In C. Verrem

hoc reprehendo, quod, cum in Sicilia HS binis tritici modius esset, ut istius epistula ad te missa declarat, summum HS ternis, id quod et testimoniis omnium[*](omnium cO: omnibus p rell.) et tabulis aratorum planum factum antea est, tum iste pro tritici modiis singulis ternos ab aratoribus denarios[*](den. ternos ab arat. O) exegit; hoc crimen est, ut intellegas non ex aestimatione neque ex ternis denariis pendere crimen, sed ex coniunctione[*](coniectione O) annonae atque aestimationis. etenim haec aestimatio nata est initio, iudices, non ex praetorum aut consulum, sed ex civitatum et aratorum[*](civit. et arat. p: arat. et (atque) civit. rell. edd.) commodo. nemo enim fuit initio tam impudens qui, cum frumentum deberetur, pecuniam posceret. certe hoc ab aratore primum est profectum, aut ab ea civitate cui imperabatur; cum aut frumentum vendidisset aut servare vellet aut in eum locum quo imperabatur[*](imperabatur cO: imper. frumentum p rell.) portare nollet, petivit in benefici loco et gratiae ut sibi pro frumento quanti frumentum esset dare liceret. ex huiusce[*](huiusce modi pO: huius modi edd.) modi principio atque ex liberalitate et accommodatione magistratuum consuetudo aestimationis introducta est.

secuti sunt avariores magistratus, qui tamen in avaritia sua non solum viam quaestus invenerunt, verum etiam exitum ac rationem defensionis. instituerunt semper in ultima ac difficillima ad portandum loca[*](loca ad portandum p dett.) frumentum imperare, ut vecturae difficultate ad quam vellent aestimationem pervenirent. in hoc genere facilior est existimatio quam reprehensio, ideo quod eum qui hoc facit avarum possumus existimare, crimen in eo[*](in eo O: in eum pk) constituere non tam facile possumus, quod videtur concedendum magistratibus nostris esse ut iis quo loco velint frumentum accipere liceat. itaque hoc est quod multi fortasse fecerunt, sed ita multi ut ii quos innocentissimos[*](innocentissimos pO. In `F' afuisse non credo) meminimus aut audivimus[*](audivimus V: audimus p: vidimus cO) non fecerint.

quaero nunc abs te[*](abs te nunc V), Hortensi, cum utrisne[*](utrisne (uirisne p) Vp al.: utris O rell.) tandem istius factum collaturus es? cum iis, credo, qui benignitate adducti per beneficium et gratiam civitatibus concesserunt ut nummos pro frumento darent. ita credo petisse ab isto aratores ut, cum HS ternis tritici modium vendere non possent, pro singulis modiis ternos denarios[*](ternos denarios V: ternos (om. denarios) pr: denarios 111 O (etiam l. 3, ubi habet p ternos den.: §188)) dare liceret. an quoniam hoc non audes dicere, illuc confugies, vecturae difficultate adductus ternos denarios dare maluisse? cuius vecturae? quo ex loco in quem locum ne portarent? Philomelio Ephesum? video quid inter annonam interesse soleat, video quot dierum via sit, video Philomeliensibus expedire, quanti Ephesi sit frumentum, dare[*](dare p, ut VOq: tantum dare rell.) potius in Phrygia quam Ephesum portare aut ad emendum frumentum Ephesum pecuniam et legatos mittere.

in Sicilia vero quid eius modi est? Henna mediterranea est maxime. coge ut ad aquam tibi, id quod summi iuris est, frumentum Hennenses admetiantur[*](admetiantur V: metiantur p rell. (ut §193)) vel Phintiam vel Halaesam vel Catinam, loca inter se maxime diversa: eodem die quo iusseris deportabunt. tametsi ne vectura quidem est opus. nam totus quaestus hic, iudices, aestimationis ex annonae natus est varietate. hoc enim magistratus in provincia adsequi potest, ut ibi accipiat ubi est carissimum. ideo valet ista ratio aestimationis in Asia, valet in Hispania, valet in iis[*](his codd.) provinciis in quibus unum pretium frumento esse non solet: in Sicilia vero quid cuiusquam intererat quo loco daret? neque enim portandum erat, et, quo quisque vehere iussus esset, ibi tantidem[*](tantidem p al.: tanti V: tantū O) frumentum emeret quanti domi vendidisset.

quam ob rem, si vis, Hortensi, docere[*](si vis H. docere VcO: si quid H. docere vis p dett.) aliquid ab isto simile in aestimatione atque a ceteris esse factum, doceas oportebit[*](oportebit cO: oportere corr. -eret p: oportet rell.) aliquo in loco Siciliae praetore Verre ternis denariis tritici modium fuisse. vide quam tibi defensionem patefecerim, quam iniquam in socios, quam remotam ab utilitate rei publicae, quam seiunctam a voluntate ac sententia legis. tu, cum tibi ego frumentum in meis agris atque in mea civitate, denique cum[*](cum p rell.: om. O) in iis locis in quibus es[*](es p rell.: om. O), versaris, rem geris, provinciam administras, paratus sim dare, angulum mihi aliquem eligas provinciae reconditum ac derelictum? iubeas ibi me metiri quo portare non expediat, ubi emere non possim?

improbum facinus, iudices, non ferendum, nemini lege concessum, sed fortasse adhuc in nullo etiam vindicatum! tamen ego hoc[*](hoc ego O), quod ferri nego posse, Verri, iudices, concedo et largior. si ullo in loco eius provinciae frumentum tanti fuit quanti iste aestimavit, hoc crimen in istum reum valere oportere non arbitror. verum enim vero, cum esset HS binis aut etiam ternis quibusvis in locis provinciae, duodenos sestertios exegisti. si mihi tecum neque de annona neque de aestimatione tua potest esse controversia, quid sedes, quid exspectas, quid defendis[*](defendis cO: defendes p rell.)? utrum tibi pecuniae coactae[*](coactae cO: om. p rell.: captae Mueller (iii, §§91,225)) conciliatae videntur adversus leges, adversus rem publicam cum maxima sociorum iniuria, an vero id recte[*](recte ratione O (etiam §206 infra)), ordine, e re publica, sine cuiusquam iniuria factum esse defendis[*](defendis cO: defendes p rell.)?

cum tibi senatus ex aerario pecuniam prompsisset et singulos tibi denarios adnumerasset[*](numerasset O) quos tu pro singulis modiis aratoribus solveres[*](persolveres V), quid facere debuisti? si quod L. Piso ille Frugi, qui legem de pecuniis repetundis primus tulit, cum emisses quanti esset, quod superaret pecuniae rettulisses; si ut ambitiosi homines aut benigni, cum pluris senatus aestimasset quam quanti esset annona, ex senatus aestimatione, non ex annonae ratione solvisses; sin, ut plerique faciunt, in quo erat[*](erat VO: etiam erat p rell.) aliqui quaestus, sed is honestus atque concessus, frumentum, quoniam vilius erat, ne emisses, sumpsisses id nummorum quod tibi senatus cellae nomine concesserat. hoc vero quid est? quam habet rationem non quaero aequitatis, sed ipsius improbitatis atque impudentiae? neque enim est fere quicquam quod homines palam facere audeant in magistratu quamvis improbe[*](improbe VO: improbi p rell.), quin eius facti si non bonam, at aliquam rationem adferre soleant.

hoc quid est? venit praetor; frumentum, inquit, me abs te emere oportet. optime. modium denario[*](denario modium O). benigne ac liberaliter; nam ego ternis[*](ternis cO: tribus p rell.) HS non possum vendere. mihi frumentum[*](frumentum cO: frumento p rell. Nam Naugerius (i, §133; ii, §72): non p rell.: om. O) non opus est, nummos volo. nam sperabam[*](sperabam cOq: speraveram p rell.), inquit arator, me ad denarios perventurum; sed, si ita necesse est, quanti frumentum sit considera. video esse binis HS. quid ergo a me tibi nummorum dari potest, cum senatus tibi quaternos HS dederit? quid poscit[*](poscit O: possit p rell.)? attendite et, vos quaeso, simul, iudices[*](iudices simul O), aequitatem praetoris attendite.

Quaternos HS, quos mihi senatus decrevit et ex aerario dedit, ego habebo et in cistam transferam de fisco. quid postea? quid? pro[*](Quid praeterea O1) singulis modiis, quos tibi impero, tu mihi octonos HS dato. qua ratione? quid quaeris rationem? non tantam rationem res habet quantam utilitatem atque praedam. dic, dic[*](dic dic cO: dic p rell.), inquit ille, planius. senatus te voluit mihi nummos, me tibi frumentum dare: tu eos nummos quos mihi senatus dare voluit ipse habebis[*](habes O); a me, cui singulos denarios a te dari[*](denarios a te dari pk: denarios dari rell. praeter O (dare denarios)) oportuit, binos auferes et huic praedae ac direptioni cellae nomen impones[*](auferes... impones c: aufers... imponis rell. edd.)?

haec deerat iniuria et haec calamitas aratoribus te praetore qua reliquis fortunis omnibus everterentur. nam quid esse reliqui poterat ei qui per hanc iniuriam non modo fructum omnem amitteret[*](amitteret O: amittere p rell.), sed etiam omne[*](omne p rell.: om. O) instrumentum vendere cogeretur? quonam se verteret? ex quo fructu nummos quos tibi daret inveniret? decumarum nomine tantum erat ablatum quantum voluntas tulerat Aproni: pro alteris decumis emptoque frumento aut nihil datum aut tantum[*](aut tantum datum om. p: datum om. O) datum quantum reliqui scribae fecerant[*](scribae fecerant cO: scriba fecerat p rell.), aut ultro etiam, id quod didicistis, ablatum.cogantur etiam nummi ab aratore? quo modo, quo iure, quo exemplo? nam cum fructus diripiebantur aratorum atque omni lacerabantur iniuria, videbatur id perdere arator quod aratro ipse quaesisset, in quo elaborasset, quod agri segetesque extulissent;

quibus iniuriis gravissimis tamen illud erat miserum solacium, quod id perdere videbatur quod alio praetore eodem ex agro reparare posset. nummos vero ut det[*](det Lamb. in mg. 1584: daret p codd.) arator quos non exarat[*](exarat cO: exararat V: quos non exarat om. p rell.), quos non aratro ac manu quaerit, boves et aratrum ipsum atque omne instrumentum vendat necesse est. non enim debetis hoc cogitare: habet[*](habet (post nummis) cO: habet idem Vċ (ut videtur), p rell.) idem in nummis, habet in urbanis praediis. nam cum aratori aliquid[*](aliquid cO: onus aliquod p et pler.: ius aliquod V: fort. aratoribus aliquid?) imponitur, non hominis[*](hominis VcO: homines p rell.) si quae sunt praeterea facultates, sed arationis ipsius vis ac ratio consideranda est, quid ea sustinere, quid pati, quid efficere possit ac debeat; quamquam illi quoque homines sunt[*](quoque hom. sunt V: quoque sunt hom. p rell. praeter O (hom. qu. sunt)) ab isto omni ratione exinaniti ac perditi, tamen hoc vobis est statuendum, quid aratorem ipsum arationis nomine muneris in rem publicam fungi ac sustinere velitis. imponitis decumas, patiuntur; alteras, temporibus vestris serviendum putant; dent emptum[*](dent emptum p rell. (demptum O): dent om. V) praeterea; dabunt, si voletis.

haec quam sint gravia, et quid his rebus detractis possit ad dominos puri ac reliqui pervenire, credo vos ex vestris impensis[*](ex vestris in pensis V: om. rell.), ex vestris rebus rusticis coniectura adsequi posse. addite nunc eodem istius edicta, instituta, iniurias; addite Aproni Veneriorumque servorum in agro decumano regna ac rapinas. quamquam haec omitto: de cella loquor. placet[*](placet VO: placetne p: placet nunc qr rell.) vobis in cellam magistratibus vestris[*](vestris cO: nostris V rell.) frumentum Siculos gratis[*](gratiis Zielinski (p. 196): dare gratis V Pro verbis quid iniquius habet V iterum quid hoc indignius) dare? quid hoc indignius, quid iniquius? atque[*](Atqui Victorius) hoc scitote aratoribus Verre[*](Verre VcO: hoc p rell. (v, §125)) praetore optandum ac petendum fuisse. Sositheus est Entellinus, homo cum primis[*](cum primis VcO: cum primis civitatis p rell.) prudens et domi nobilis, cuius verba audietis[*](audietis cO: audistis p rell.), qui ad[*](qui ad atque O) hoc iudicium legatus publice cum Artemone et Menisco, primariis viris, missus est. is cum in senatu Entellino multa mecum de istius iniuriis ageret, hoc dixit: si hoc de cella atque hac aestimatione concederetur, velle Siculos senatui polliceri frumentum in cellam gratis, ne posthac[*](posthac VO: post haec p rell.) tantas pecunias magistratibus nostris decerneremus.

perspicere vos certo scio Siculis quanto opere hoc expediat non ad aequitatem condicionis[*](ad aequitatem conditionis cO: aequitate condicionis V: ad aequitatis conditionem p rell.), sed ad minima malorum eligenda. nam qui[*](qui codd.: qui cum Muell.: qui si Kays.) mille modium Verri suae partis in cellam gratis dedisset, duo milia nummum aut summum tria dedisset, idem nunc pro eodem[*](eodem Vp rell.: eo cO (§216)) numero frumenti HS viii dare coactus est. hoc arator adsequi per triennium certe fructu suo non potuit: vendiderit instrumentum necesse est. quodsi hoc munus et hoc[*](hoc (ante vectigal) VcO: om. p rell.) vectigal aratio tolerare, hoc est Sicilia ferre ac pati potest, populo Romano ferat potius quam nostris magistratibus[*](nostri magistratus cO). Magna est enim[*](est enim V: enim O: est p rell.) pecunia, magnum praeclarumque vectigal, si modo id salva provincia, si sine iniuria sociorum percipere possumus[*](possumus VO: possitis p rell.). nihil detraho magistratibus; tantundem detur in cellam quantum semper datum est; quod praeterea Verres imperat, id, si facere non possunt, recusent; si possunt, populi Romani potius hoc sit vectigal quam praeda praetoris.

deinde cur in uno[*](in uno p rell. (uno O): in isto V) genere solo frumenti ista aestimatio constituatur[*](constituatur VO: constituitur p rell. (constituatur? Si est... ferenda, debet edd. praeter Muell.)), si est aequa et ferenda? debet populo Romano Sicilia decumas; det pro singulis modiis tritici[*](modiis tritici cO: M. TRIT. V: trit mod. p rell.) ternos denarios, sibi habeat frumentum. data tibi est pecunia[*](est pecunia V: pec. est p rell. (om. O ex homoeoteleuto verba est pecunia... frumentum tibi)), Verres, una qua frumentum tibi emeres in cellam, altera qua frumentum emeres a civitatibus quod Romam mitteres. tibi datam pecuniam domi retines, et praeterea pecuniam permagnam tuo nomine aufers; fac idem in eo frumento quod ad populum Romanum pertinet; exige eadem aestimatione pecuniam a civitatibus, et refer quam accepisti: iam[*](iam p ut cO: tum pler.) refertius erit aerarium populi Romani quam[*](rem quam cO) umquam fuit.

'at enim istam rem in publico frumento Sicilia non ferret[*](feret p), hanc rem in meo frumento tulit.' proinde quasi aut aequior sit ista aestimatio in tuo quam in populi Romani commodo[*](in publico commodo O), aut ea res quam ego dico et ea quam tu fecisti inter se genere iniuriae, non magnitudine pecuniae differat. verum istam ipsam cellam ferre nullo modo possunt: ut omnia remittantur, ut omnibus iniuriis et calamitatibus quas te praetore tulerunt in posterum liberentur, istam se[*](se om. V) cellam atque istam aestimationem negant ullo modo ferre posse.

multa Sosippus[*](Sosippus V: Sotiis O: Sophocles p rell.) Agrigentinus apud Cn. Pompeium consulem nuper, homo disertissimus et omni doctrina et virtute[*](atque virtute O) ornatissimus, pro tota Sicilia de aratorum miseriis graviter et copiose dixisse ac deplorasse dicitur; ex quibus hoc iis qui aderant,—nam magno conventu acta res est,— indignissimum videbatur, qua in re senatus optime ac benignissime cum aratoribus egisset, large liberaliterque aestimasset, in ea re praedari praetorem, bonis everti aratores, et id non modo fieri sed ita fieri quasi liceat concessumque sit.

quid ad haec Hortensius? falsum esse crimen? hoc numquam dicet. non magnam hac ratione pecuniam captam? ne id quidem dicet. non iniuriam factam Siculis atque aratoribus? qui poterit dicere? quid igitur dicet[*](dicit pq)? fecisse alios. quid est hoc? utrum crimini[*](crimini his crimen O) defensio an comitatus exsilio quaeritur? tu in hac re publica atque in hac hominum libidine et, ut adhuc habuit se[*](se habuit q) status iudiciorum, etiam licentia, non ex iure, non ex aequitate, non ex[*](iure non ex aeq. non ex om. O) lege, non ex eo quod oportuerit[*](non ex eo quod oportuerit cO: om. p rell.), non ex eo quod licuerit, sed ex eo quod aliqui fecerit, id quod reprehenditur recte factum esse defendes?

fecerunt alii quidem[*](alii quidem O: alii quid Vc: aliqui p rell.) aliquam[*](aliquam scripsi: alia quam codd. (iv, §56).) multa[*](Fort. Fecerunt aliqui aliquando multa, i, §44; ii, §78; Sest. §14; Cluent. §92); cur in hoc uno crimine isto genere defensionis uteris? sunt quaedam omnino in te singularia, quae in nullum hominem alium dici neque convenire possint, quaedam tibi cum multis communia. ergo, ut omittam tuos peculatus, ut ob ius dicendum pecunias acceptas, ut eius modi cetera quae forsitan alii quoque etiam fecerint, illud in quo te gravissime accusavi, quod ob iudicandam rem pecuniam accepisses, eadem ista ratione defendes, fecisse alios? Vt ego adsentiar orationi, defensionem tamen non probabo. potius enim te damnato ceteris angustior locus improbitatis defendendae relinquetur[*](relinquetur p vulg.: linquetur O: relinquatur cod. Franc., Muell.), quam te absoluto alii quod audacissime fecerunt recte fecisse existimentur.

lugent omnes provinciae, queruntur omnes liberi populi[*](populi liberi O), regna denique etiam[*](etiam V: in p (iam?): om O) omnia de nostris cupiditatibus et iniuriis expostulant; locus intra Oceanum iam nullus est neque tam longinquus neque tam reconditus quo non per haec tempora nostrorum hominum libido iniquitasque pervaserit; sustinere iam populus Romanus omnium nationum non vim, non arma, non bellum, sed luctum[*](luctus O edd.), lacrimas, querimonias non potest. in eius modi re[*](re publica Koch) ac moribus, si is qui erit adductus in iudicium, cum manifestis in flagitiis[*](in (ante flagitiis) om. cO (§149 supra)) tenebitur, alios eadem fecisse dicet, illi exempla non deerunt: rei publicae salus deerit[*](dêrunt—dêrit Zielinski, p. 175), si improborum exemplis improbi iudicio ac periculo liberabuntur.

placent vobis hominum mores? placet ita geri magistratus ut geruntur? placet socios sic tractari, quod restat, ut per haec tempora tractatos videtis? cur haec a me opera[*](opera a me O (Ziel. p. 196)) consumitur? quid sedetis? cur non in media oratione mea consurgitis atque disceditis? vultis autem istorum audacias[*](audaciam O) ac libidines aliqua ex parte resecare? desinite dubitare utrum sit utilius propter multos improbos uni parcere, an unius improbi supplicio multorum improbitatem coercere.