De Imperio Cn. Pompei Ad Quirites

itaque omnes[*](omnes PHE: omnes quidem cett.) nunc in eis locis Cn. Pompeium sicut aliquem non ex hac urbe missum sed de caelo delapsum intuentur; nunc denique incipiunt credere fuisse homines Romanos hac quondam[*](quondam quandam P: quadam H) continentia, quod iam nationibus exteris incredibile ac falso memoriae proditum videbatur; nunc imperi vestri splendor illis gentibus lucem adferre coepit[*](lucem adferre coepit lucet d); nunc intellegunt non sine causa maiores suos tum cum ea[*](ea PH: hac cett.) temperantia magistratus habebamus[*](habebamus PHd: habeamus Etp) servire populo Romano quam imperare aliis maluisse. iam vero ita faciles aditus ad eum privatorum, ita liberae querimoniae de aliorum iniuriis esse dicuntur, ut is qui dignitate principibus excellit facilitate infimis par esse videatur.

iam quantum consilio, quantum dicendi gravitate et copia valeat, in quo ipso inest quaedam dignitas imperatoria, vos, Quirites[*](Quirites quoque H), hoc ipso ex loco saepe cognostis[*](cognostis PH: cognovistis E: cognoscitis cett. (cf. Zielinski p. 199)). fidem vero eius quantam inter socios existimari putatis quam hostes omnes omnium generum sanctissimam iudicarint? humanitate iam tanta est ut difficile dictu sit utrum hostes magis virtutem eius pugnantes timuerint an mansuetudinem victi dilexerint. et quisquam dubitabit quin huic hoc tantum bellum[*](hoc tantum bellum PHE: tantum bellum hoc cett.) permittendum[*](permittendum H: transmittendum cett.) sit qui ad omnia nostrae memoriae bella conficienda divino quodam consilio natus esse videatur?

et quoniam auctoritas quoque in bellis administrandis multum atque in[*](in PE: om. cett.) imperio militari valet, certe nemini dubium est quin ea re[*](re PHE: in re cett.) idem ille imperator plurimum possit. vehementer autem pertinere ad bella administranda quid hostes, quid socii de imperatoribus nostris existiment quis ignorat, cum sciamus homines in tantis rebus ut aut metuant aut contemnant aut oderint aut ament[*](metuant aut contemnant aut oderint aut ament H: metuant aut oderint temnant aut con aut ament P: contemnant aut metuant aut oderint aut ament cett.) opinione non minus et fama[*](et fama PH: famae cett.) quam aliqua ratione certa commoveri? quod igitur nomen umquam in orbe terrarum clarius fuit, cuius res gestae pares? de quo homine vos, id quod maxime facit auctoritatem, tanta et tam praeclara iudicia fecistis?

an vero ullam usquam esse oram tam desertam putatis quo non illius diei[*](illius dici (sic) nomen ac fama illius H) fama pervaserit, cum universus populus Romanus referto foro completisque omnibus templis ex quibus hic locus conspici potest unum sibi ad commune omnium gentium bellum Cn.(Gnaeum) Pompeium imperatorem depoposcit? itaque ut plura non dicam neque aliorum exemplis confirmem quantum auctoritas[*](auctoritas H, Angelius: huius auctoritas cett.) valeat in bello, ab eodem Cn. Pompeio omnium rerum egregiarum exempla sumantur. qui quo die a vobis maritimo bello praepositus est imperator, tanta repente[*](repentina H: fort. tamque repentina vilitas H: vilitas annonae cett.) vilitas ex summa inopia et caritate rei frumentariae consecuta est unius hominis spe ac nomine quantam vix in[*](in H: ex cett.) summa ubertate agrorum diuturna pax efficere potuisset.

iam accepta in Ponto calamitate ex eo proelio de quo vos paulo ante invitus admonui, cum socii pertimuissent, hostium opes[*](opes hostium Hp) animique crevissent, satis firmum praesidium provincia non haberet, amisissetis Asiam, Quirites, nisi ad[*](ad id b2y discrimen om. d) ipsum discrimen eius temporis divinitus Cn. Pompeium ad eas regiones Fortuna[*](fortuna vulg) populi Romani attulisset. huius adventus et Mithridatem insolita[*](solita H) inflatum[*](inflatum Hp: inflammatum cett.) victoria continuit et Tigranen[*](Tigranen H: Tigranem cett.) magnis copiis minitantem Asiae retardavit. et quisquam dubitabit quid virtute perfecturus[*](profecturus b1s) sit qui tantum auctoritate perfecerit[*](perfecerit perfecit H: profecerit b1s), aut quam facile imperio atque exercitu socios et vectigalia conservaturus sit qui ipso nomine ac rumore defenderit?

age vero illa res quantam declarat eiusdem hominis apud hostis populi Romani auctoritatem, quod ex locis tam longinquis tamque diversis tam brevi tempore omnes huic se uni dediderunt[*](huic uni dederunt H)! quod a communi[*](a communi Gulielmius: communi H: om. cett. (de communi Cretensium cf. Bull. de Corr. Hell. xiii. pp. 58, 59, 74)) Cretensium legati, cum in eorum insula noster imperator exercitusque esset, ad Cn. Pompeium in ultimas prope terras venerunt[*](ultimas terras pervenerunt H) eique se omnis Cretensium civitates dedere velle dixerunt! quid? idem iste Mithridates nonne ad eundem Cn.(Gnaeum) Pompeium legatum usque in[*](in ad Et) Hispaniam misit? eum quem Pompeius legatum semper iudicavit, ei quibus erat molestum[*](erat molestum H: semper erat (erat semper E) molestum Etd: erat permolestum Klots) ad eum potissimum esse missum speculatorem quam legatum iudicari[*](iudicare Manutius) maluerunt. potestis igitur iam constituere, Quirites[*](Quirites om. H), hanc auctoritatem multis postea rebus gestis magnisque vestris iudiciis amplificatam quantum apud illos reges, quantum apud exteras nationes valituram esse existimetis.

reliquum est ut de felicitate quam praestare de se ipso[*](ipse H) nemo potest, meminisse et commemorare de altero possumus[*](possimus Ep), sicut aequum est homines de potestate deorum, timide et pauca dicamus. ego enim sic existimo, maximo, Marcello, Scipioni, Mario ceterisque[*](ceterisque H: et ceteris cett.) magnis imperatoribus non solum propter virtutem sed etiam propter fortunam saepius imperia mandata atque exercitus esse commissos. fuit enim profecto quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem et ad gloriam et ad res magnas bene gerendas divinitus adiuncta fortuna. de huius autem hominis felicitate quo de[*](quo de de quo E) nunc agimus hac utar moderatione dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam sed ut praeterita meminisse, reliqua sperare videamur, ne aut invisa dis immortalibus oratio nostra aut ingrata esse videatur.

itaque non sum[*](non sum non solum T: om. E) praedicaturus quantas ille res domi militiae[*](militiae HE: militiaeque cett.), terra marique quantaque felicitate gesserit, ut eius semper voluntatibus non modo cives adsenserint, socii obtemperarint, hostes oboedierint, sed etiam venti tempestatesque obsecundarint; hoc brevissime dicam, neminem umquam tam impudentem fuisse qui ab dis immortalibus tot et tantas res tacitus auderet optare quot[*](quot quotque ET) et quantas di immortales ad Cn.(Gnaeum) Pompeium detulerunt[*](contulerunt dp). quod ut illi proprium ac perpetuum sit, Quirites, cum communis salutis atque imperi tum ipsius hominis causa, sicuti facitis, et velle[*](et velle H: velle cett.) et optare debetis.

qua re cum et bellum sit ita[*](sit ita HE: ita sit cett.) necessarium ut neglegi non possit, ita magnum ut accuratissime sit administrandum, et cum ei imperatorem praeficere possitis in quo sit[*](et cum ei... in quo sit ut... in eum quo sit H: fort. et eum... in quo sit) eximia belli scientia, singularis virtus, clarissima auctoritas, egregia fortuna, dubitatis[*](dubitabitis E2b), Quirites, quin hoc tantum boni quod vobis[*](vobis om. dp) ab[*](ab ETps: a Hby) dis immortalibus oblatum et datum est in rem publicam conservandam atque amplificandam conferatis? quod si Romae Cn.

Pompeius privatus esset hoc tempore, tamen ad tantum bellum is erat deligendus[*](deligendus adigendus T) atque mittendus; nunc cum ad ceteras summas utilitates haec quoque opportunitas adiungatur ut in eis[*](eis om. H) ipsis locis adsit, ut habeat exercitum, ut ab eis qui habent accipere statim possit, quid exspectamus? aut cur[*](cur quid H) non ducibus dis immortalibus eidem cui cetera summa cum salute rei publicae commissa sunt hoc quoque bellum regium commendamus[*](commendamus H: committamus (-imus y1) cett.)?

at enim vir clarissimus, amantissimus[*](amantissimus om. dp) rei publicae, vestris beneficiis amplissimis[*](amplissimis om. H) adfectus, Q.(Quintus) Catulus, itemque summis ornamentis honoris, fortunae, virtutis, ingeni praeditus, Q.(Quintus) Hortensius, ab hac ratione dissentiunt. quorum ego auctoritatem apud vos multis locis plurimum valuisse et valere oportere confiteor; sed in hac causa, tametsi cognostis[*](cognostis Halm: cognoscitis mei: cognoscetis unus det.) auctoritates contrarias virorum[*](virorum fort. et clar. HET: fort. virorum et clar. (clarissimorumque p) cett.) fortissimorum et clarissimorum, tamen omissis auctoritatibus ipsa re ac ratione exquirere possumus veritatem, atque hoc facilius quod ea omnia quae a me adhuc dicta sunt idem[*](idem eadem H) isti vera esse concedunt[*](concedunt contendunt Hy1), et necessarium bellum esse et magnum et in uno Cn.

Pompeio summa esse omnia. quid igitur ait Hortensius? si uni omnia tribuenda sint, dignissimum[*](unum dignissimum bs) esse Pompeium, sed ad unum tamen omnia deferri non oportere. obsolevit iam ista oratio[*](ratio y1) re multo magis quam verbis refutata. nam tu idem, Q.(Quinti) Hortensi, multa pro tua summa copia ac singulari facultate dicendi et in senatu contra virum fortem, A.(Aulum) Gabinium[*](A. om. H), graviter ornateque dixisti, cum is de uno imperatore contra praedones constituendo legem promulgasset, et ex hoc ipso loco permulta item[*](item HW: idem cett.) contra eam legem verba fecisti.

quid? tum, per deos immortalis! si plus apud populum Romanum auctoritas tua quam ipsius populi Romani salus et vera causa valuisset, hodie hanc gloriam atque hoc orbis terrae imperium teneremus[*](terrarum H)? an tibi tum imperium hoc esse[*](hoc esse HT: esse hoc Ed) videbatur cum populi Romani legati quaestores praetoresque[*](quaestores praetoresque HET: praetores quaestoresque d) capiebantur, cum ex omnibus provinciis commeatu et privato et publico prohibebamur, cum ita clausa nobis erant maria omnia ut neque privatam rem transmarinam neque publicam iam obire possemus?

quae civitas umquam[*](umquam fuit antea H: antea umquam fuit cett.) fuit antea, non dico Atheniensium quae satis[*](satis longe H) late quondam mare tenuisse dicitur, non Carthaginiensium qui permultum classe ac maritimis[*](maritimisque d) rebus valuerunt, non Rhodiorum quorum usque ad nostram memoriam disciplina navalis et gloria permansit[*](permansit Lambinus: remansit codd. inquam s mg., Halm: umquam cett.), quae civitas, inquam, antea tam tenuis aut tam parvola[*](aut tam parvola scripsi: aut tam parvula insula H: tam parva insula cett.: quae tam parva insula Manutius) fuit quae non portus suos et agros et aliquam partem regionis atque orae maritimae per se ipsa defenderet? at hercules[*](hercules H: hercule cett.) aliquot annos continuos ante legem Gabiniam ille populus Romanus[*](Romanus hrodius H), cuius usque ad nostram memoriam nomen invictum in navalibus pugnis permanserit, magna ac multo maxima parte non modo utilitatis sed etiam[*](etiam H: om. cett.) dignitatis atque imperi caruit.

nos quorum maiores Antiochum regem classe Persenque[*](Persenque Hy: Persemque cett.) superarunt omnibusque[*](omnibusque om. H) navalibus pugnis Carthaginiensis, homines in maritimis rebus exercitatissimos paratissimosque[*](simul in maritimis rebus homines exercitatissimosque vicerunt H), vicerunt, ei nullo in loco iam[*](iam om. H) praedonibus pares esse poteramus. nos qui[*](nos qui HE: nos quoque qui cett.) antea non modo Italiam tutam habebamus sed omnis socios in ultimis oris auctoritate nostri imperi salvos praestare poteramus, tum cum insula Delus[*](Delus HT: Delos Ed) tam procul a nobis in Aegaeo mari posita, quo omnes undique cum mercibus atque oneribus commeabant, referta divitiis, parva, sine muro nihil timebat, idem non modo provinciis atque oris Italiae maritimis ac portibus[*](portubus Eb) nostris sed etiam Appia iam via carebamus[*](provinciis... carebamus de provinciis... caperebamur (i. e. capiebamur, cf. §§33, 53) H). et eis temporibus nonne[*](nonne H: non cett.) pudebat magistratus populi Romani in hunc ipsum locum escendere[*](escendere H: ascendere cett.), cum eum nobis maiores nostri exuviis nauticis et classium spoliis ornatum reliquissent!

bono te animo tum, Q.(Quinti) Hortensi, populus Romanus et ceteros qui erant in eadem sententia dicere existimavit et ea[*](et ea H: ea cett.) quae sentiebatis; sed tamen in salute communi idem populus Romanus dolori suo maluit quam auctoritati vestrae obtemperare. itaque una lex, unus vir, unus annus non modo vos[*](vos scripsi: ros codd.) illa miseria ac turpitudine liberavit sed etiam effecit ut aliquando vere videremini[*](videremini (videmini) H: videremur cett.) omnibus gentibus ac nationibus terra marique imperare.

quo mihi etiam indignius videtur obtrectatum esse adhuc, Gabinio dicam anne Pompeio an utrique, id quod est verius, ne legaretur A.(Aulus) Gabinius Cn.(Gnaeo) Pompeio expetenti ac postulanti. Vtrum ille qui postulat ad tantum bellum legatum[*](ad tantum bellum leg. HE: leg. ad tantum bellum Td) quem velit idoneus non est qui impetret, cum ceteri ad expilandos socios diripiendasque provincias quos voluerunt[*](voluerint H) legatos eduxerint, an ipse cuius lege salus ac dignitas populo Romano atque omnibus gentibus constituta est expers esse debet eius imperatoris[*](eius imperatoris scripsi) atque eius[*](victoriae atque eius imper. H: eius gloriae atque imper. ET: gloriae eius imper. d) exercitus qui consilio ac periculo illius[*](ac periculo illius H: ipsius ac periculo cett.) est constitutus? an C.

Falcidius, Q.(Quintus) Metellus, Q.(Quintus) Caelius Latiniensis, Cn. Lentulus, quos omnis honoris causa nomino, cum tribuni plebi fuissent, anno proximo legati esse potuerunt; in uno Gabinio sunt tam diligentes qui in hoc bello quod lege Gabinia geritur[*](gereretur H), in hoc imperatore atque exercitu quem per vos ipse constituit, etiam praecipuo iure esse debebat[*](debebat H: deberet cett.)? de quo legando consules spero ad senatum relaturos. qui si dubitabunt aut gravabuntur, ego me profiteor relaturum; neque me impediet cuiusquam iniquitas[*](iniquitas H: initia Schol.: inimicum edictum cett.) quo minus vobis[*](vobis fretus HE: fretus vobis cett.) fretus vestrum ius beneficiumque defendam, neque praeter intercessionem quicquam audiam[*](audiam H: audeam cett.), de qua, ut ego[*](ego H: om. cett.) arbitror, isti ipsi qui minitantur[*](minitantur (muni-) H: minantur cett.) etiam atque etiam quid liceat considerabunt. mea quidem sententia, Quirites, unus A.(Aulus) Gabinius belli maritimi rerumque gestarum Cn.(Gnaeo) Pompeio socius[*](socius vel paene par b2y2) ascribitur, propterea quod alter uni illud[*](illud id b1) bellum suscipiendum vestris suffragiis detulit, alter delatum susceptumque confecit.

reliquum est ut de Q.(Quinti) Catuli auctoritate et sententia dicendum esse videatur. qui cum ex vobis quaereret, si in uno Cn.(Gnaeo) Pompeio omnia poneretis, si quid eo[*](eo de eo d) factum esset, in quo spem essetis habituri, cepit magnum suae virtutis fructum ac dignitatis, cum omnes una prope voce in eo ipso[*](eo ipso eo b1: ipso Lambinus) vos spem habituros esse dixistis. etenim talis est vir ut nulla res tanta sit ac tam difficilis[*](ac tam difficilis om. H) quam ille non et consilio regere et integritate tueri et virtute conficere possit. sed in hoc ipso ab eo vehementissime dissentio, quod quo minus certa est hominum ac minus diuturna vita, hoc magis res publica, dum per deos immortalis licet, frui debet summi viri vita atque virtute.

at enim[*](at enim inquit (om. inquit b1) novi nihil d) ne quid novi fiat contra exempla atque instituta maiorum. non dicam[*](dico d) hoc loco maiores nostros semper in pace consuetudini, in bello utilitati paruisse, semper ad novos casus temporum novorum consiliorum rationes accommodasse, non dicam duo bella maxima, Punicum atque Hispaniense, ab uno imperatore esse confecta duasque[*](duasque duas Hs) urbis potentissimas quae huic imperio maxime minitabantur, Carthaginem atque[*](atque et H) Numantiam, ab eodem Scipione esse deletas, non commemorabo nuper ita vobis patribusque vestris esse visum ut in uno C.(Gaio) Mario spes imperi poneretur, ut idem cum Iugurtha, idem cum Cimbris, idem cum Teutonis bellum administraret; in ipso Cn.(Gnaeo) Pompeio in quo novi constitui nihil volt Q.(Quintus) Catulus quam multa sint nova summa Q.(Quinti) Catuli[*](summa Q. E: summaque Td: quae H) voluntate constituta recordamini.