Exameron

habet etiam nox carmina sua, quibus uigilias hominum mulcere consueuit, habet et noctua suos cantus. quid autem de luscinia dicam, quae peruigil custos, cum oua quodam sinu corporis et gremio fouet, insomnem longae noctis laborem cantilenae suauitate solatur, ut mihi uideatur haec summa eius esse intentio, quo possit non minus dulcioribus modulis quam fotu corporis animare oua quae foueat. hanc imitata tenuis illa mulier, sed pudica, incusum molae [*]( D ) lapidem brachio trahens, ut possit alimentum panis suis [*]( 16 Bas. 181 A (77 C) 17 Uerg. Georg. I 293 21 Uerg. Georg. I 274 sq. 21 Uerg. Aen. VIII 411-413 ) [*]( 1 exsequitur P (B 8. u.) %M\'MS 3 lucusta M et ml CS locusta C m3 8 m3 cet. 5 ut 8. u. m2 CGP aut (8. «. m2) V 7 tibi iam N 8 quo CGP in quo V (in s. u. m2) N 11 nocte B decidere C et (corr. mH) GP 12 occa»sum C (n eras.) P (n exp.) inmunis II et (-es m2) j(1 inmunes cet. 13 habeat P (h exp.) CYM\'S et m1 G habeant (n 8. u. m2) શશ\' habeatur G m2 M abea B (m2 habeat) 15 cantos Q 16 custus M et (corr. m2) VIR cultos C cultus GP 18 cantilinae C 19 quae CGP et ml B qui ml M (quo m2 BM) dulcibus N 20 oua IIB in foetus (foetos % faetos M\') oua W,M\'MS in fatus oua H\'m2 (a infe ∗∗∗∗∗ml) quo St\' ml (quae m2) 21 imitata tennis C (ta alt. et t in ras. minoris spatii m2) incusum B (c eras.) incufisum M (a pr. del.) SVL incussa 21\' incussu M\' hintusum CGP (h del.) intus sum Y molae C (o ex u m2) 22 lapidem C (p ex b m3) )

noctua ipsa quemadmodum magnis et glaucis oculorum pupillis nocturnarum tenebrarum caligantem non sentit horrorem et quo fuerit nox obscurior eo contra usum auium ceterarum inoffensos exercet uolatus, exorto autem die et circumfuso [*]( E ) splendore solis uisus eius hebetatur, quasi quibusdam erret in tenebris. quo indicio sui declarat esse aliquos, qui cum oculos habeant ad uidendum, uidere non soleant et uisus sui officio solis fungantur in tenebris. de cordis oculis loquor, quos habent sapientes mundi et non uident, in luce nihil cernunt, in tenebris ambulant, dum daemoniorum tenebrosa rimantur et caeli alta uidere se credunt describentes radio [*]( F ) mundum, mensuram aeris ipsius colligentes, porro autem a fide deuii perpetuae caecitatis tenebris inplicantur habentes in proximo diem Christi et lumen ecclesiae et nihil uidentes aperiunt os quasi scientes omnia, acuti ad uana, hebetes ad aeterna et longae disputationis anfractu prodentes scientiae propriae caecitatem. itaque dum cupiunt subtilibus uolitare sermonibus, quasi noctuae in lumine euanuerunt.

uespertilio animal ignobile a uespere nomen accepit. est autem [*]( 9 Bas. 181 B (77 D) 11 Ephes. 1, 18 14 Uerg. Aen. VI 850 21 Bas. 181 AB (77 CD) ) [*]( 1 paruolis 7111 CGP paralis V (i s. u) paruulis Cm3 GPm2 cet. paupertatis C (is ex es m2) 2 luscinia corr. m3 Cm2 G lusciniam P luscinie V (ã 8. g m2) 8 sedulitate C (te ex tis m3) noctua C (a ex A) 4 ipsam C glaucis C (i corr. ex o?) 7 inoffenso se CG et (e alt. eras.) P exercet C (e tert. ex i m3) uolatus G (s exp.) exhorto CP 8 aebetatur C (ta in ras.) P hebetatur G (h 8. u. m2) euetatur V hebetatur (e pr. ex a) શ\'S haebetatur શ habitatur M\' 11 oculos II (-is m2 GPV) 14 se uidere N\' 17 nil MS 19 pradentes TIM\'S prodentes $I\' (0 ex u) inscientiae N 20 caecitate CGPM futtilibus MS 21 lumen %\'B lumina M\' aeuanuerunt V (a pr. exp.) Carn. euanuerunt WM\'B et (e pr. s. u. m2) P uanuerunt cet. uespertilioo??, nes exp. m3 Cm2 V )

Est etiam galli cantus suauis in noctibus — non solum suauis, sed etiam utilis, qui quasi bonus cohabitator et dormitantem excitat et sollicitum admonet et uiantem solatur processum noctis canora significatione protestans. hoc canente latro suas relinquit insidias, hoc ipse lucifer excitatus oritur caelumque inluminat, hoc canente maestitiam trepidus nauta deponit omnisque crebro uespertinis flatibus excitata tempestas et [*]( C ) procella mitescit, hoc (canente> deuotus adfectus exsilit ad precandum, legendi quoque munus instaurat, hoc postremo canente ipsa ecclesiae petra culpam suam diluit, quam priusquam gallus cantaret negando contraxerat. istius cantu spes [*]( 12 Bas. 181 BC (77 E) 14 sqq. cf. hymnus Ambrosii I (Aeteme rerum conditor) 21 Matth. 26, 24 sq.; 16, 18 ) [*]( 3 autem del. ed. Colon., recte puto 4 crepuscolo C (p ex b, v m3 8. o pr.) 5 post aliquo add loco CGP, cf. u. 8 pennarum m2 CGPશશ\'MS et m1 B 6 pennarum m2 CGPWb\' et m1 SB uoluta C (in mg. m$ .\'. bilitate) et (corr. m2) P uolata V (v 8. a alt.) 7 et om. II 8 et om. CGP in om. CGP, s. u. m2 V specie G butryonis S butrionis Pm1 શશ\'M\'M butronis Bml potryonia શ\' botrionis PB m2 cet. pendat C, fort. pendunt 9 se om. C que m1 queque m3 C 10 omnibus CFST et (corr. m2) GP 11 mundi GM\' modi cet. 12 etiam] enim GP non C (et non m3) GP pqq V (s. m2 nec) nec cet., fort. recte 13 dormitantem CGP dormientem V (en M ras. m2) cet. 19 canente add. a exilit GVN 20 postremum શ.M\' 21 ipsa P et m2 V ipsae C$IM\' et m1 V ipse cet. petraa C (& eras.) petrus શM\'B 22 ipsius CGPB )

respice[*](F ) nos quoque, domine Iesu, ut et nos propria recognoscamus errata, . soluamus piis fletibus culpam, mereamur indulgentiam peccatorum. ideo consulto sermonem incorruptelam, ut nobis quoque gallus cantaret et loquentibus subueniret, quo si quod delictum obrepsisset in uerbo, culpam, Christe, donares. da quaeso lacrimas Petri, nolo laetitiam peccatoris. fleuerunt Hebraei et per mare sunt undis dehiscentibus liberati. laetatus est Pharao quod Hebraeos tenebat inclusos et mari [*]( 3 Luc. 22, 61 7 Matth. 26, 34 12 Psalm. XXXIII J6 14 Matth. 26, 75 ) [*]( 1 aegris GN\' et (s exp.) V, fort. recte releuantur C (r ex 1) P et (n exp.) G, (re et n exp.) V leuatur N minuitur (i alt. ex e) m3 C m2 GP dolus C dolor G (0 alt. ex u) P (r m2 in ras.) 4 abcessit C 5 fortuitu VM\'B et in mg. 1. fortuitu S fortuito (-tu m2) GP 8 ne.ges C (e pro in ras.) abneges M et (ab eras.) S 11 canta (om. post) II 14 possit CશM\'B _15 lauaret CGP labaret V (8. M2 at. deleret) deleret N 16 ihs C (ihu m3) ihu P (u in ras. mJ2) 1sideoq; C (q; add. m3) sermone C31\' sermonem (m eras.) W 19 nouus CP et (corr. m2) G 20 obrepisset C et (corr. m1) B 21 peccatores C et (-is m2) GP 22 haebrei C haebraei P sunt om. n dehiscentibus undis N\' 23 pharao VWM farao cet. haebreos CP )

Sed iam tempus est quo finire sermonem et claudere debeamus, tempus est quo melius tacetur aut exinaniuit, tempus est quo celebratur indulgentia uacaret. nobis quoque gallus iste mysticus in sacris cantet, quoniam Petri gallus in nostro sermone cantauit. fleat pro nobis Petrus, qui pro se bene fleuit, et in nos pia Christi ora conuertat. adproperet Iesu domini [*]( B ) passio, quae cottidie delicta nostra condonat et munus remissionis operatur.

bonus dominus dimittere ieiunos non uult, ne quis deficiat m uia. si ille dicit: misereor huius turbae, [*]( 114 A ) quia triduum est quod perseuerant mecum et non habent escam, et dimittere eos ieiunos nolo, ne deficiant in uia, cuius intenta sermoni Maria adparatus recusabat epularum : quanto magis nos considerare debemus quia non multi sunt qui in uerbo dei uiuunt et ideo refectio corporis desideratur. certe illius tridui nostrum hoc postridie laboriosius est.

et ideo qui cum auibus lusimus, cum gallo cantauimus, iam domini canamus mysteria, et ad corpus Iesu [*]( B ) conueniant aquilae peccatorum ablutione renouata; iam enim cetus ille magnus uerum nobis Ionam reddidit, et gratulemur quod factus est nobis uesper, et fiat mane dies sextus. [*]( 1 Matth. 26, 14 sqq., 27, 5 13 Matth. 15, 32 16 Luc. 10, 39 18 Matth. 4, 4 21 Matth. 24, 28 Luc. 17, 37 22 Ion. 2, 11 ) [*]( 1 iudas m2 GfL 2 suae alt. om. VM\' strangulauit C (u pr. in ras.) 6 aut tacetur VN\' 8 quoniam II quoniam iam N 12 dimitere C 13 misereor C (i in ras.) 15 aescam CPB 16 dificiant S 18 uiuunt C (u alt. s. u.) 19 triduo V (o ex i m2) N postridie CP et (tri in ras.) i:\' postridiae S postridie B (e in ras. 3 litt.) postpridie G postpridie V post triduQ 51 post tridui M\' post tridie M 20 qui 8. u. M quia 8. u. V 21 ihm corr. m3 C m2 GP 22 aquila C coetus CPM B cetus V cetos 81 (v 8. o m2) M\' 24 uesper ΠΜS uespere dies quintus N\' et (dies quintus in mg. m2) B et factus G, et om. N\' fiat nobis N\' quintus S emendatum add. CGP EXPLECIT (EX-)

Sextus iste est dies, quo mundanae creaturae origo [*](113 C) concluditur, et ideo etiam sermonis nostri, quem difficilius rerum exordiis adsumpsimus, finis paratur. qui etsi per quinque iam [*]( D ) dies non mediocri labore nobis processerit, tamen hodierno die maiore curarum adcrescit faenore, quia in hoc et superioruriisuperiorum dierum periculum est et totius summa certaminis. etenim si in fidibus aut cantibus et athletarum contentionibus crebris licet et maximis ludicris tamen superiores dies sine ullo coronae transiguntur dispendio, postremus autem dies habet sortem coronae, in quo et decernendi periculum est et cedendi [*]( E ) obprobrium et uincendi praemium, quanto magis in hoc tanto agone sapientiae, tanto non paucorum sed uniuersorum inmoremur, cum hodie nobis uelut quaedam certaminis corona procedat, maior sollicitudo angit, ne et superiorum effundamus laborem dierum et praesentis subeamus pudorem. neque enim eadem dicendi condicio, quae canendi atque luctandi, cum in illis ludus offensionis, in isto lapsus mortis sit. illic si pecces, spectantum fastidium est, frigus damnum est audientum. [*]( F )

adsistite igitur mihi tamquam coronae iudices et ingredimini mecum in hoc magnum et admirabile totius uisibilis theatrum creaturae. etenim si is qui explorat inrideat aduentus hospitum, dum toto eos circumducit urbis ambitu [*]( 21 Bas. 164 A (69 C) ) [*]( PLICIT YN\'MS) DIES QVINTVS CVN\'S et (qui add. DE RERU EXORDIIS AMBROSII EPI) M, om. GP INCIPIT (om. M) DIES VI IINMS EXPLICIT LIBER QUINTUS. INCIPIT SEXTUS Brux. in B non est subscriptio 4 adsamsimas C 5 odierno C 6 ffnore 3f foenore S fenore cet. 8 fidilibus C 10 pos∗tremus C (t eras.) 12 obpropriam CG oppropriam P opprobrium V 15 sollicitudo C (c in ras.) effandam C et (corr. m2) G 17 in om. CP, a. u. m2 G 19 spectandum G m1 Y spectantium H* (ti ex d) M (i exp.) B audientium GVKB 20 adsistite C (ti s. II.) 22 is M fo bis G his PXSB (h exp.) cet. explorant શM\' et m1 શ\' et G (n 8. u. m2, sed eras.) explorans શ m2 MS explorare B nouit B 23 dum G m2, om. cet. orbis n (corr. m2 G) )

Nunc age naturas bestiarum dicamus et hominis [*]( E ) generationem. audio enim iamdudum aliquos insusurrare dicentes: quamdiu aliena discimus et nostra nescimus, quamdiu de reliquis animantibus docemur scientiam et nosmet ipsos ignoramus? illud dicat quod mihi prosit, ut me nouerim ipsum. et iusta est conquestio, sed ordo seruandus est, quem congregari contexuit, simul quia non possumus plenius nos cognoscere, [*]( F ) nisi prius quae sit omnium natura animantium cognouerimus.

producat inquit terra anjmam uiuentem secundum genus, quadrupedes et serpentes et bestias terrae et pecora secundum genus et omnia reptilia [*]( 22 Gen. 1, 24—26 ) [*]( 8 communem WMSB 4 in patria CP in patriam G V patriam N 5 collegere CP quanta C quanti P quant. G (n ut uidetur eras., t\'n mg. i». rec. quantfl) quanto શ\' (m2 -4) 7 hodie C (h a. u.) uos] a (eoctra u. m2) uobis G coronari m2 GP 8 nos C (n in ras.) 17 animantibus C (ni 8. u.) scientiam et G (et 8. u. m2) YN et scientiam CP 18 ut nMSB unde N\' nouerim ipsum C ipsum nouerim cet. post ut me ipsum nouerim add. unde me ipsum nouerim Tell. Trec. 19 et UMSB1 eat N\' est om. N 20 plenius (i 8. u.) m3 C m2 Y nos om. CPV, ante non add. m2 G 21 cognoueremus C 23 quadrupedes C (es ex is m3) serpentes C (es ex is m3) 24 post terrae add. secundum genus N\' et (uerbis et pecora secundum genus erasis) S reptilia DB repentia N\' et (add. terrae) MS )

nec uereor ne quis me pauperis conuiuae praesumptioni conferendum putet, qui studio humanitatis complures roget nec his quicquam nisi uiles et usitatos adponat cibos, ut tenui mensae pauperis adparatu plus reprehensionis incurrat ex fastidio conuiuarum quam gratias referat ex hospitalitatis [*]( B ) adiectu; nec enim Helisaeum amici quasi malum conuiuam agrestia adponentem holera refutarunt. simile uanis relationibus exquisitum illud et adcuratum opipare conuiuium est, in quo fasiani aut turturis species adponitur et intus pullus manducatur aut pullus infertur et ostreis est fartus aut spondulis aut poculum bibitur, quod diuerso colore atque odore in alienos mutetur sapores. maritima terrenis, terrena maritimis pariter. hoc est reprehendere fletur [*]( c ) creatoris, qui nobis ad uictum omnia condonauit, quod non illa miscuerit. sed haec dulcia primo uidentur et postea fiunt [*]( 8 Bas. 188 A (80 AB) 18 Reg. IM 4, 89 ) [*]( 5 ad hoc II et (ad s. II.) B alio N\'MS 6 peccatorum II pecorum N 8 pauperis C (is ex es m3) praesumtione C et (corr. m2) G 9 conr plures C (u in ras.) 11 ut IIMSB et N\' tenuis MS et m2 P tenue G (-i m2) tenuae Pml pauperis C (-ea m3) pauperes શM\' adparatu GVM\'B et ml P51 adparata W\' (v a. a ult.) ■ adparatas CMS et m2 n repprehensionis C 12 gratias II gratiae N hoc hospitalitatis C (talitatis in ras. min. spatii) G (pita 8. w. m2) P 13 helisseum C 14 adponentem (ad in ras.) C 15 exquesitum C opipare G m2 et m. rec. in mg. S opificare MS opinare P (n ex p) cet. 16 turtoris (v 8. o) m3 Cm2 GP intus IIB in his શ\'MS nihil WМ\' 18 spondulis 31\' spondylis SB spondolis %M\' spondilis cet. 21 condonauit lIB donauit N\' ministraait MS )

neque enim rursus formidini est, ne plures uidear inuitasse [*]( D ) quam possum pascere et uobis panes deficiant uerborum meorum, quia et Helisaeus etsi merito inimitabilis nobis imitandus fide non considerauit quantos panis haberet, sed quos haberet diuidere omnibus uoluit et sufficere omnibus iudicauit. itaque decem panes ordeacios diuidere in plebem iussit ministro. et dixit minister: quid dabo hoc in conspectu centum uirorum? et respondit: da et manducent, quoniam haec dicit dominus: manducabunt et relinquent. fides igitur uestra faciet abundare pauperis [*]( E ) linguae conuiuium. nec uereor, ne ieiunia uos edaciores faciant, quominus repleti et esurientes ac uacui reuertamini, quia scriptum est: confirmat iustos dominus, et in diebus famis saturabuntur. multo pulchrius est ordeacios panes non erubescere et adponere quod habeas quam negare. Helisaeus, qui sibi nihil reliquit, populis abundauit. Helisaeus ergo ordeacios panes non erubuit adponere: nos [*]( 7 Reg. IIII 4, 42 eqq. 11 Reg. IIII 4, 43 17 Psalm. XXXVI 17 et 19 ) [*]( 1 cupioaior CM\' et (corr. m2) GPM luxuries શ\'MSB luxories HM\' luxuria est C luxoria est G (v a. o m2, fuerit exp.) P (v a. o m2) V 5 enim om. N formidinis ILJfS 8 panis M\' et ml CH panes C m3 H m2 eet. 9 et MS, om. cet. sufficere M\'B et m2 G%\' efficere G%V ml cet. 10 ordeacios m2 GPS ordiacios CV et ml GPS ordiaceos B ordiacius Sl (-os m2) M\' ordiacias (-os corr.) M 11 conspectum C (m exp. m3) PV 12 et (ut m3) C manducant II (-cent m3 0, m2 GP) 13 dicit SB dixit C (x in ras.) G (dicit m2) cd. 15 edaciores GV etaciores C et (corr. ml) P edatiores cet. 18 ordeacios G ordiatius C (-os m3) ordiacius 91 (-os m2) M\' hordiacius Pml ordiacius S (m3 ordeaceos) VM hordiatios 91\' hordeaceos B et m2 P 19 erubiscere C 20 helisaeus C et (s pr. eras.) P relinquit CPi1.M\' et (n exp.) G abundabit C (-uit m3) 21 ordeacios G ordiacios CV et ml PS hordiacios M ordiatios 9C\' ordiacius$[ (-os m2) M\' ordeaceos P m2 S m3 B )