Pro A. Cluentio

constituitur quaestio de furto. nam quid quisquam suspicari aliud potest? an hoc dicitis, armario expilato, pecunia ablata, non omni reciperata[*](reciperata Sy1a: recuperata cett.), occisis hominibus institutam esse quaestionem de morte Oppianici? cui probatis? quid est quod minus veri simile proferre potuistis[*](possitis Madvig)? deinde, ut omittam cetera, triennio post mortem Oppianici de eius morte quaerebatur? atque etiam incensa odio pristino Nicostratum eundem illum tum sine causa in quaestionem postulavit. Oppianicus primo recusavit. postea cum[*](cum Lambinus: quam codd.) illa abducturam se filiam, mutaturam esse testamentum minaretur, mulieri crudelissimae servum fidelissimum non in quaestionem detulit[*](detulit Mommsen: tulit codd.) sed plane ad supplicium dedidit[*](dedidit Arusian. s. v. dedo: dedit codd.).

post triennium igitur agitata denuo[*](denuo Halm: denique codd.) quaestio de viri morte habebatur. at[*](at Lambinus: et codd.) de quibus servis[*](servis habebatur add. codd., ego delevi (cf. § 89))? nova, credo, res obiecta, novi quidam homines in suspicionem vocati sunt. de Stratone et de Nicostrato. quid? Romae quaesitum de istis hominibus non erat? itane tandem, mulier iam non morbo sed scelere furiosa, cum quaestionem habuisses[*](habuisses Sy2a: habuisset Mm) Romae, cum de T.(Titi) Anni, L.(Lucii) Rutili[*](L. om. a), P.(Publii) Saturi, ceterorum[*](ceterorum Sa: et ceterorum Mm) honestissimorum virorum sententia constitutum esset satis quaesitum videri, eadem de re triennio post isdem de hominibus nullo adhibito non dicam viro, ne colonum forte adfuisse dicatis, sed bono viro, in fili caput quaestionem habere conata es[*](es y2a: est Mm)?

an hoc dicitis — mihi enim venit in mentem quid dici possit, tametsi adhuc[*](adhuc Mm: ab hoc aa) non esse hoc[*](esse hoc Ss: esse cett.) dictum mementote — cum haberetur de furto quaestio, Stratonem aliquid de veneno esse confessum? hoc uno modo, iudices, saepe multorum improbitate depressa veritas emergit et innocentiae defensio interclusa respirat, quod aut ei qui in fraude[*](in fraude scripsi: in fraudem Ss: ad fraudem Mm) callidi sunt non tantum audent quantum excogitant, aut ei quorum eminet audacia atque proiecta est a consiliis malitiae deseruntur. quod si aut confidens astutia aut callida esset audacia, vix ullo[*](ullo iis a (contra B)) obsisti modo posset[*](possit SB). Vtrum[*](utrum verum a) furtum factum non est? at nihil clarius Larini[*](Larini Sa: Larini fuit Mm). an ad Stratonem suspicio non pertinuit? at is et ex serrula insimulatus et a puero conscio est indicatus. an id actum non est in quaerendo? quae fuit igitur[*](igitur alia Sy2a: alia igitur cett.) alia causa quaerendi? an id quod vobis dicendum[*](vobis dicendum Sa: dicendum vobis Mm) est, et quod tum Sassia dictitavit: cum de furto quaereretur, tum Stratonem isdem in tormentis dixisse[*](Stratonem... dixisse aa: Strato... dixit Mm) de veneno?

hem[*](hem scripsi: item aa: en Mm) hoc illud est quod ante dixi: mulier abundat audacia, consilio et ratione deficitur. nam tabellae quaestionis plures proferuntur quae recitatae vobisque[*](vobisque Angelius: nobisque Mma) editae sunt, illae ipsae[*](illae istae Sa) quas tum obsignatas esse dixit; in quibus tabellis de furto nulla littera[*](nulla littera aa: littera nulla Mm) invenitur. non venit in mentem primum[*](primum aa: primam Mm) orationem[*](orationem Mm: in ratione S: in oratione b2y2s: fort. narrationem) Stratonis conscribere de furto, post aliquod dictum adiungere[*](aliquod dictum adiung. Sa: aliquid (-quod y2) adiung. dictum Mm) de veneno quod non percontatione quaesitum sed per dolorem[*](per dolorem Sy2a: dolore Mm) expressum videretur? quaestio de furto est, veneni iam suspicio[*](suspicio Sa: suspicione Mm) superiore quaestione sublata; quod ipsum[*](ipsa Sa) haec eadem mulier iudicarat quae, ut Romae de amicorum sententia statuerat satis esse quaesitum, postea per triennium maxime ex omnibus servis Stratonem illum[*](illum ut S) dilexerat, in honore habuerat, commodis omnibus adfecerat.

cum igitur de furto quaereretur, et eo furto quod ille sine controversia fecerat, tum ille de eo quod quaerebatur verbum nullum fecit? de veneno statim dixit, de furto si non eo loco quo debuit, ne in extrema quidem aut media aut aliqua[*](aliqua Sa: in aliqua Mm) denique parte quaestionis verbum fecit ullum? iam videtis illam nefariam mulierem, iudices, eadem manu qua, si detur potestas, interficere filium cupiat, hanc fictam quaestionem conscripsisse. atque istam ipsam quaestionem dicite qui[*](qui Baiter: quis Mma) obsignarit[*](obsignavit s, ed. V) unum aliquem nominatim[*](nominatim Sa: nominat Ms: nominate by). neminem reperietis, nisi forte eius modi hominem quem ego proferri malim quam neminem nominari.

quid ais, T.(Titi) Atti[*](T. om. S)? tu periculum capitis, tu indicium sceleris, tu fortunas alterius litteris conscriptas in iudicium adferes[*](afferes S, ed. Mediol.: afferas cett.) neque earum auctorem litterarum neque obsignatorem neque testem ullum nominabis? et quam tu pestem innocentissimo filio de[*](de aa: ex Mm) matris sinu deprompseris, hanc hi[*](hi ii S) tales viri comprobabunt[*](comprobarunt S)? esto, in tabellis nihil est auctoritatis; quid? ipsa quaestio iudicibus, quid? amicis hospitibusque Oppianici quos adhibuerat antea, quid? huic tandem ipsi tempori cur non reservata[*](reservata Mm: servata Sa) est? quid istis hominibus factum est, Stratone et Nicostrato?

quaero abs te, Oppianice[*](te ab Oppianici S), servo tuo Nicostrato quid factum esse dicas, quem tu, cum hunc brevi tempore accusaturus esses, Romam deducere, dare potestatem indicandi, incolumem denique servare quaestioni, servare his iudicibus, servare huic tempori debuisti. nam Stratonem quidem, iudices, in crucem esse actum[*](esse actum Sa: actum esse Mm) exsecta scitote lingua; quod nemo Larinatium est[*](Larin. est Sa: est Larin. Mm) qui nesciat. timuit mulier amens non suam conscientiam, non odium municipum, non famam omnium, sed, quasi non omnes eius sceleris testes essent futuri, sic metuit ne condemnaretur extrema servoli[*](servuli (-ili Ms) Mm: serva S: servi a) voce morientis[*](emorientis coni. Müller (cf. Zielinski p. 200)).

quod hoc portentum, di immortales! quod tantum monstrum in ullis[*](illis Sb1s) locis, quod tam infestum scelus et immane aut unde natum esse dicamus? iam enim videtis profecto, iudices, non sine necessariis me ac maximis causis principio orationis meae de matre dixisse. nihil est enim mali, nihil sceleris quod illa non ab initio filio voluerit, optaverit, cogitaverit, effecerit. Mitto illam primam libidinis iniuriam, mitto nefarias generi nuptias, mitto cupiditate[*](cupiditatem a) matris expulsam ex matrimonio filiam, quae nondum ad huiusce vitae periculum sed ad commune familiae dedecus pertinebant[*](pertinebat a). nihil de alteris Oppianici nuptiis queror, quarum illa cum obsides filios ab eo mortuos accepisset, tum denique in familiae luctum atque in privignorum funus nupsit. praetereo quod A.(Aulum) Aurium[*](quod A. t: quodam S: quod M. s: quod Mm) cuius illa quondam socrus, paulo ante uxor fuisset, cum Oppianici esse opera proscriptum occisumque cognosset, eam sibi domum sedemque delegit in qua cotidie superioris viri mortis indicia et spolia fortunarum videret.

illud primum queror de[*](de Sa: ab Mm) illo scelere quod nunc denique patefactum est, Fabriciani veneni, quod iam tum recens suspiciosum ceteris, huic incredibile, nunc vero apertum iam omnibus ac manifestum videtur. non est profecto de illo veneno celata mater; nihil est ab Oppianico sine consilio mulieris cogitatum; quod si[*](quod si Sa: quod nisi Mm) esset, certe postea deprehensa re non illa ut a viro improbo[*](a viro improbo Sa: ab improbo viro Mm) discessisset sed ut a crudelissimo hoste fugisset domumque illam in perpetuum scelere omni[*](scelere omni Mm, Arusian. s. v. affluit illa re (K. vii. 457): scelere omnium S: scelerum omnium a) adfluentem reliquisset.

non modo id non fecit sed ab illo tempore nullum locum praetermisit in quo non strueret[*](strueret (filio add. t) Sa: instrueret Mm) insidias aliquas ac dies omnis atque[*](atque Sa: ac Mm) noctes tota mente[*](tota mente Sb2a: totas mente Mm) mater de pernicie fili cogitaret. quae primum ut illum confirmaret accusatorem[*](accusatorem S: Oppianicum accusatorem cett.) filio suo, donis, muneribus, conlocatione filiae, spe hereditatis obstrinxit. ita quod[*](ita quod itaque edd. VR) apud ceteros novis inter propinquos susceptis inimicitiis saepe fieri divortia atque adfinitatum discidia vidimus[*](vidimus Sbya: videmus Ms), haec mulier satis firmum accusatorem filio suo fore neminem putavit, nisi qui in matrimonium sororem eius ante[*](ante Mm: antea Sa) duxisset. ceteri novis adfinitatibus adducti veteres inimicitias saepe deponunt; illa sibi ad confirmandas inimicitias adfinitatis coniunctionem[*](adfinitates coniunctiones S) pignori fore putavit.

neque in eo solum diligens fuit ut accusatorem filio suo compararet sed etiam cogitavit quibus eum rebus armaret. hinc enim illae sollicitationes servorum et minis et promissis, hinc illae infinitae crudelissimaeque de morte Oppianici quaestiones, quibus finem aliquando non mulieris modus sed amicorum auctoritas fecit. ab eodem scelere illae triennio post habitae Larini quaestiones, eiusdem amentiae falsae conscriptiones quaestionum; ex eodem furore etiam illa conscelerata exsectio linguae; totius denique huius[*](huius Mm: eius Sa) ab illa est et inventa et adornata[*](ornata s) comparatio criminis.

atque his rebus[*](rebushic desinit M) cum instructum accusatorem filio suo Romam misisset, ipsa[*](misisset, ipsa Sy2a: ipsa misisset cett.) paulisper conquirendorum et conducendorum[*](et conducendorum om. s) testium causa Larini est commorata; postea autem quam[*](quam Sy2a: cum cett.) appropinquare huius iudicium ei nuntiatum est, confestim huc advolavit ne aut accusatoribus diligentia aut pecunia testibus deesset, aut ne forte mater[*](materreliquam partem orationis pallidiore atramento add. S: finem orationis 'noviter repertum' (ita monitum est in pf) habent praeter bxya novi testes Apf) hoc sibi optatissimum spectaculum huius sordium atque luctus et tanti squaloris amitteret. iam vero quod iter Romam eius mulieris fuisse existimatis? quod ego propter vicinitatem Aquinatium et Fabraternorum[*](Fabraternorum Beroaldus: Afraternorum codd.: Alfaternorum Gruter (cf. Plin. N. H. iii. 5. 63)) ex multis audivi et comperi; quos concursus in his oppidis, quantos et virorum et mulierum gemitus esse factos? mulierem quandam Larino advolare[*](Larino advolare scripsi cf. supr. et §§ 18, 25): Larino atque illam codd.: Larinatim illim Müller: Larino adesse atque illam Peterson), usque a mari supero Romam proficisci cum magno comitatu et pecunia quo facilius circumvenire iudicio capitis atque opprimere filium posset[*](possit S1pf)?

nemo erat illorum, paene dicam, quin expiandum illum locum esse arbitraretur quacumque illa iter fecisset, nemo quin terram ipsam violari quae mater est omnium vestigiis consceleratae matris putaret. itaque nullo in oppido consistendi potestas ei fuit, nemo ex tot hospitibus inventus est qui non contagionem aspectus fugeret; nocti se potius ac solitudini quam ulli aut urbi[*](aut urbi aut turpi SApf) aut hospiti committebat.

nunc vero quid agat, quid moliatur, quid denique cotidie cogitet quem ignorare nostrum[*](nostrum pauci dett.: nostrorum mei) putat? quos appellarit, quibus pecuniam promiserit, quorum fidem pretio labefactare conata sit tenemus. quin etiam nocturna sacrificia quae putat[*](putat fx: putet cett.) occultiora esse sceleratasque eius preces et nefaria vota cognovimus; quibus illa etiam deos immortalis de suo scelere testatur neque intellegit pietate et religione et iustis precibus deorum mentis, non contaminata superstitione neque ad scelus perficiendum caesis hostiis posse placari. cuius ego furorem atque crudelitatem deos immortalis a suis aris atque templis aspernatos esse confido.

vos, iudices, quos huic A.(Aulo) Cluentio quosdam alios[*](quosdam alios SApf: quos alios t: alios cett.: quasi aliquos Classen) deos ad omne vitae tempus fortuna esse voluit, huius importunitatem matris a fili capite depellite. multi saepe in iudicando peccata liberum parentum[*](parentium Af (cf. Rosc. Am. 67)) misericordiae concesserunt; vos ne huius honestissime actam vitam matris crudelitati condonetis rogamus, praesertim cum ex altera parte totum municipium videre possitis. omnis scitote, iudices — incredibile dictu est, sed a me verissime dicetur — omnis Larinatis qui valuerunt venisse Romam ut hunc studio frequentiaque sua quantum possent[*](possent a: possint (-it x) cett.) in tanto eius periculo sublevarent. pueris illud hoc tempore et mulieribus oppidum scitote esse traditum, idque in praesentia communi Italiae pace[*](communi Italiae pace om. p1, ed. Guar.), non[*](non Madvig: in codd.) domesticis copiis esse tutum[*](tutum Naugerius: totum codd.). quos tamen ipsos aeque et eos quos praesentis videtis huius exspectatio iudici dies noctesque sollicitat.

non illi vos de unius municipis fortunis arbitrantur sed de totius municipi statu dignitate commodisque omnibus sententias esse laturos. summa est enim, iudices, hominis in communem municipi rem diligentia, in singulos municipes benignitas, in omnis homines iustitia et fides. praeterea nobilitatem illam inter suos locumque a maioribus traditum sic tuetur ut maiorum gravitatem, constantiam, gratiam, liberalitatem adsequatur. itaque eis[*](itaque iis b2a: itaque x: ita quis cett.) eum verbis publice laudant ut non solum testimonium suum iudiciumque significent verum etiam curam animi ac dolorem. quae dum laudatio recitatur, vos, quaeso, qui eam[*](eam a: iam cett.) detulistis adsurgite.

ex lacrimis horum, iudices, existimare[*](existumare SA) potestis omnis haec decuriones decrevisse lacrimantis. age vero, vicinorum quantum studium, quam incredibilis benivolentia, quanta cura est[*](quam cura est om. b1xy1)! non illi in libellis laudationem decretam[*](laudationem decretam b2ya: laudationum decreta cett.) miserunt, sed homines honestissimos, quos nossemus omnes, huc frequentis adesse et hunc praesentis laudare voluerunt. adsunt Ferentani[*](Ferentani b2a: Frentrani SApb1: Frentani fxy Marrucini pb: Marrucinii cett.), homines nobilissimi, Marrucini item pari dignitate; Teano Apulo atque Luceria equites Romanos, homines honestissimos[*](honestissimos homines by Boviano Beroaldus: Boiano codd.), laudatores videtis; Boviano totoque ex Samnio cum laudationes honestissimae missae sunt, tum homines amplissimi nobilissimique venerunt.

iam qui in agro Larinati[*](Larinate SA) praedia, qui negotia, qui res pecuarias[*](pecuarias Manutius: pecuniarias codd.) habent, honesti homines et summo splendore praediti[*](et praediti om. b1), difficile dictu est quam sint solliciti, quam laborent. non multi mihi ab uno sic diligi videntur ut hic ab his[*](iis Sxa) universis. quam doleo[*](quam doleo Classen: quando codd.) abesse ab huius iudicio L.(Lucium) Volusenum[*](Volusenum Naugerius: Volusienum codd.), summo splendore hominem ac virtute praeditum! vellem praesentem possem[*](posse ed. Guar.) P.(Publium) Helvidium Rufum, equitem Romanum omnium ornatissimum, nominare. qui cum huius causa dies noctesque vigilaret et cum me hanc causam doceret, in morbum gravem periculosumque incidit; in quo tamen non minus de capite huius quam de sua vita laborat. Cn. Tudici senatoris, viri optimi et honestissimi, par studium ex[*](ex Graevius: et (om. a) codd.) testimonio et laudatione cognoscetis. eadem spe sed maiore verecundia de te, P.(Publi) Volumni, quoniam iudex es in A.(Aulum) Cluentium, dicimus. et ne longum sit, omnium vicinorum summam esse in hunc benivolentiam confirmamus. Horum omnium[*](omnium horum s) studium,

curam, diligentiam meumque una laborem, qui totam hanc causam vetere instituto solus peroravi, vestramque[*](vostramque SA) simul, iudices, aequitatem et mansuetudinem una mater oppugnat. at quae[*](atque SApf) mater! quam caecam crudelitate et scelere[*](crudelitatem et sceleri SA) ferri videtis, cuius cupiditatem nulla umquam turpitudo retardavit, quae vitiis animi in deterrimas partis iura hominum convertit omnia, cuius ea stultitia est ut eam nemo hominem, ea vis ut nemo feminam, ea crudelitas ut nemo matrem appellare possit. atque etiam nomina necessitudinum, non solum naturae nomen et iura mutavit, uxor generi, noverca fili, filiae paelex[*](pelex S: pellex cett.); eo iam denique adducta est uti[*](uti SApft: ut cett.) sibi praeter formam nihil ad similitudinem hominis[*](homini SAp) reservarit[*](reservaret SApa).

qua re, iudices, si scelus odistis, prohibete aditum[*](prohibite a) matris a fili sanguine, date parenti hunc incredibilem dolorem ex salute, ex victoria liberum, patimini matrem, ne orbata filio laetetur, victam potius vestra[*](vostra Sy) aequitate discedere. sin autem, id quod vestra natura postulat, pudorem bonitatem[*](bonitatem veritatem b2y2a) virtutemque diligitis, levate hunc aliquando supplicem vestrum, iudices, tot annos in falsa invidia periculisque versatum, qui nunc primum post illam flammam aliorum facto et cupiditate excitatam spe vestrae aequitatis erigere animum et paulum respirare a metu coepit, cui posita sunt in vobis omnia, quem servatum esse plurimi cupiunt, servare soli vos potestis.