20 gloriando b 23 instinctu (alt. n 8. l. m. 1) E instintu Pl instincto Rl tinctu S1 24 poene S signiflcatione S 25 peccatorem E1 factum b conuincerent SB1 scribta EP scriptura b lectorum P1 )

367

Et audierunt uocem domini dei ambulantis in paradiso ad uesperam. ea quippe hora tales iam conuenerat uisitari, qui defecerant a luce ueritatis. fortassis autem aliis intrinsecus uel effabilibus uel ineffabilibus modis deus cum illis antea loquebatur, sicut etiam cum angelis loquitur ipsa incommutabili ueritate inlustrans mentes eorum, ubi est intellectus nosse simul quaecumque etiam per tempora non fiunt simul: forte, inquam, sic cum eis loquebatur, etsi non tanta participatione diuinae sapientiae, quantam capiunt angeli, tamen pro humano modulo, quantumlibet minus, sed ipso genere uisitationis et locutionis; fortassis etiam illo qui fit per creaturam siue in extasi spiritus corporalibus imaginibus siue ipsis sensibus corporis aliqua specie praesentata uel ad uidendum uel ad audiendum, sicut in angelis suis solet uideri deus uel sonare per nubem. nunc tamen quod audierunt uocem dei ambulantis in paradiso ad uesperam, nonnisi per creaturam uisibiliter factum est, ne substantia illa inuisibilis et ubique tota, quae patris et filii est et spiritus sancti, corporalibus eorum sensibus locali et temporali motu adparuisse credatur.

Et absconderunt se Adam et mulier eius a facie domini in medio ligno, quod est in paradiso. cum deus auertit intrinsecus faciem suam et fit homo conturbatus, non miremur haec fieri, quae similia sunt dementiae, per nimium pudorem ac timorem illo quoque occulto instinctu non quiescente, ut ea nescientes facerent, quae aliquid [*]( 1 Gen. 3, 8 ) [*]( 1 deambulantts E1 ambulantes P1 2 sup. et a m. 1 ea S ora S 3 uisitare PB2bd defecerant Rl autem] enim PRbd in aliis b 4 uel effabilibus om. P 6 incomutabili R mentem S 9 quantU b 12 ecstasi d 13 speciae PS presentata S 14 uideri solet S 16 uesueram P1 18 ubiquae P1 que P patris] est patris b fili E1 est om. b sancti est P 21 faciae S 22 ligni E1 23 fięęt E non non S 25 quoquae P 26 quae-significarent in mg. m. 1 appos. R )

368

significarent quandoque scituris posteris, propter quos ista conscripta sunt.