Exameron

colla diuersis terra germinibus uirebat omnis, caelum [*]( B ) quoque sole et luna geminis uultus sui luminibus stellarumque insignitum decore fulgebat. supererat elementum [*]( c ) tertium, mare scilicet, ut et ipsi gratia corruptio diuino munere proueniret. aetherio etenim spiritu omnes terrarum . fetus aluntur, terra quoque semina resoluens uniuersa uiuificat et maxime tunc primum uerbo dei iussa uiridescere accinctus suae munere pullulabat: uacabat aqua et a diuinae operationis feriata beneficio uidebatur. habet adhuc creator quod illi conferat, quo munia terrarum possit aequare; seruabat ei, ut et ipsa proprium sibi et speciale aliquid [*]( D ) praerogatiuae conlati sibi muneris uindicaret. uiuificauit prius [*]( 2 Uerg. Georg. I 432—435 7 Uerg. Ecl. I 83 10 Bas. 148 A-C (62 DE) 14 Uerg. Aen. VI 726 ) [*]( 3 obtenais C obtunsis C (n eras.) obtusis MSB 5 hisdem 3f et S (h s. M. m2) cet. incoare C inquoare C m1 inchoare G m2 cet. incoatur C incoare G m1 (incoatnr m2) inchoatur Mt. 7 lumen emendatum minuitur (emendatum minuitur in ras. MtM. spa<tt) C 8 post cumulatur add. emendatum C, in quo eras., CP EXPŁ DIES QUAR- TUS. INCIPIT DIES QUINTUS CGN et (in quo post QUARTUS add. atr. rMaro XXXVIII) P EXPL. DIES QUARTUS EX LIBRO BEATI ABROSM EXAMER QUINTO DE EODEM DIE r EXPLICIT LIBER QUARTUS Brux. 12 superat C 14 proueniret munere N aethereo B etenim II enim N omnia CPF et (corr. m2) C 16 uiridiscere F et (i tert. corr. in e) CG 17 ad II (d d.el. C\'<?) 20 rpseruabat 2V sibi a. M. m2 JB, (om. N\' )

dixit itaque deus: producant aquae reptilia animarum uiuentium secundum genus et uolatilia uolantia secundum firmamentum caeli. [*]( E ) uenit mandatum et subito aqua iussos fundebatur in partus; generare fluuii, uiuificare lacus, mare ipsum coepit diuersa . reptilium genera parturire et secundum genus effundere quodcumque formauerat. non exigui gurgites, non caenosae paludes uacabant, quin omnia datam sibi creandi adsumerent potestatem. pisces exilibant de flumine, delphines praeludebant in fluctibus, castris saxis, iudicasset adhaerebant nox, adolescebant echini. uae mihi! ante hominem coepit [*]( F ) inlecebra, nostrae mater luxuriae, ante hominem deliciae. prior ergo hominum temptatio quam creatura. sed nihil natura deliquit: alimenta dedit, non uitia praescripsit. haec communia dedit, ne uobis aliqua uelut propria uindicares. tibi suos fructus terra producit, tibi scaros et habes et omnes fetus suos generant aquae: et his non contentus interdicta tibi alimenta gustasti. ad inuidiam tuam omnia. congeruntur, ut praeuaricatio tuae auiditatis oneretur. [*]( 80 A ) [*]( 4Gen.l,20 ) [*]( 1 terrae II (s eras, G) 2 uiuentes 3f et (eorr. M,2) Gશશ\'\' uiaentis C 3 praeferent C praeferunt P praefert V 10 cenosae CG 12 delfini G delfnea cet. 13 conchae m2 Cશ conca (s. chae m2) S\' concaue M profundi 9t (-is m2) M\' 14 aduliscebant 3t (-escebant m2) M\' ecini CGF (hi corr. m2) etchiniશ (c<MT. m2) M\' aechini B (aec 8. «. m2) aechinis S post inlecebra add. abundantia copiarum MS Diu., i. e. abundantia copiarum Brux. 16 temtatio C et (corr. m2) C creatura scripsi natura libri natura M\' creatura ce<. 17 perscripeit II (cotT. m2 CC) 19 eacaros શM\' ascaroa Trec. acipenseres S acipensheres B accipenseres C m3 P m2 Jf accipiens heres Cf m1 C F accipiens eris NM\' accipiens∗es શ\'(r eras.) 20 suos OMt. II contemtus C contemptus G (corr. m2) P contentos Y (v &. o alt.) 22 honoretur II (corr. m2 G) boneretur jB (h exp.) શ\' )

Sed neque quam multae species et nomina sint possumus [*]( B ) enarrare, quae omnia in momento diuinae praeceptionis animata sunt. simul coibat forma corporis et operabatur anima, uitalis etiam uigor aliquid uirtutis. repleta erat terra germinibus, mare inpletum animantibus. ibi insensibilia pullulant, hic sensibilia uersantur. in terris quoque aquae suas sibi uindicant portiones. lambunt terram pisces aquarum et ex ea sibi praedam requirunt, culices quoque et tibi circa genitales strepunt paludes; et ipsae audierunt domini mandatum dicentis: [*]( c ) producant aquae reptilia animarum uiuentium.

scimus reptilia. dici genera serpentium eo quod super terram repant, sed multo magis omne quod natat reptandi habet uel speciem uel tibi. nam etsi in profundum quaeque demerserint aquam uideantur incidere, tamen cum supra innatant, repunt toto corpore, quod trahunt super quaedam dorsa aquarum. unde et Dauid dixit: hoc mare magnum et uirtutum; illic reptilia, quorum non est [*]( D ) numerus. quin etiam cum pleraque pedes habeant et ambulandi usum eo quod sint amphibia, quae uel in aquis uel in terris uiuant, ut sunt phocae, crocodilli, equi tribuit, quos hippopotamos uocant eo quod ii generentur Nilo in solent, tamen cum in alto aquarum sunt, non ambulant, sed natant nec [*]( 16 Psalm. ellI 25 18 Bas. 148 D (63 B) ) [*]( 1 multa G (corf. m2) V sunt GVશM\'B sint K\' (int 8. M. w<8) 2 in MB, OHt. cet. 4 aliquid C m3 BnM:. Carn. aliquis (s a. M. m2) GB aliqui C<?B m1 ce<. aliquae Uind. reliquae o<x erat IIMS et <. «. શ\'\' est NM\'J3 6 pullulant CGP pullulabant S (ba o-oa.) cet. 6 nersabantur B aqua... uindicat N 8 ranuDcnlae IIB ranunculi C m2 cet. genitalia G (-ea m2) 9 ipsa G Wj! P ipsi G m2 et (i alt. e.B e) M 11 serpentum શ\'\'MS 13 in OM. n quaeque IIJS qui se શ\'\' quae se cet. 14 aqua C (cotT. m3) <?F incidere IIN\'B findere M fundere S 15 quo trahuntur B 16 dixit M ait N 19 amfibia N anfibia CGP anfibilia r quae શM\'MS et quae DB, om. N\' 20 c!. uent C focae libri crocodilli C m1 Pશ\'MS crocodili C coTCodrHU C m3 C corr. m1 શM\'B et શm2 in mg. et (r alt. a. M.) F ippopotamoB libri 21 hi GM\' MS hii શ\'\' (hi in r<M.) cet. )

Producant aquae reptilia dixit dominus. breuis sermo, [*]( E ) sed uehemens et late patens communem minimis et maximis naturam infundit. eodem momento producitur quine, quo [*]( F ) rana eiusdem ui operationis innascitur. non laborat in maximis deus, non fastidit in minimis. nec dolet natura parturiens delphinas, sicut non doluit, cum exiguos murices cocleasque produceret. aduerte, o homo, quanto plura in mari quam in terris sint. numera, si potes, omnium piscium genera uel minutorum uel etiam maximorum, quis polypos liustraca carabos cancros et in his innumerabilia sui generis. quid [*]( 81 A ) dicam genera serpentium, dracones adseritur Iob? nec praetermittam scorpios ranas testudines, mustelas quoque et canes maritimos, uitulos mariNosmarinos, cete inmania. delphinas, phocas, leones. quid serpentis etiam merulas, turdos, panos quoque, quorum etiam colores in auibus uidemus expressos, ut nigrae merulae, paui uerso colore dorsa et colla depicti sint, turdi aluo uarii, et cetera. quorum sibi terrae et species et nomina uindicarunt? nam prius in mari ista coeperunt [*]( B ) [*]( 3 Uerg. Aen. V 158 X 197 4 Bas. 149 A (63 C) 16 Uerg. Aen. V 822 ) [*]( 1 pedis (i ex e) CG 2 lauitur C (b N. ụ M3) 3 carinis n (-na tn.3 C) 6 infundit CGN\' infadit cet. ballena શ(1 pr. eras.) 7 nascitur શ\'\' 8 dolet njf et m1 S doluit S m2 N\'B 9 delHnaa libri 11 omnia N 12 polypoa M polipost CP et (t exp.) C polipos cet. lio- atracaaertpM (cf. μαλαϰύστραϰα Bas. 149 C (64 A)) lith. ostriota CP Itthoaariota C (m2 litoatructaa) clitos triata F litostructa 9t (-as m2) M\' litositrocta શ\'\' (m2 lithosaitrotos) lithostrata Jf.S\' litos ostriotaa tructas B 15 scnrpioe C (corr. m3) P 16 cete MS coeti II (coetę m2 (?) coetae B caete N\' (a eras. શ) delphinas C delfinas cet. 17 foncas 11 (n eras. C, cxp. CF) focas N merulos S (a N. o m2) -BrM.c. 19 nigrae DtM. Mttd. nigri cct. meruli B uerso 11 diuerso C m2 N depicti MS depicta n picti N\'B 20 sunt NM\'B aluo 3f5 albo cet. terrae et 11 terrae N )

adde hanc gratiam, quod ea quae timemus in terris amamus in aquis. etenim noxia in terris in aqua innoxia sunt atque ipsi angues sine ueneno. leo donauerit in terris, dulcis in fluctibus. muraena. quam ferunt aliquid habere noxium, esca pretiosior est. rana horrens in paludibus, decora in aquis omnibus [*]( c ) fere praestat alimentis. plura si qui stultus cognoscere, a diuersis locorum piscatoribus quaerat; nemo enim potest omnia conprehendere. canes sane et in mari caue, quos et in ecclesia molestos esse et cauendos apostolus docet dicens: cauete canes, cauete malos operarios. mustelae grauis in terris odor, in aquis seruari. terrena se nouit uindicta faetoris ulcisci, haec non minorem habet gratiam capta quam libera. neque te inhonoratum nostra[*]( D ) prosecutione, thymalle, dimittam, cui a flore nomen inoleuit. seu Ticini unda te fluminis seu amoeni Athesis unda nutrierit, flos es. denique sermo testatior quod de eo qui gratam redoluit suauitatem dictum facete sit: aut piscem olet aut florem ; ita idem pronuntiatus est piscis odor esse qui floris. quid specie tua gratius, quid suauitate iocundius, quid [*]( 12 Philipp. 3, 2 16 cf. Ael. H. A. XliII 22 et Auson. Mosella 97 et 115 ) [*]( 5 post ueneno add. IIB esse non poasunt; uix credibile Ambroisium scripsisse <qui in terris sine ueneno> esse non possunt 6 aliquid (d N. M.) M.3 C m2 CP 8 qui N quid 11 quia m3 C m2 GPશS 11 ecclesiam CjPF 14 faetoris શM\'B foetoris શ\'S fetoris cet. 16 thymalle C (1 pro e.cp. Mt3) P thimale C thimallem V tymalle N\' tymelle B thimalle MS demittam C (corr. m3) a* C, a N. M. J\', OM. G, fort. ab 17 undat et C\'F unda te (e add. m2) et P unda te $t C (u e.c m. e pr. m2 SB i) athesis G m2 tate\'sis S tesis B (tM quo amoena) atesis G m1 cet. nutrinerit M 18 es MS est cet. 19 redolebitશ M\' redoleuit N\' dictu CP facete sit MS facite sit શM\' facetisit N\' facessit CGPB fecissft r 20 odoris sequi n 21 iocoadias CM iacandiaa N\' )

Innumeri itaque usus, innumera genera piscium. alii oua [*]( 82 A ) generant, ut uarii maiores, quos uocant troctas, et aquis fouenda conmittunt. aqua igitur animat et creat et adhuc [*]( B ) mandati illius primi tamquam legis perpetuae munus exsequitur, blanda quaedam mater animantium. alii uiuos fetus edunt de suo corpore, ut mustelae et caniculae et cete ingentia, delphines et phocae aliaque cete huiusmodi. quae cum ediderint partus, si quid forte insidiarum terrorisque praesenserint circa catulos suos quemquam Ionae, quo tueantur eos uel tenerae aetatis pauorem materno affectu conprimant, aperire ora et innoxio partus suos dente suspendere, interno [*]( c ) [*]( 1 Uerg. Georg. IIII 169 5 Esai. 65. 25 15 Bas. 149 A, D 152 A (63 CD, 64 B) ) [*]( 1 fraglantius C m3 9t\'J3 fragrantius F flagrantius C m1 ce<. fraglant C m3 શ\'\'B fragrant F flagrant C m1 cet. 4 fugiant GશM\'B 5 eccleaiae C (ae m3 ac a) conaeniet C (a m3 <. e alt.) 8 aquae G m2 VN quae CP et m1 G 9 comparentur II (o M5 ex u C) 16 tructas (troctaa શ\') uocant N\'B 20 canicula IIAf caete CશM\'B cetera F 21 deISnea libri foncae (n del.) CGF fongę P focae cet. cete M\'MS caetae N (a alt. cr<M.) caete St\' ceteri C cetere F et m1 C-B cetera F et m2 C-B 22 ederint C\'P et (corr. m2) C 23 quaequam CF 25 hora CY et (h eras.) G innoiia C (a in ras.) ) [*]( XXXn. Ambr. pars 1, f*M. 1. ) [*]( 10 )

diuersa igitur piscium genera diuersos usus [*]( E ) habent; alii oua generant, alii uiuos pariunt atque formatos. et qui oua generant non nidos texunt ut aues, non diuturni fotus laborem induunt, non cum molestia sui nutriunt. cecidit ouum, quod aqua gremio quodam naturae suae quasi nutrix blanda suscepit et animal celeri fotu reddidit. continuo enim tactu parentis animatum ouum cecidit et piscis exiuit.

tum deinde quam pura et inuiolata successio ! ut nullus alteri, [*]( F ) [*]( 12 Reg. IIII 6, 28 sqq., cf. de bell. lud. V 40 13 Cic. de off. I 97 15 Baa. 149 D, 152 B (64 BD) 21 Baa. 152 B (64 E) ) [*]( 2 quia MB et (s craa.) S 6 adolere n (adolere m3 ex a dolore C) alę M alere 5\' et (suo ofM.) MfB lare (om. auo) N\' sui P 6 aiuere N uidentur 11 (uideri G m2) 7 suos defendat (-ant G m2; e oM. in r<M. C) a periculis n suis defendant (defendat MB) periculis N 8 obtinere C (i ex e m3) 9 miratua CjPV miratur G MJ! miretur et G m2 N seruat C 10 pleraeque Erasmus 12 pignoribus C (e s. o m3) 13 sepulchrum C (h del.) ?\' (h a. M.) sepulcrum F eet uterus jSB 14 moros n (corr. m3 C) internorumશ m2 (intemorum M.!) M\'B intimore શ\' pignera CPVશM1 pignorum C pignora ce<. 15 usua C (in f<M. m1) r (a alt. a. M.) suos F 16 atque C (t a. w. m2) aquae CP 18 labore CP et (6 ex e m2) C 21 ex∗uit C exibit F tunc II 22 ut nullus 11 nullus cet. )

Quam bona autem mater sit aqua etiam hine considera. [*](C ) tu, o homo, docuisti abdicationes patrum m filios, separationes odia offensas: disce quae diuiderent parentis et filiorum necessitudo. uiuere pisces sine aqua non queunt nec a suae parentis consortio separari neque a suae altricis discerni munere, et fit hoc natura quadam, ut separati moriantur ilico. neque enim [*]( 20 Baa. 149 B (63 DE) ) [*]( 1 misceatur m3 C M<3 C thimalua G thimallus V thymalloa 9t (-us m2) tymallus શ\'M\' thymallo C (y in ras.) tbimallo G (1 pr. exp.) F tymallo શ\' 2 generi suo N 3 sui add. σα 5 alienigenarum (alienorum 3t o ex a, alienarum M\', alieni genera શ) piscium adulterina contagia N coum*gia C (n eras.) 6 coeunte MS coeunt cet. equarumqae C (e pr. m3 ex a) 7 genera GN\'B 8 equis 11 equus N uini CGP miscentur MrtpM misceantur 11 miscetur N uere 11 uera N adulteria N 9 colluuionem MS conluuione cet. 11 pretioatus C (us in raa.) 15 uacas C (a pr. in r<M.) 16 fetum N 17 exsuia n exuia eet. 21 tu o C in ras. min. spatii ) [*]( 10* )

et causa manifesta est, quoniam in nobis pulmo per [*]( E ) thoracis laxiora penetralia recipit spiritum et, cum ipse sit <poris> plerisque penetrabilis, spiritus infusione interiorem calorem refrigerat. thorax enim ut suscipit alimenta, ita superflua ciborum et sucos salubres sanguinemque discernit: discerpunt pulmo collegerit, unde facilius ad eum potest aspiratio spiritus peruenire. pisces uero branchias habent, quas nunc plicant et colligunt, nunc explicant atque aperiunt. in hac ergo collectione et apertione dum suscipitur aqua et [*]( F ) transmittitur ac penetrat, respirationis munus uidetur impleri. propria igitur natura est piscium nec communis cum ceteris, specialis usus et a ceteris uiuendi quaedam separata ac secreta substantia. propterea non nutriuntur neque ut terrena animalia manus humanae tactu et delenimento aliquo delectantur, etiamsi seruati in uiuariis suis uiuunt.

Quid autem de densitate dicam dentium? non enim ut oues [*]( 84A ) [*]( 24 Baa. 152 C (64 E) ) [*]( 1 spiramini C (-na m3) qui II (quia m3 C m2 C) auriendi C auri F hauriendi (h m2) Gશશ\' 2 his qui C (qui del.) 5 interclusio 11 (i alt. eras. G) 6 commeatus II (-tu m2 C) quia C s. M. 7 expertes n exsortes Jf exortes cet. 8 sui esse n esse sui jK esse sui sui uiui esse N\'B 9 in OM. N 10 recepit PVM\' et (corr. m2) G3t sit ipse N 11 poris add. ed. Rom. penetrabilis M<S\' penetralis eet. 12 thorax MS torM ce<. 15 branchias <S\' (h s. M.) 2)<M. rcH. brancias GF9tJf branthias B (h s. M.) brantias cet. 18 implere MS 20 ac IIMS et N4 B 23 uiuunt C (u alt. a. M. m3) uiuant S Trec. 24 bos aut Quis (oues 3t) N )

sane nec ipsi a suis potentiae euasere uiolentiam [*]( c ) et auaritiae potiorum subiecti ubique inferiores sunt. quo quisque infirmior, eo <plus> praedae patet. et plerique quidem herbis pascuntur ac minutis uermibus; sunt tamen qui inuicem se deuorent et sua carne pascantur. minor apud illos est esca maioris, et rursus ipse maior a ualidiore inuaditur et fit esca alterius praedator alieni. itaque usu uenit, ut, cum ipse alium deuorauerit, ab alio deuoretur et in unum uentrem uterque conueniant cum deuoratore proprio deuoratus [*]( D ) sitque simul in uno uiscere praedae uindictaeque consortium. et ipsis sponte forte haec adcreuit iniuria, sicut in nobis non ex natura coepit, sed ex auaritia, aut quia ad usum hominum dati sunt, in signum quoque facti sunt, ut in his nostrorum morum uitia uideremus et caueremus exempla, ne quis potior inferiorem inuaderet daturus in se potentiori utuntur iniuriae. itaque qui alterum laedit sibi laqueum parat, in quem ipse incidat. [*]( 11 Baa. 1&2 C (65 A) ) [*]( 1 par (para Pm2 et C) utraque II utraque pars -V 2 qui m C 3 de in mg. m2 S, om. શM\'B 4 possit II (-et m2 G) densos (o RB u) m3 C m2 C 8 alia C et C m1 P talia C m3 G m2 11 plus addidi, magis post praedae ed. Paris. o. 1661 maiori (s. M. m2) praedaeશ 13 deuorant r pascuntur 11 14 esca maioris (maiori B) est (oMt. et) 2V a G\' m2 om. CF, in P unius litt. f<M. est 17 conueniunt MS conueniat Atr. CarM..DtM. Uind. coratore N 18 sitque MS sit tUque II fitque N\'B 19 ipsi 11 (-is m2 (?) 20 aut C (u.M a) 23 daturos C (-us Mt3) 24 laedit C (1 ex d) )

Et tu piscis es, qui uiscera inuadis aHena, qui demergis [*]( E ) infirmum, qui cedentem persequeris usque in profundum. caue De dum illum persequeris, incidas ipse ualidiorem et deducat te m alienas insidias qui tuas uitat priusque tuam spectet aerumnam qui te persequente propriam reformidabat. quid interest inter diuitem inprobae cupiditatis ingluuie absorbentem infirmorum patrimonia et silurum minorum piscium uisceribus aluum repletum? defunctus est diues et nihil ei [*]( F ) sua spolia profuerunt, immo magis eum rapinarum suarum detestabiliorem fecit infamia. captus est Syria et inutilis praeda detecta est. quanti in eo repperiuntur, qui alios deuorauerant! et tu diues habes in sinu tuo alterius praedatorem. ille habebat facultates pauperis, quas inuaserat: tu eum oppnmensopprimens duo patrimonia tuis facultatibus addidisti et adhuc tanto non satiaris augmento et dicis quod alios uindicaueris, cum eadem committas quae ulcisceris, iniusto iniustior et iniquo iniquior et auaro auarior. uide ne idem te qui piscem illum finis inueniat; amum sol et retia. sed praesumis de potentia quod nemo tibi possit resistere: [*]( 85 A ) praesumebat et silurus quod amum nemo sibi iaceret, nemo : tenderet retia, et, si incidisset, uniuersa disi\'umperet: et tamen fuscinam non euasit aut nexus uinculi ualidioris incurrit, quibus se non posset exuere. sine dubio et hominum iniquitas quo grauiora commiserit, eo magis scelere suo tuta esse non poterit, quin aliquando dissoluat quod pro scelerum pretio constat difficile posse uitari.