Expositio Evangelii secundum Lucan

nec otiose quae turbae supersunt a discipulis colliguntur, quia ea quae diuina sunt aput electos facilius possis quam aput [*]( C ) populos repperire. utinam mihi contingat audire: collige quae supersunt! si audiero et fecero, habebo multa quae turbae, habebo multa quae pueri et mulieres edere nequiuerunt. beatus ille qui potest colligere quae etiam doctis supersunt.

uideamus quomodo colligat. dixit lex: non moechaberis. fregit hunc panem Christus, diuisit hoc uerbum, non aliunde adiciens, sed de suo partiens. qui uiderit inquit ad concupiscendum [*]( D ) mulierem iam moechatus est eam. habes fragmentum de suo. addidit: si oculus tuus dexter scandalizat te, erue eum. habes aliud: et si dextera tua scandalizat te, abscide eam et: qui dimissam a uiro ducit moechatur. uides ex uno quam multa fragmenta. Moyses dicit quod Abraham duos filios habuit, unum de ancilla et unum de libera. Paulus dixit: haec sunt duo testamenta. diuisit hoc uerbum et [*]( 2 Ouid. Met. XI 121 sqq. 12 Matth. 15, 32 18 Exod. 20, 13 21 Matth. 5, 28 23 Matth. 5, 29 24 Matth. 5, 30 25 Matth. 5. 32 26 Galat. 4, 22 Gen. 21, 2 et 9 28 Galat. 4, 24 ) [*](1 mantilia P et (i pr. ex e) B V 6 et I seda 10 V yT milibus] milia hic et v. 11 X IUl P IIII milibus LT 11 IIII P IIII milia γLπΤ ista (i 8. u.) P 15 colligere X 16 turbae ... quae oin. PBL lR uidemus Z 22 eam 8. u. P 26 Moyses dicit] intellegere PL, corruptum ex in lege est )

qua ratione autem cofinos duodecim Christus inpleuit [*]( E ) [*](9,17) nisi ut illud populi Iudaici solueret quia manus eius in cofino seruierunt, hoc est populus qui ante lutum in cofinis colligebat hic iam per crucem Christi uitae caelestis operatur alimoniam et eo fidei cibum congerit, ubi erat ante caenum perfidiae gentilis. nec paucorum hoc munus, sed omnium est. nam per duodecim cofinos tamquam tribuum singularum fidei firmamentum redundat; panis enim confirmat cor hominis.

Dixit autem illis: uos quem me dicitis esse? [*]( F ) [*](9,20) respondit Simon Petrus: Christum dei. ne turbae quidem [*](9,19) otiosa opinio est, quia alii Helian, quem uenturum putabant, alii Iohannem, quem decollatum sciebant, aut unum de prophetis prioribus surrexisse credebant. sed hoc quaerere supra nos est: alterius sententiae, alterius prudentiae est. nam si Paulo apostolo satis est nihil scire nisi Christum Iesum et hunc crucifixum, quid amplius mihi desiderandum est scire quam Christum? in uno enim hoc nomine et diuinitatis et [*]( 1406 A ) incarnationis expressio et fides est passionis. et ideo licet ceteri apostoli sciant, Petrus tamen respondit prae ceteris: tu es Christus filius dei uiui. conplexus est itaque omnia, qui et naturam et nomen expressit, in quo summa uirtutum est. etiamne nos de generatione dei adserimus quaestiones, cum Paulus iudicauerit nihil se scire nisi Christum Iesum et hunc crucifixum, Petrus nihil aliud quam dei filium putauerit confitendum? nos et quando et quomodo natus sit et quantus [*]( B ) [*]( 3 Ps. 80, 7 4 Exod. 1, 14 9 Ps. 103, 10 10 Matth. 16, 15 aq. 12 cf. Luc. 9, 8, Matth. 16, 14 13 Matth. 14, 10 16 I Cor. 2, 2 21 Matth. 16, 16 ) [*]( 2 cofines (o 8. e m2) P XII PEGLrcT, om. r 8 XII PLKT 10 eis C dicitis esse X, esse om. aCfx 11 deiJ filium dei a uerba Christum dei... terrena sunt (p. 273, 13) post aqua (p. 274, 13) transponit om. uerbo releuare B nec PLX 12 helian P heliam cet. 15 sententiaej scientiae BC 19 est s. u. P, om. FV 23 adserimus a serimus BC inserimus PL disseremus (om. dei) X queramus X 24 se om. CXy 25 aliud aX amplius eet. 26 et pr. om. X )

Crede igitur sic quemadmodum Petrus credidit, ut et tu beatus sis, ut et tu audire merearis: quoniam non caro et . sanguis tibi reuelauit, sed pater meus qui in caelis est. caro enim et sanguis non queunt nisi quae terrena sunt reuelare, at uero qui spiritu loquitur mysteria non carnis et sanguinis magisterio, sed diuina inspiratione fundatur. noli ergo adquiescere carni et sanguini, ne carnis et sanguinis praecepta [*]( D ) haurias atque ipse sanguis et caro fias. qui enim carni adhaeret, caro est et qui adhaeret deo unus spiritus est. non permanebit inquit spiritus meus in hominibus istis in aeternum, propter quod sint carnales.

sed utinam caro et sanguis non sint qui audiunt, sed a carnis et sanguinis remoti cupiditatibus possint dicere singuli: non timebo quid faciat mihi caro! qui enim carnem uicerit ecclesiae fundamentum est et, si aequare Petrum non potest, imitari potest; magna sunt enim dei munera, qui non solum [*]( E ) nobis quae fuerant nostra reparauit, uerum etiam quae sunt [*]( 5 Ioh. 3, 35 8 Esai. 53, 8 11 Matth. 16, 17 14 I Cor. 14, 2 18 I Cor. 6, 17 ,19 Gen. 6, 3 22 Ps. 55, 5 ) [*]( 1 BCS paulus P scs apostolus paulus L 3 nihil se aC se nihil 0 nisi (hil s. si m2, om. se) V; se om. cet. 6 trasfudit P 11 merearis (re s. u.) P 13 quaerunt P (r exp. m3) L 16 nec PB caro et sanguis PLX 18 dfto X 20 sint carnales aB sunt carnales PL sunt carnes Cx. caro sunt X 21 a om. aX 24 aequare (-ri m2) P aequari Cy petro Cy 25 potest om. X 26 uerbum (b eras.) P ) [*]( XXXII. Ambr. pars 4. ) [*]( 18 )

refert tamen quid sibi uelit quod non alium turbae opinabantur nisi aut Helian aut Hieremiam aut Iohannem Baptistam. et Helian forte, quia raptus ad caelum est. sed non Helias Christus. ille rapitur, iste regreditur; ille inunam rapitur, iste rapinam non arbitratus est esse se[*]( F ) aequalem deo; ille petitis ignibus uindicatur, hic persecutores suos maluit sanare quam perdere. cur autem Hieremiam putabant? fortasse quia sanctificatus in uulua est. sed non hic Hieremias. ille sanctificatur, iste sanctificat; illius sanctificatio coepit ex corpore, hic sanctus ex sancto. cur etiam Iohannem populus putat nisi forte quia in matris utero positus domini praesentiam sentiebat? sed non hic Iohannes. ille adorabat in utero, hic adorabatur; ille baptizabat in aqua, Christus in spiritu; ille paenitentiam suadebat, hic peccata donabat.

Et ideo Petrus non exspectauit populi sententiam, sed suam [*]( 1407 A ) promsit dicens: tu es Christus filius dei uiui. qui est semper est nec coepit ut esset et esse non deficit. magna autem Christi gratia, qui omnia prope uocabula sua discipulis donauit suis. ego sum inquit lux mundi et id tamen quo ipse gloriatur discipulis nomen indulsit dicens: uos estis lux mundi. ego sum panis uiuus et: nos omnes unus panis sumus. ego sum uitis uera et tibi dicit: plantaui te [*]( 2 Mattb. 16, 14 3 Reg. IIII 2, 11 4 Ioh. 16, 5 5 Philipp. 2, 6 6 Reg. III 18, 38, Luc. 23, 34 8 Hier. 1, 5 11 Luc. 1, 41 13 Luc. 1, 42, Luc. 3, 16, Matth. 3, 11 17 Matth. 16, 16 20 Ioh. 8, 12 21 Matth. 5, 14 22 loh. 6, 51, I Cor. 10, 17 23 Ioh. 15, 1, Hier. 2, 21 ) [*]( 2 turba opinabatur aCXy nisi aut (a 8. u.) P sq. helian P heliam eet. hieremiam (i pr. s. u.) P 4 belias est PL 5 ille in unam rapitur aC, om. cet. ille inquam rapitur Costeriw iste αCΧχ, om. B, qui P quia L est om. X (s. u. m2 rcF) se om. X (s. u. m2 π V) 8 in uulua sanctificatus a 9 iste ... ille ET 11 putabat C (ba s. u. m2) X putabant (om. populus) X 12 hic est PCL iohannis (-ea m3) P 13 baptizauit L 16 non] non ex se X 17 promsit E prompsit aBCX promisit GyL et (i pr. eras.) P, (exp.) T est] et PL 18 est om. a 19 gratiam P (m eras.) L 20 suis donauit PBCL quod Xx (d eras. E) 22 huius mandi X )

enitere ergo ut et tu petra sis. itaque non extra te, sed intra te petram require. petra tua actus est, petra tua mens est. supra hanc petram aedificatur domus tua, ut nullis possit nequitiae spiritalis euerberari procellis. petra tua fides est, fundamentum est fides [*]( C ) ecclesiae. si petra fueris, in ecclesia eris, quia ecclesia supra petram est. si in ecclesia fueris, portae inferi non praeualebunt tibi. portae inferi portae mortis sunt, portae autem mortis portae esse ecclesiae non possunt.

quae autem sunt portae mortis, hoc est portae inferi nisi singula quaeque peccata? si fornicatus fueris, portas mortis ingressus es. si fidem laeseris, portas penetrasti inferi. si peccatum mortale conmiseris, portas mortis intrasti. sed potens est deus, qui exaltet te de portis [*]( D ) mortis, ut adnunties omnes laudes eius in portis filiae Sion. portae autem ecclesiae portae castitatis sunt, portae iustitiae, quas iustus intrare consueuit dicens: aperite mihi portas iustitiae et ingressus in eas confitebor domino. sed ut porta mortis porta inferi ita et porta iustitiae dei porta est; haec enim porta domini, iusti intrabunt per eam. et ideo fuge pertinaciam delictorum, ne portae tibi possint [*]( E ) inferi praeualere; si enim dominatum fuerit peccatum in te, [*]( 2 I Cor. 10, 4 3 Matth. 16, 18, Ioh. 1, 42 7 Matth. 16, 18, 8 Ephes. 6, 12 10 sq, Matth. 16, 18 12 Ps. 106. 18 17 sq. Ps. 9, 14 sq. 20 Ps. 117, 19 23 Ps. 117, 20 24 Matth. 16, 18 ) [*]( 4 habebat X (b alt. eras. E) 5 soliditatem (di 8. u.) P 8 nullus X 9 fides ecclesiae est PBLXX 11 in om. X 13 esse s. u. m3 P, om. L ecclesiae esse P m2 Cy, ecclesiae P m1 L sunt om. X 14 porta x inferni PBL 16 inferi penetrasti PLX inferni X 17 porta CX 18 eius om. ET in portis filiae Sion om. PBL 19 portae autem] sunt enim portae XX; sunt bis scr. in aC 22 et om. PBL 23 enim] est enim X domini] dei et X 24 porta tibi possit X ) [*]( 18* )

et fortasse ideo hoc addidit, quia sciebat dominus difficile passioni et resurrectioni etiam discipulos credituros. et ideo passionis et resurrectionis suae adsertorem se esse maluit, ut ex facto fides, non ex audito discordia nasceretur. ergo Christus noluit gloriari, sed maluit ignobilis uideri, ut passionem subiret: et tu qui ignobilis natus es gloriaris? eadem tibi qua Christus ambulauit gradiendum est uia. haec eius agnitio, [*]( 1408 A ) haec eius imitatio per ignobilitatem et bonam famam, ut glorieris in cruce, sicut ipse est gloriatus. sic ambulauit Paulus et ideo gloriatur dicens: mihi autem absit gloriari nisi in cruce domini nostri Iesu Christi.

sed uideamus cur secundum Matthaeum repperiamus admonitos discipulos, [*](9,21) ne cui dicerent quod ipse sit Christus, hic autem scriptum sit increpatos esse, ne cui haec dicerent. quod esset multa passurus et resurrecturus. uidetis quod in uno Christi nomine [*]( B ) omnia sint. ipse est enim Christus qui natus ex uirgine est, ipse est qui mirabilia fecit in populo, ipse qui mortuus est pro peccatis nostris et resurrexit a mortuis. unum horum si [*]( 1 II Cor. 12, 20, Galat. 5, 20 15 II Cor. 6, 8 17 Galat. 6, 14 18 Matth. J 6, 20 ) [*](1 praeualebit PL et dissensiones y 4 et increpat X increpat enim X 6 et alt. om. aC 7 die tertia (tertio x) αCΧχ tertia die PBL resurgere (re pr. eras.) V surgere FOr. 8 quia dfis sciebat X dominus quia sciebat ed. Born. 10 adsertorem se (ae om. X) esse uCXy adsertor esse PL 11 audito X et (u s. 0 m2) PctC, auditu cet. 14 ambulauit exp. n post uia add. libri praeter a qua (quia, i eras. PG) ipse ambulauit hac ... hac PL 15 et] ac B ad PLX 16 cruce dni X gloriatus est ETX 20 dicerpnt (dice in ras.) P 21 cui (i in ras.) P haec om. X multa esset X 23 est om. aET )

Nunc qua causa etiam inmundos spiritus lubeat tacere consideremus. sed et hoc nobis scriptura aperuit, quia peccatori dixit deus: quare tu enarras iustitias meas? ne quis, dum praedicantem audit, sequatur errantem; inprobus enim magister est diabolus, qui falsa ueris saepe permiscet, ut specie ueritatis testimonium fraudis obtexat.

etiam illud [*]( D ) consideremus, utrum hic primum mandauerit discipulis, ne cui dicerent quia ipse esset Christus an uero et ante mandauerit, quando apostolos duodecim destinauit denuntians illis: in uias gentium ne abieritis et in ciuitates Samaritanorum ne introieritis; ite autem ad oues quae perierunt domus Israhel. aegrotos curate, leprosos mundate, daemones eicite et: discite quis in ea dignus sit [*]( E ) et ibi manete. itaque nec hic mandatum uidetur, ut Christum dei filium praedicarent.

ordo igitur disputationis est ordo tractatus, et ideo etiam nos, cum aliqui ex gentibus uocantur ad ecclesiam, ita praeceptorum seriem formare debemus, ut primo unum deum auctorem mundi omniumque esse doceamus, in quo uiuimus et sumus et mouemur, cuius et [*]( 211oh.2,22 10 Ps. 49, 16 16Matth. 10, 5 sq.8. 11 25 Act. 17, 24 26 Act. 17, 28 ) [*]( 1 heretici in mg. inf. m3 P. om. L 8 iubet PBL 9 et OtFt. X 11 enim ost et magister diabolus L 13 sub specie ΕγΤ 16 XII PCγLπdesignauit PL in uias g. ne abieritis αCΧχιn uiis g. ne ambulaueritis cet. 17 ciuitatem ow. X 18 intraueritis X 20 daemones KBC-Y/, daemonia PL post daemones add. inquit αΒCχ eiecite P et OM. X in quamcumque ciuitatem intraueritis post et suppleuit ed. Rom. discite ow. -Y 21 et aX atque ce<. cibi (c er<M.) r 25 ụṇụṃ unum P )

Sed fortasse nobis parum auctoritatis et fidei deferatur: lege sermonem apostoli aput Athenienses habitum, qui si a primo destruere uoluisset caerimonias idolorum, sermonem eius aures gentilium respuissent. ab uno igitur deo operatore mundi incipit dicens: deus qui fecit mundum et cuncta [*]( B ) quae sunt in eo. negare non poterant unum operatorem esse mundi. unum deum, unum omnium creatorem. adiunxit eo quod caeli et terrae dominus in manu factis non dignetur habitare, deinde quod intra auri argentique cassam materiem nequaquam ueri simile sit artificio hominis uim diuinitatis includi, erroris remedium docens esse studium paenitendi. tunc uenit ad Christum nec tamen deum maluit quam [*]( 2Act. 17,29 3 Act. 17, 29 9Act.l7,31 15 Act. 17, 22-31 18 Act. 17, 24 21 Act. 17, 24 22 Act. 17, 29 24Act.l7,3\'J ) [*]( 2 cognitionem G c< (a s. i jor.) y cogita<ionem L 4 quod aC<? t\'t quod ΕγΤ quo -X\' ut PBL materiam X 5 habere (ere in ras. 5 litt.) π habitarec FOV 6 indicio B iudicio cet. 7 describis X saictam αΒCχ uir tam PL uitam X 9 mortuumque X 10 homines X (s «. <t. G) 12 potest αΧ 16 acrimonias (cae a. ac m3) P 19 negari L negare P (i a. e alt.) ce<. poterant (n s. M.) F poterat PBLFΟπ mundi esae PBL 20 dum PuBL 21 manufactis idolis (idolis s. M. tnJ) P 22 clausam PBL materia C 25 doum tacuit quando hominem nuncupauit (noacupauit BL) PBL )

at uero cum Iudaeos adloquerentur apostoli, ipsum Christum esse dicebant, qui propheticis nobis esset promissus oraculis, quem non prius auctoritate sua dei filium nominabant, sed uirum probatum, uirum iustum, uirum a mortuis suscitatum, illum uirum de quo dictum est in prophetis: filius meus [*]( E ) es tu, ego hodie genui te. ita ergo et tu ad ea quae difficile creduntur auctoritatem diuini sermonis adscisce et promissum eius aduentum prophetarum uoce designa, resurrectionem quoque multo ante conpertam scripturarum testimoniis edoceto, non usitatam cum ceteris atque conmunem, ut in ipsa suscitati corporis adsertione aeternae testimonium diuinitatis adquiras. cum enim ceterorum corpora corruptionem probaueris subisse post mortem, hunc utique de quo dicitur: [*]( F ) non dabis sanctum tuum uidere corruptionem, conprobas humanae fragilitatis expertem, probas humanae condicionis merita supergressum, deo magis quam hominibus conferendum.

Quodsi ad sacramenta fidelium tendens catechumenus [*]( 1410 A ) [*]( lAct.17,31 41oh.l,14 5Matth.I,18 6Act.l7.32 7 Act. 17, 34 15 Act. 2, 22; 3, 14 sq.; 13, 30 16 Act. 13, 33, Ps. 2, 7 25 Pa. 15, 10 ) [*]( 5 spiritu 〈sancto〉 Maurini 6 dyonisius P R in s. M. P 13 ocalis PL 17 ita] rursus inc. A 19 designare P (re ej-p.) L 20 testimoniis (i tert. N. M.) A 22 suscitatione P suscitationem L 25 cumprobus A 29 tendens s. M. m3 A chatacnminus A cathecuruinus P )

sed non statim per crucem possunt aliqui credere salutem [*]( c ) mundo refusam. adstrue ergo per historiam Graecorum hoc fuisse possibile. sic interdum etiam apostolus suadet incredulis nec uersus refugit poeticos, ut fabulas destruat poetarum. si enim reuocetur in memoriam quod legiones saepe et magnos populos oblatis aliquorum mortibus historiae Graecorum adserant liberatos, si recordentur quod imperatoris filia propter Graecorum exercitus transferendos ad sacrificium sit uocata, [*]( D ) si nostrum illud consideremus quia sanguis hircorum et taurorum et cinis uitulae aspersus inquinatos [*]( 1 I Cor. 8, 6 5 I Cor. 12, 6 7 I Cor. J, 17 10 Galat. 6, 14 12 I Cor. 7, 31 18 Act. 17, 28 19 Val. Max. V 6 ext. 23 Hebr. 9, 13 ) [*]( 1 est deus X 2 duos (s add. Mt. OM<.) P 3 dominoa] deos / _4 et OM. X substantiae (s alt. a. t*. graphio) F 5 aeterni K; aeternum aeterni ed. Rom. 6 gentium (t eras.) P edictum (c &Ep.) P dictum L 11 mundus cruci6xus est C 12 et non jPa7< et non PL 13 corruptella AF et (1 alt. cras.) G\'x, (I alt. a. tt.) F corruptela cc<. consumit aGX 14 fetidum P et quasi PL lunem P et quasi PL 16 adstruere jP e< (ergo om.) L historiam AX, historias cet. 17 apostolos (v s.o tert m3) P 18 profeticos P poeticus FZOF m2 19 magnus populus AFOV 20 adserant...Graecorcm in mg. <M/\'. P 21 recordetur (de ex dare F) X 22 uocatus (-ta Mt. ant.) P 24 hircorum et taurorum J. taurorum et hircorum eet. hyrcorum P )

sed quoniam nullus [*]( E ) hominum tantus esse potuit, qui totius mundi peccata tolleret, neque Enoch neque Abraham neque Isaac, qui licet morti se obtulerit, seruatus tamen est, quia omnia non poterat abolere peccata — quis enim tantus homo, in quo omnium peccata morerentur? — idcirco non unus e plebe, non unus e numero, sed filius dei a deo patre electus est, qui cum supra omnes esset, pro omnibus se posset offerre. quem mori oportuit, ut cum esset fortior morte, alios liberaret factus inter mortuos sine adiutorio liber, sine adiumento scilicet hominis aut alicuius creaturae liber, a morte, et bene liber, qui seruitutem cupiditatum reppulit, mortis uincla nesciuit.