De Imperio Cn. Pompei Ad Quirites

ab eodem imperatore classem magnam et ornatam quae ducibus Sertorianis ad Italiam studio atque odio[*](atque odio H: om. cett.) inflammata[*](inflammato d) raperetur superatam esse atque depressam; magnas hostium praeterea copias multis proeliis esse deletas patefactumque nostris legionibus esse Pontum qui antea[*](antea Et: ante cett.) populo Romano ex omni aditu clausus fuisset; Sinopen atque Amisum, quibus in oppidis erant domicilia regis omnibus rebus ornata ac referta[*](ornata ac (atque b) referta Hb: ornatas ac (atque sy) refertas cett.), ceterasque urbis Ponti et Cappadociae permultas uno aditu adventuque esse captas[*](captas Hpy2: clausas cett.); regem spoliatum regno patrio atque avito ad alios se reges atque ad alias gentis supplicem contulisse; atque haec omnia salvis populi Romani sociis atque integris vectigalibus esse gesta. satis opinor hoc esse[*](haec esse E ita] ita reputo b2y) laudis atque ita, Quirites, ut hoc vos intellegatis[*](ut... intellegatisfort. ex §20 repetitum), a nullo istorum qui huic obtrectant legi atque causae L.(Lucium) Lucullum similiter ex hoc loco esse laudatum.

requiretur fortasse nunc quem ad modum, cum haec ita sint, reliquum possit magnum esse[*](magnum esse HE: esse magnum cett.) bellum. cognoscite, Quirites; non enim hoc sine causa quaeri videtur. primum ex suo regno sic[*](sic om. E) Mithridates profugit ut ex eodem Ponto Medea illa quondam fugisse[*](fugisse H: profugisse cett.) dicitur, quam praedicant in fuga fratris sui membra in eis locis qua se parens persequeretur dissipavisse, ut eorum conlectio dispersa maerorque[*](dispersa maerorque om. H in lac.) patrius celeritatem consequendi[*](consequendi H: persequendi cett.) retardaret. sic Mithridates fugiens maximam vim auri atque argenti pulcherrimarumque rerum omnium quas et a[*](et a a Hy) maioribus acceperat et ipse bello superiore ex tota Asia direptas in suum regnum congesserat in Ponto omnem reliquit. haec dum nostri conligunt omnia diligentius, rex ipse e manibus effugit. ita illum[*](illum dp: illum Aetam (a tam E: meta t) HEt) in persequendi studio maeror, hos laetitia tardavit[*](tardavit E: retardavit cett. (cf. Zielinski p. 199)).

hunc in illo timore et fuga Tigranes, rex Armenius, excepit diffidentemque rebus suis confirmavit et adflictum erexit perditumque recreavit. cuius in regnum postea quam L.(Lucius) Lucullus[*](L. om. HE) cum exercitu venit, plures etiam gentes contra imperatorem nostrum concitatae sunt. erat enim metus iniectus eis nationibus quas numquam populus Romanus neque lacessendas bello neque temptandas putavit; erat etiam alia gravis atque vehemens opinio quae per[*](per om. Ep) animos gentium barbararum pervaserat, fani locupletissimi et religiosissimi diripiendi causa in eas oras nostrum esse exercitum[*](esse exercitum HE: exercitum esse cett.) adductum. ita nationes multae atque magnae novo quodam terrore ac metu concitabantur. noster autem exercitus, tametsi[*](tametsi HE: etsi cett.) urbem ex Tigrani[*](Tigrani H: Tigranis cett. (cf. §20)) regno ceperat et proeliis usus erat secundis, tamen nimia longinquitate locorum ac desiderio suorum commovebatur.

hic iam plura non dicam; fuit enim illud extremum ut ex eis[*](eis illis H) locis a militibus nostris reditus magis maturus quam progressio[*](progressio H: processio cett. (voc. monacho quam Tullio notius)) longior quaereretur. Mithridates autem se et suam manum[*](se et suam iam manum H: et suam manum iam cett.) iam confirmarat eorum opera qui ad eum ex ipsius regno concesserant[*](eorum opera qui (qui) ad eum ex (ex sup. lin.) ipsius regno concesserant H: et eorum qui se ex ipsius (eius d) regno collegerant cett., del. Benecke (cf. Appian. Mithrid. 87 Pontikoi=s a)ndra/si gumna/zein paredi/dou)) et magnis adventiciis auxiliis multorum regum et nationum iuvabatur. iam[*](iam nam p) hoc fere sic fieri solere[*](solere fieri H) accepimus ut regum adflictae fortunae facile multorum opes adliciant ad misericordiam, maximeque eorum qui aut reges[*](regnis H) sunt aut vivunt in regno, ut[*](ut quod Naugerius (2)) eis nomen regale magnum et sanctum esse videatur.

itaque tantum victus efficere potuit quantum incolumis numquam est ausus optare. nam cum se in regnum suum recepisset, non fuit eo contentus quod ei praeter spem acciderat, ut illam postea quam pulsus erat terram umquam attingeret, sed in exercitum nostrum clarum atque victorem impetum fecit. sinite hoc loco, Quirites, sicut poetae solent qui res Romanas scribunt, praeterire me nostram calamitatem, quae tanta fuit ut eam ad auris imperatoris[*](imperatoris Madvig: Luculli (L. Luculli tp) imperatoris HEtp: L. Luculli d) non ex proelio nuntius sed ex sermone rumor adferret. hic in illo ipso malo gravissimaque belli offensione L[*](L. om. HE).

Lucullus, qui tamen aliqua ex parte eis incommodis mederi fortasse potuisset, vestro iussu coactus qui[*](qui H: quod cett.) imperi diuturnitati modum statuendum vetere exemplo putavistis, partim militum qui iam stipendiis confectis[*](confectis H, Naugerius: confecti cett.) erant dimisit, partim[*](partim... partim Gulielmius: partem... partim H: partem... partem cett.) M'. Glabrioni[*](M'. Krause: om. codd.) tradidit. multa praetereo consulto; sed ea vos coniectura perspicite quantum illud[*](illud om. H) bellum factum putetis quod coniungant reges potentissimi, renovent agitatae nationes, suscipiant integrae gentes, novus imperator noster accipiat vetere exercitu pulso.

satis multa mihi[*](multa mihi H: mihi multa cett.) verba fecisse videor qua re[*](qua re quale H) esset hoc bellum genere ipso necessarium, magnitudine periculosum. restat ut de imperatore ad id bellum deligendo ac tantis rebus praeficiendo dicendum esse videatur. Vtinam, Quirites, virorum fortium atque innocentium copiam tantam haberetis ut haec vobis deliberatio difficilis esset quemnam potissimum tantis rebus ac tanto bello praeficiendum putaretis! nunc vero cum sit unus Cn.(Gnaeus) Pompeius qui non modo eorum hominum qui nunc sunt gloriam sed etiam antiquitatis memoriam virtute superarit[*](superavit Ht), quae res est quae cuiusquam animum in hac causa dubium facere possit?

ego enim sic existimo, in summo imperatore quattuor has res inesse oportere, scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, felicitatem[*](facilitatem t). quis igitur hoc homine scientior umquam aut fuit aut esse debuit? qui e ludo atque e[*](atque e HW: atque cett.) pueritiae disciplinis bello maximo atque acerrimis hostibus ad patris exercitum atque in militiae disciplinam profectus est, qui extrema pueritia miles in exercitu[*](in exercitu om. dp) summi fuit[*](fuit summi Eb) imperatoris, ineunte adulescentia maximi ipse exercitus imperator, qui saepius cum hoste conflixit quam quisquam cum inimico concertavit, plura bella gessit quam ceteri legerunt, pluris provincias confecit quam alii concupiverunt, cuius adulescentia ad scientiam rei militaris non alienis praeceptis sed suis imperiis, non offensionibus belli sed victoriis, non stipendiis sed triumphis est erudita. quod denique genus esse belli[*](esse belli HE: belli esse cett.) potest in quo illum non exercuerit fortuna rei publicae? civile, Africanum, Transalpinum, Hispaniense mixtum ex civibus[*](civibus Gulielmius: civilibus H: civitatibus cett.) atque ex[*](atque ex et H: atque b) bellicosissimis nationibus[*](mixtum... nationibus del. Bloch), servile, navale bellum, varia et diversa genera et bellorum et hostium non solum gesta ab hoc uno sed etiam confecta nullam rem esse declarant in usu positam militari quae huius[*](huius om. H) viri[*](viri om. b1) scientiam fugere possit.

iam vero virtuti Cn.(Gnaei) Pompei quae potest oratio par inveniri? quid est quod quisquam[*](quisquam om. H) aut illo dignum aut vobis novum aut cuiquam inauditum possit adferre[*](adferri H)? neque enim solae sunt[*](solae sunt H: illae sunt solae cett.) virtutes imperatoriae quae volgo existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria in agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo, quae tanta sunt in hoc uno quanta in omnibus reliquis imperatoribus quos aut vidimus aut audivimus non fuerunt. Testis est Italia quam ille ipse[*](ipse om. H) victor L.

Sulla huius virtute et[*](virtute et virtutis H) subsidio confessus est liberatam; testis[*](testis H: testis est cett., ita quater) Sicilia quam multis undique cinctam periculis non terrore belli sed consili celeritate explicavit; testis Africa quae magnis oppressa hostium copiis eorum ipsorum sanguine redundavit; testis Gallia per quam legionibus nostris iter in Hispaniam[*](iter in Hispaniam H, Madvig: inter Hispaniam E: in Hispaniam iter (om. iter t) cett.) Gallorum internicione patefactum est; testis Hispania quae saepissime plurimos hostis ab hoc superatos prostratosque conspexit; testis iterum et saepius Italia quae, cum servili bello taetro periculosoque premeretur, ab hoc auxilium absente expetivit, quod bellum exspectatione eius attenuatum atque imminutum est, adventu sublatum ac sepultum.

testes nunc[*](nunc HE: om. cett.) vero iam omnes orae atque omnes terrae gentes[*](terrae gentes H: exterae gentes ac cett.) nationes, maria denique[*](maria denique H: denique maria cett.) omnia cum universa tum in singulis oris omnes sinus atque portus. quis enim toto mari locus per hos annos aut tam firmum habuit praesidium ut tutus esset, aut tam fuit abditus ut lateret? quis navigavit qui non se aut mortis aut servitutis periculo committeret, cum aut hieme aut referto praedonum mari navigaret? hoc tantum bellum, tam turpe, tam vetus, tam late divisum atque dispersum quis umquam arbitraretur aut ab omnibus imperatoribus uno anno aut omnibus annis ab uno imperatore confici posse?

quam provinciam tenuistis a praedonibus liberam[*](liberam om. H) per hosce annos? quod vectigal vobis tutum fuit? quem socium defendistis? cui praesidio classibus vestris fuistis? quam multas existimatis insulas esse desertas, quam multas aut[*](multas audistis aut p) metu relictas aut a praedonibus captas urbis esse sociorum? sed quid ego longinqua commemoro? fuit hoc quondam, fuit proprium[*](fuit proprium proprium H) populi Romani longe a domo bellare et propugnaculis imperi sociorum fortunas, non sua tecta defendere. sociis ego vestris[*](ego vestris H: ego nostris Et: vestris ego dp) mare per hosce[*](hosce Hby: hos Et) annos clausum fuisse dicam, cum exercitus vestri numquam Brundisio[*](Brundisio H: a Brundisio cett. (cf. §35)) nisi hieme summa[*](hieme summa HE: summa hieme cett.) transmiserint? qui ad vos ab exteris nationibus venirent, captos querar, cum legati populi Romani redempti sint? mercatoribus mare tutum[*](mare tutum H: tutum mare cett.) non fuisse dicam, cum duodecim secures in praedonum potestatem pervenerint?

Cnidum aut[*](Cnidum aut quid aut d) Colophonem aut Samum, nobilissimas urbis, innumerabilisque alias captas esse commemorem, cum vestros portus atque eos portus quibus vitam ac[*](ac HEt, Gellius 1. 7. 16: et pd) spiritum ducitis in praedonum fuisse potestate[*](potestatem Gellius) sciatis? an vero ignoratis portum Caietae celeberrimum et[*](et H: ac E: atque cett.) plenissimum navium inspectante praetore a praedonibus esse direptum, ex Miseno autem eius ipsius liberos qui cum praedonibus antea[*](antea H: antea ibi cett. (cf. Mil. §50)) bellum gesserat[*](gesserat Hpy: gesserant Ebt: gesserunt s) a praedonibus esse sublatos? nam quid ego Ostiense incommodum atque illam labem atque ignominiam rei publicae querar, cum prope inspectantibus vobis classis ea cui consul populi Romani praepositus esset a praedonibus capta atque depressa[*](depressa Modius: deprehensa H: oppressa cett.) est? pro di immortales! tantamne[*](tantamne W (?), Hotoman: tantane cett.) unius hominis incredibilis ac divina virtus tam brevi tempore lucem adferre rei publicae potuit ut vos, qui modo ante ostium Tiberinum classem hostium videbatis, ei[*](ei hi Hty, om. Ep) nunc nullam intra Oceani ostium praedonum navem esse[*](esse om. H) audiatis?

atque haec qua celeritate gesta sint, quamquam videtis, tamen a me in dicendo praetereunda non sunt. quis enim umquam aut obeundi negoti aut consequendi quaestus studio tam brevi tempore tot loca adire, tantos cursus conficere potuit, quam celeriter Cn.(Gnaeo) Pompeio duce tanti belli impetus navigavit? qui nondum tempestivo ad navigandum mari[*](nondum... mari hoc loco hab. HEW, post venit tpd) Siciliam adiit, Africam exploravit, inde[*](inde in b1, Hotoman) Sardiniam cum classe venit atque haec tria frumentaria subsidia rei publicae firmissimis praesidiis classibusque munivit.

Inde cum se[*](cum se HE: se cum cett.) in Italiam recepisset, duabus Hispaniis et Gallia Transalpina[*](Transalpina HE: Cisalpina pd (Transalpina... Achaiam om. t)) praesidiis ac navibus confirmata[*](confirmatis H), missis item in oram Illyrici maris et in Achaiam omnemque Graeciam navibus Italiae duo maria maximis classibus firmissimisque[*](firmisque H) praesidiis adornavit, ipse autem ut Brundisio[*](Brundisio HEW: a Brundisio cett. (cf. §32)) profectus est, undequinquagesimo die totam ad imperium populi Romani Ciliciam adiunxit; omnes qui ubique praedones fuerunt partim capti interfectique sunt, partim unius huius se imperio ac potestati dediderunt[*](huius se... dediderunt HE: huius... se dediderunt bp: huius... se dederunt (did- t) tsy). idem Cretensibus, cum ad eum usque in[*](usque in usque Hb1) Pamphyliam legatos deprecatoresque misissent, spem deditionis non ademit obsidesque imperavit. ita tantum bellum, tam diuturnum, tam longe lateque dispersum, quo bello omnes gentes ac nationes premebantur, Cn.(Gnaeus) Pompeius extrema hieme apparavit, ineunte vere suscepit, media aestate confecit.

est haec divina atque incredibilis virtus imperatoris. quid? ceterae quas paulo ante commemorare coeperam quantae atque quam multae sunt! non enim bellandi virtus solum in summo ac perfecto imperatore quaerenda est sed multae sunt artes eximiae huius administrae comitesque virtutis. ac primum quanta innocentia debent esse imperatores, quanta deinde in omnibus[*](in omnibus HE: omnibus cett.) rebus temperantia, quanta fide, quanta facilitate[*](facilitate pd: felicitate HEt), quanto ingenio, quanta humanitate! quae breviter qualia sint in Cn.(Gnaeo) Pompeio consideremus. summa enim sunt omnia[*](sunt omnia H: omnia sunt cett. (cf. §§13, 51)), Quirites[*](Quirites om. H), sed ea magis ex[*](ex inex H) aliorum contentione quam ipsa per sese cognosci atque intellegi possunt.

quem enim possumus imperatorem[*](imperatorem possumus E, et Schol.) ullo in numero putare cuius in exercitu centuriatus veneant[*](centuriatus veneant HE: veneant cent. cett.) atque venierint? quid hunc hominem magnum aut amplum de re publica cogitare qui pecuniam ex aerario depromptam ad bellum administrandum aut propter cupiditatem provinciae magistratibus diviserit aut propter avaritiam Romae in quaestu reliquerit[*](dereliquerit t)? vestra admurmuratio facit, Quirites[*](Quirites facit H), ut agnoscere videamini qui haec fecerint; ego autem nomino neminem; qua re irasci mihi nemo poterit nisi qui ante de se voluerit[*](voluerit de se t) confiteri. itaque propter hanc avaritiam imperatorum quantas calamitates, quocumque ventum sit[*](sit est Halm), nostri exercitus adferant[*](adferant H: ferant cett.) quis ignorat?

itinera quae per hosce[*](hosce hos H) annos in Italia per agros atque oppida civium Romanorum nostri imperatores fecerint recordamini; tum facilius statuetis quid apud exteras nationes fieri existimetis. Vtrum pluris arbitramini per hosce annos militum vestrorum armis hostium urbis an hibernis sociorum civitates esse deletas? neque enim potest exercitum is continere imperator qui se ipse[*](ipsum d) non continet, neque severus esse in iudicando qui alios in se severos esse iudices non volt. hic miramur hunc hominem tantum excellere ceteris,

cuius legiones sic in Asiam pervenerint ut non modo manus tanti exercitus sed ne vestigium quidem cuiquam pacato nocuisse dicatur? iam vero quem ad modum milites hibernent cotidie sermones ac litterae perferuntur; non modo ut sumptum faciat in militem nemini vis adfertur sed ne cupienti quidem quicquam[*](quicquam H: cuiquam Etb1sy1: cuiquam quicquam b2y2: om. p enim om. H) permittitur. hiemis enim non avaritiae perfugium maiores nostri in sociorum atque amicorum tectis esse voluerunt.

age vero, ceteris in rebus quae[*](quae H: qua p: quali y: qualis cett.) sit temperantia considerate. Vnde illam tantam celeritatem et tam incredibilem cursum inventum putatis? non enim illum eximia vis remigum aut ars inaudita quaedam gubernandi aut venti aliqui novi tam celeriter in ultimas terras pertulerunt, sed eae[*](eae hae Ebs) res quae ceteros remorari solent non retardarunt. non avaritia ab instituto cursu ad praedam aliquam devocavit, non libido ad voluptatem, non amoenitas ad delectationem, non nobilitas urbis[*](urbis nobilitas H) ad cognitionem, non denique labor ipse ad quietem; postremo signa et tabulas ceteraque ornamenta Graecorum oppidorum quae ceteri tollenda esse arbitrantur, ea sibi ille ne visenda quidem existimavit.