Exameron
Ambrose, Saint, Bishop of Milan
Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.
Sint inquit luminaria in signa et in tempora et in [*]( 72 A ) dies e his annos. de signis diximus, tempora autem quae sunt nisi mutationum uices, hiems, uer, aestas atque autumnus ? in istis igitur temporibus aut uelocior est transitus solis aut tardior; alia enim praestringit radiis suis, alia inflammat caloribus. itaque cum sol meridianis partibus inmoratur, hiemps \' nobis est. nam cum sol longius abest, terra rigescit gelu, stringitur frigore et plurima noctis umbra terras operit, ut [*]( 1 Uerg. Georg. I 45 et 299 2 Uerg. Georg. I 298 5 Esai. 23, 4 10 Esai. 23, 3 17 Bas. 133 D, 186 A (ó7 B-D) 19 Gen. 1. 14 Isid. de nat. rer. 7, 1 sq. ) [*]( 1 agricula CU\' 2 arat C (a pr. in Tas.) serit C (s s. u.) fernente VN\'B arei C (a et A in ras.) P aream (m del. m2) G S intuto UU\'M in toto VSB in toto G (in expo m2) cet. 5 ait in mg. m1 0 ..erubesce C 9 eIcita n exercitata S (ta m2 in mg.) 12 xpiano C (a 8. U. m3) 13 decreta fiB directa eet. 16 recognoscendum N1 17 pueri risimus N pueris simus C et ml G pueri sirous V pueri sciuimus G m2 )
adnuntia mihi, quem dilexit anima mea. ubi pascis, ubi manes in meridiano, ne forte fiam circumamicta super greges sodalium tuorum, hoc est: adnuntia mihi, Christe, quem dilexit anima mea. cur non potius (quem diligit)? sed synagoga nostri, ecclesia diligit nec umquam [*]( 11 Isid. de nat. rer. 7, 3 18 Cant. 1, 7 ) [*]( 1 noctis spatia quam diei N\' diei spatia quam noctis eet. in G m2 in mg. sup. post sint haec add..) noctis spatia quam diei. rursus cum sol propius ad breoior umbra terras operit. ut longiora sint 2 et hibernis (om. ut) C 3 decidens C (corr. m3) GP 4 et quo N et m.2 GV ∗∗quo C aequo P dequo G ml equo V ml 8 reuiuiscant C (i alt. ex e) G m2 VMB reairescant N\' (om. uirescant) 9 aquis N\' in aquis S lin up.) cet. 10 fletibus C (1 eras.) ast eras. C 11 conuersionis C aeptentrionem C (o in ras.) 12 procedit C et adstringit N\' 14 aerem II et aerem N umorem U\'M humorem eet. et adolescere Isid., et om. libri 16 tunc IIB et m2 S tum S 7111 cd. 18 synagoga GU sinagoga eet. 19 pasces C et (corr. m2) GP 20 meridie C m3 fiant 11 fiar N\' 21 gregis C )
Exemplum ergo possumus capere, quia hiemales dies breues, [*]( c ) sed umbras maiores habent, aestiui dies maiores, sed umbras minores habent. medio quoque die minor umbra quam uel in principio est diei uel fine, et hoc apud nos in parte occidentis. ceterum sunt qui melius duos totius anni dies sine umbra fuerint in partibus meridianis, eo quod solem habentes super uerticem suum undique per circuitum inluminentur, unde et ascii graece dicuntur. amplius etiam ferunt sic e regione ex alto fieri solem, ut per angusta puteorum aquam quae in profundo est grauius refulgere. esse autem [*]( D ) dicuntur in meridiano qui amphiscii uocantur, eo quod umbram ex utroque latere transmittant. umbra enim e regione solis ambulantibus pos tergum est, ut puta si contra orientem pergas, matutinis horis, si contra meridianam plagam contendas, medio die, si contra occidentem, in occasu diei. extribus igitur partibus illa tibi sol obuius, ex oriente, ex meridiano, ex occidente. mane et sero pos tergum est, meridie quoque [*]( 2 Luc. 1. 78 aq. 5 Psalm. XVI 8 7 Luc. 1, 77 9 Bas. 136 BC (57 E, 58 A) ) [*]( 1 ideoque MSB 2 in quibus... alto in mg. inf. m1 <7 4 salus 11 6 proteges C et G (a eras.) P protege cet. quidem N\'MS et s. t*. m2 B uidimus C nidemQa ce<. est N\' et s. M. m2 B et 11, OM. JfN 7 in ea erat MSB inter erat fINI 10 sed jpr. n et N 14 habentis C 16 dicuntur graece N 19 amfiscii N\' et m2 B (in quo quia amSacii, am s. M. m2) anfiscii cet. umbra CPF 20 utraque C 21 pos GM\'M post C (t in ras.) ce<. 23 occasum n 25 pos tergum M\'MS potest ergum F post tergum C (t alt. s. M. m1) M<. )
sint inquit etiam in dies, ut non faciant dies, sed ut in eis habeant principatum, ut ortum diei uberiore sol inluminet gratia, ut per totum diem designandi eius habeant, potestatem cursus sui munere. sic accipiunt nonnulli quod ait propheta: solem in potestatem diei, lunam et stellas in potestatem noctis, <cum)- circumferant lumen. in annos quoque ordinati sunt illa et luna: luna per tricenos dies [*]( 74 A ) duodenis uicibus suum cursum illa consummat annum secundum Hebraeos aliquibus diebus adiectis, secundum Romanos bissexto semel intra quadriennium unius diei adiectione celebrato. solstitialis quoque annus est, cum sol eipletoexpleto per omnia signa circuitu in id, unde principium cursus sui sumpsit, intellegibiles; annua enim fertur ei totius spatii esse perfunctio. [*]( 10 Baa. 137 AB (58 BC) 15 Psalm. CXXXV 8 sq. 17 Isid. de cat. rer. 19, 2 ) [*]( 1 ad uero CGPU\' aduerso UM\' at uero (in mg. m2 aduerao) B aeptentrinione 0 aeptentnong G (6 fa: e m2) N\' 2 septentrinionem C 3 post tergum NjB soli F (i er<M.) Zf<S\' 6ol cet. 10 noxa B noxia C (i Mp. m2) 9t (i m2 in faa.) 12 hortum CP 16 cum addidi circamferant (n s. u. m2) CF, (ant a. M. m2) M circumferunt N\'S post circumferaQt odd. enim N (eras. JB) 17 luna aj<. om. 11 trecentoa F tncentoB (t o/t. eras.) S 18 conficiens N sufficiens n perficiens Iaid. 19 aiectis C adiectis (d s. M.) GPV 20 quadriennium aenpM quinquennium C (n alt. s. M. m2) M< in quadriennio IBid. 21 solistitialis CC-P (hi i pro eras.) JVM 23 sumsit C annuae C ) [*]( 9* )
Fecit ergo deus haec duo luminaria magna — possumus [*]( B ) accipere non tam aliorum comparatione magna quam suo [*]( c ) munere, ut est caelum magnum et mare magnum; nam et magnus sol, qui conplet orbem terrarum suo calore uel luna suo lumine nec solum terras, sed etiam aerem hunc et mare caelique faciem —, quae in quacumque parte fuerint caeli dilexit omnia et aeque spectantur a cunctis, ut ea tamquam suis tantum regionibus inmorari et sibi tantum adesse atque lucere singuli populi credant, cum similiter luceant uniuersis, ut nemo his propiorem alium quam ipse est[*]( D ) arbitretur. exemplum magnitudinis eorum euidens. quod omnibus hominibus orbis lunae idem uidetur. nam etsi interdum augeatur lumen eius atque minuatur, tamen eadem nocte qualis mihi adparet talis et omnibus. nam si longe positis minor uideretur, propius constitutis maior refulgeret, proderet angustiarum et exiguitatis indicium. etenim reliqua alia longe positi minora arbitramur, propius contuentes maiora sibi. quo magis finitimus fueris, eo tibi eius rei [*]( E ) quam ipsum magnitudo cumulatur. solis radius nulli propior, nulli longinquior est; similiter et lunae globus aequalis est omnibus. similis sol et Indis et Brittanis eodem momento uidetur, cum oritur, nec cum mergitur in occasum, minor adparet orientalibus quam occidentalibus nec occidentalibus, cum oritur, inferior quam orientalibus aestimatur. quantum distat inquit oriens ab occidente! haec inuicem sibi distant, sed sol[*]( F ) [*]( 1 Bas. 137 CD (58 DE, 59 A) 19 Bas. 140 A (59 B) Isid. de nat.rer.16.1 24PsaIm.CH12 ) [*]( 1 ergo deus duo haec N ergo haec deus duo C(?P deus ergo duo (oMt. haec) V 3 et mare magnum OM. C 4 sol. C 7 aeque N1 haec quae MS eaque njB 9 laceri C luceant N luceat J! 10 propiorem VMSB propriorem શ\'alt. eras.) cet 15 refulgeret et m 17 positi C (i pro ex t) 21 sol* C brittania Gશ M Isid. brittanue C m1 britannua V brittannis C m2 PB et (t pr. s. M.) M britannis SL? 22 mergitur 11 mergit B mj uergit B M<8 ce<. 23 orientalibus B in mg. m2 Diu. Uind., om. cet. 25 ab occasu Isid. )
nulli praesentior, nulli remotior est. neque te moueat quod tamquam cubitalis tibi orbis uidetur solis, cum oritur, sed considera quantum intersit spatii inter solem et terras, quod aspectus nostri infirmitas sine magno sui non potest transire dispendio. caligat aspectus noster: numquid sol caligat aut luna.? angustus noster obtutus: numquid ideo angustiora efficit quae uidentur? species minuitur, non magnitudo detrahitur. neque enim infirmitatem [*]( 75 A ) nostrae passionis passioni luminarium debemus ascribere. mentitur noster aspectus; noli ergo fidele eius aestimare indiciumiudicium, sed caelestium minor spectaculi figura, non sui forma. de summo uertice montium si subiectum oculis tuis campum spectare desideres atque illic armenta pascentia, nonne formicarum similia corpora iudicabis? si mare spectes e specula aliqua scriptum, nonne tibi nauium maximae inter caeruleos fluctus uela candentia refulgentes uelut columbarum uolantium [*]( B ) speciem eminus ponto uidentur obtexere? quid ipsae insulae, quae mare scriptum, terrarum arua diffundunt, quam angusto aestimantur fine concludi, quemadmodum rotunda apparent de asperis, spissa. de raris! has ergo infirmitates uisus tui pende, et eorum quae astruimus fidem ex te ipso arbiter iustus arcesses.
sed uis magnitudinem solis non solum oculo mentis, [*]( c ) sed etiam corporis aestimare ? considera. quanti stellarum globi axem caeli uideantur intexere et innumeris insignire luminibus, non queunt tamen tenebras noctis et caeli nubila detergere. simul ut sol ortus sui signa praemiserit, omnes stellarum ignes sub unius luminaris fulgore uanescunt, aperitur aer [*]( 2 Baa. 140 B-D (59 B-E) Isid. de nat. rer. 16, 2; cf. Cic. Acad. n 82 de fin. I 20 22 Baa. 141 AB (60 AB). ) [*]( 8 infirmitatem GB infirmitate C (-ti m3) PV inSrmitatis cet. 9 pa.ssionis IIB passiones cet. 10 eius VN eos CGP 11 sed C ai (s. m2 fit) Brux. sit cet. 13 desideras S 14 expectes 11 e M Brux. Carn., om. cet. 16 uolitantium N 17 ponto II posito N ISdiSfundunt] diffidunt શ\'diffidunt ed. Rom. 20 perpende શM\'B 22 arcesses MS arcessia 11 accersi N1 accerais B si uis a 24 insignise C\' 25 non. C 26 praemiserat C 27 uaniscunt (corr. m2) CGP )
quid autem de tanto loquar temperamento et moderamine conditoris, qui eam mensuram salubribus solis deriuata, ut neque uapor eius igneus. ut uidetur, terrarum uenas rerumque species infusus exureret neque iterum per tanta mundi spatia refrigeratus nullum teiristerris semen caloris inoleret, sed ieiunam atque inopem fructum derelinquens ad nullam fertilitatis gratiam [*]( E ) uaporaret ?
Similia de lunae ratione conueniuDt, quae de consorte eius ac fratre memorauimus, siquidem in id se induit ministerium, [*]( F ) in quod et frater, ut inluminet tenebras, foueat semina, augeat fructus. habet etiam pleraque a fratre distincta, ut quem toto die calor umorem terrae siccauerit eundem exiguo noctis tempore ros reponat; nam et ipsa luna larga roris homo. denique cum serenior nox est et luna pernox, tunc largior roaros fertur arua perfundere. et plerique sub aere quiescentes, quo magis sub lumine fuissent lunae, eo plus umoris se capite collegisse senserunt. unde et in Canticis dicit Christus ad ecclesiam: quoniam caput meum repletum [*]( 76 A ) est rore et Christi mei guttis noctis. tum deinde minuitur et augetur, ut minor sit, cum resurgit noua, cum sit inminuta, cumuletur. in quo grande mysterium est. nam [*]( 5 Bas. 141 B (60 B) 13 Bas. 141 B-D (60 B-E) 18 Isid. de nat. rer. 18, 6 20 Bas. 144 A (60 E) 23 Cant. 5. 2 26 Isid. de nat. rer. 19, 2 ) [*]( 1 robore C (e ex 6) sperans II 3 praebia C et (corf. Mt<?) GP 6 ea CP 7 muneris II (s e.rp. C) 8 post uenas ad<7. aocus y (sucos 3t\' m2) sucos MS 11 fructum C fructuum cc<. 13 consorii II (-te G m2) 17 umorem (7 (u in roM.) humorem PSB exigui H eiigua J3 20 sub aere om. M sub (oMt. aere) 9f3f\' quiescentia C requiescentes 9tJf\' 21 umoris M\'M humoris 9t e< N\' (h a. M. m2 cet. 22 colligisse CcoIHgissept F 25 et cam PVB rea comy 26 est HB, OM<. cct. )
aerem quoque nonnulli etiam docti et christiani uiri allegauerunt lunae exortu solere mutari, sed si id mutationis lunaris quadam fieret uiolentia, ad omnes eius ortus intexeretur nubibus caelum, pluuiae funderentur. denique cum [*](c ) ante diesdie esset sermo de pluuia, quae fore utilis diceretur, ait quidam: ecce neomenia dabit eam. et quamuis cupidi essemus imbrium, tamen huiusmodi adsertiones ueras esse nolebam. denique delectatus sum quod nullus imber effusus est, donec precibus ecclesiae datus manifestaret non de initiis lunae eum sperandum esse, sed de prouidentia et misericordia creatoris. sane euripi cum exundent undique secundum reliquas species lunae et acceptos fluctus fluctibus uel etiam [*]( D ) ipsi magno ferantur impetu, in ortu tamen eius stant placidi, quoad luna sine lumine est; at uero ubi eam dierum accessus retexerit, tunc in suos cursus refluos reuertuntur. ampotis quoque, quae in oceano esse perhibetur, cum reliquis diebus ordinem suum seruare dicatur, lunari exortu euidens mutationis [*]( 1 Baa. 144 A (61 A) 9 Bas. 144 BC (61 A—C) 21 Uerg. Ecl. II 26 23 Isid. de nat. rer. 40, 1 ) [*]( 1 defectu (-ui m2) C 2 sunt C sint GPV fuerint N animantium (an in f<M. MMtMS litt.) C cerebrum (r Ms in ras.) C et maritimomm Brux. 3 humida <S\'jB feruntur G m2 SB 4 et de M et (cr<M. et) <S 6 uidimus CGP hortum CP et (h eras.) C 7 rebus MS 8 a Otn. 6\' ad G (d &EP. m2), fort. ab 10 si in id C 15 eiusmodi N\' adsertionis n (-nes m2 C) uerna 11 (-as m2 C) 19 euripi C (u M p) 22 quo.ad C (d eras.) quoadusque N\' 23 ampotis 3f5\' anpotis ft an potes શM\'B an potest 9t\' 24 quae om. II 25 seruari C et (cofr. m2) <?F dicantur C )
Unde si miraris quomodo defectum luna patiatur, cum [*]( F ) tantam uim mutationis habeat suae, considera et in eo magnum esse mysterium, quod eius exemplo cognoscis, o homo, nihil rerum humanarum esse posse et mundanae totius creaturae, quod non aliquando resoluatur. nam si etiam luna, cui tantum dominus commisit ministerium, ut inluminet orbem terrarum, et crescit et deficit — deficiunt enim omnia., [*]( 77 A ) quae ex nihilo orta usque ad perfectionem uenerunt et iterum perfecta minuuntur; caelum enim et terra praeteribunt — cur non id moderationis adsumimus, ut neque in aduersis abiciamus animum — qui enim omnia fecit ex nihilo facile quoque te potens est ad summa et perfecta prouehere — et rursus non extollamur in prosperis neque in potestate aliqua nos diuitiisque iactemus neque in uiribus corporis aut pulchritudine gloriemur, in quo est facilis fluctibus, crebra [*]( B ) mutatio, sed manentem in futurum animi gratiam persequamur. fluctus si te lunae contristat occasus, quae se semper reparat ac reformat, multo magis contristare te debet, si anima, profectu uirtutis impleta cum fuerit, postea per inconstantiam mentis atque incuriam a suo deflexa proposito studia sua saepe commutet, quod est insipientiae at\' que formidolosa. unde et scriptura ait: uanitati ut luna [*]( 6 Bas. 141 CD, 144 A (60 DE, 61 A) 14 Matth. 24, 35 27 Sir. 27,12 ) [*]( 1 ipsud n (d c.rp. G, -um corr. m2) F occidentalem C et P (m ea!p.) y 2 speratur 11 ampotis nM<S\' an potes શM\'B an potes.શ (t er<M.) 4 isdem શ(m1 iisdem) શ\'\'M\' hisdem Jf<S\' idem 11, om. JB, <M quo ipsum ante iterum OKM. 5 refundatur (re s. M. m2) Jf<S\' 12 defecit II (co?T. m3 (7) deficiunt enim OM. N\'MS, tM mg. m2 B 17 te quoque N 23 reformat C (re s. M.) 26 atque IIMS et N\' B 27 inscientiae C (i alt. tM raa.) et om. Cf )
Noli ergo lunam oculo tui corporis aestimare, sed mentis uiuacitate. minuitur luna, ut elementa repleat. hoc est ergo [*]( E ) grande mysterium. donauit hoc ei qui omnibus donauit gratiam. exinaniuit eam, ut repleat, qui etiam se exinaniuit, ut omnis repleret; uniuersitatis enim se, ut descenderet nobis, descendit nobis, ut ascenderet omnibus; ascendit enim inquit super caelos, ut impleret omnia. itaque qui exinanitus aduenerat a plenitudine sua apostolos impleuit. unde unus ex his dicit: nam de plenitudine eius nos omnes accepimus. ergo annuntiauit luna [*]( F ) [*]( 1 Psalm. LXXI 5 4 Psalm. LXXXVIII 37 aq. 8 Rom. 8, 20 11 Rom. 8, 22 18 Bas. 145 A (61 D) 22 Philipp. 2, 7 23 Ephes. 4,10 261oh.l,16 ) [*]( 5 est om. શ\'\' 6 circumferre C 15 adfere.s C adferęs P sua. C* (e eras.) 19 est* 0\' ergo C uero CJPF uere N ergo uere Uind. 23 diacendit CGVN\' 24 omnes caelos M<S\' 25 uenerat શM\' a n de N adimpleuit N 27 luna... suum non mediocris quae C in fCM. MtM. spatii )
quam ridiculum autem quod te plerumque credunt homines magicis carminibus posse deduci. aniles istae fabulae ac uulgi opiniones. quis enim opus dei tanto ministerio deputatum arbitretur Chaldaeicis superstitionibus posse temptari ? lapsus sit ille qui se transfigurat in angelum [*]( c ) [*]( 3 Psalm. LXXt 7 5 Cant. 6, 9 9 Rom. 13, 12 11 P.alm. XIII 2 12 Isid. de nat. rer. 18, 6 19 Galat. 2, 20 22 Bas. 145 A (61 DE) 26 II Cor. 11, 14 ) [*]( 4 extoUatur N 7 merito <speciosa> a 9 dies autem MSB 10 scperiore N 15 martyriis P m2 VN martyrii C et mJ CP martyrio G m2 16 fraterne C fratris N\' luoce C Inmen sibi V 17 non C (n alt. in ras. Mon.) 21 neomeniis (neo ex na m2) શશ\'S neominiia m2 ex nominis B 25 caldeicis 11 (caldaicis m2 CG) chaldeis uel chaldpis N 26 temtari C )
Pulchre, ut arbitror, cessit dies quartus. quomodo igitur [*]( E ) quartum plerique consueuerunt mysteria et inutile putant hoc numero aliquid ordiri, quo totus noua luce mundus emicuit? an sinistris sol coepit auspiciis? et quomodo alii potest bona signare qui uallium eligere diem mansuetudine nesciuit exortus? aut quomodo signa eius probant, cuius ortum non probant? quid [*]( F ) etiam de luna dicimus, quae et quarto die coepit et quarta decima diem signat salutis? an displicet numerus, quo celebratur mysterium redemptionis? ideo daemones declinandum esse persuadent numerum eum, quo eorum destructa nequitia est. ideo gentiles nihil adoriendum adserunt, quia sciunt tunc [*]( 6 Psalm. LVII 6 7 Exod. 7, 12 Num. 21, 8 loh. 3, 14 9 Act. 13, 11 11 Conat. apost. VI 9 de bell. lad. III 2 ) [*]( 2 quaaijM\'. inclusi quasi aJt. om. N 3 temtaut C 6 incantantium C (tantium in f<M. 3 uel 4 HM) 7 euacuauit શ\' 8 colubrae n et (o N. a) B colubros N\' et II om. cc<. 9 eaetatur C\'jP hebetatur C (h <. M. m2) hebetatur (eua.tatur F habitator શ, -ur m2, -M\') in ipi nomine VN elimam Brux. Uind. ilium B ymnum CP et (ł i!lQ a. «.) C hymum 5\' hytnnum c<<. magum MSB magnum G (N. ł oagum) cet. 10 sagae IIMS magicae cc<. 13 ut VN et ut c<?t. 14 conaaeuerunt C consuerunt ce<. 15 quo C (o ttt ras.) 16 a sinistris C 17 signare 11 signa dare N elegire C (corr. M.?) C (corr. m2) euQ CGP 19 quarta VN quinta CGP 20 diem om. 6\' die CFF quod CV 21 redemtionis C )