The six books of a common-weale

iure sociati, , , sive , sive imperandi ac parendi mutuis officiis continentur, cùm libertas illa, quam legibus natura dedit, sub alterius - ac potestatem subiungitur. Omnis autem potestas est publica vel privata: publica aut legibus soluta est eorum scilicet qui summum imperii : aut legibus imminuta, qualis est magistratuum, si privatis imperent, ipsi tamen superiorum imperiis ac legibus tenentur, privata potestas , aut in corporibus & collegiis, cùm universi aut maxima pars imperat. autem domestica quadruplex est: mariti scilicet adversus uxorem, patris in filios, domini erga servos, principis familiæ, in famulos mercede conductos. Cùm igitur omnis humanæ societatis legitima gubernatio pendeat ab imperandi ac parendi prudentia, de singulis imperii partibus eo, quo proposuimus, ordine, disseramus. Est enim naturalis libertas huius-modi, ut animus[*]( l . libertas. de statuta hominum. ff .)bene à natura informatus imperium alterius, immortalem, , præterquam sui ipsius, rectę rationis, divina voluntate per se ipsa nunquam aberrat. Rationis autem in cupiditates imperium naturale omnium maximum & antiquissimum est. Prius enim quàm alteri quis imperet, sibi ipsi imperare condiscat, ut rationi tribuatur imperium, cupiditati obsequium: ita fiet ut habeat quisque suum. Atque summa est, hæc virtutum omnium prima , omnes ac tuetur: ex quo proverbium Hebræis contritum: initia à ducere oportere, id est sub rationis imperium domitas habere cupiditates hæc naturalis imperii prima lex est, ut quidem videmus in ora- , quam Deus habuit, tum ad primum omnium[*]( Genes . c . 3 .) , tum adversus eum, qui primus se fraterno parricidio contaminavit[*]( Genes . c . 4 .). Nam imperium illud: quod Deus Adamo in uxorem dedit, : primùm quidem in libidinem: alterum mariti adversus uxorem. Est enim mens ac pars particeps in homine veluti maritus: cupiditas autem quasi . Prius enim quam Deus creasset de Adamo dictum erat, masculum & creatum esse[*]( Genes . c .I.fine.). Quamobrem in sacris literis pro cupiditate sæpissimè , nunquam tamen sæpius, quam apud , qui sic vixit ut amantissimus: sic scripsit, ut omnino capitalis esse videatur, cùm tamen omnis illa oratio, tum de materia, tum de cupiditate intelligatur[*](Rabi Maymō .lib.I.nemore aneboquin ). Sed ista Theologis ac Philosophis disserantur: id

verò, quod huius quæstionis proprium est, de imperio mariti adversus uxorem quale sic, explicandum nobis est. appellatione iustam ac legitimam intelligo, non concubinam, quæ non est in concubini potestate, tametsi [*]( l . in liberæ de ritu nuptiar . ff .)legibus in liberæ mulieris contubernio iustum matrimonium sit, non concubinatus, quæ lex populis omnibus quasi , ac tacito veluti omnium consensu abrogata videtur. potestas in uxorem non complectitur sponsam[*]( l . 4 de condit, & demonstrat . ff . l . ea quæ ad municipal . ff .), in quam [*]( cap .de illu & ibi Hostiensis & Panormita . de sponsal )iniicere sponso non licet, quod marito semper licuit, tum civili[*]( Bald . & Cune in l .raptores de episcepis . Cynus in l .I. q . 2 . de rapt . C . Alexand. in l . millet . § . qui iudicati. De re iudicat. l . ult . de libero homine exhibend . C . e. ca . duo 33 q . 2 . ca .sicut. 7 . q . 1 )tum pontificio[*]( ca .duo. 33 . q . 2 . ca .sicut. 7 . q . I .) si sponsus in sponsam involaverit, ac ei intulerit, capite puniendus est.[*](. l .i.de cap . virg . C .) Quid igitur si mares ac - connubium contractum sit ante mutuam utriusque coniunctionem? Id enim iustas nuptias lex[*]( l . nuptias de regul .) appellat: statuo non esse partum contractu maritale imperium, uxor secuta fuerit, cum Theologorum ac pontificum decretis[*]( cap .debitum. de bigam. Petr . Lombardus : in 4 . Sententiar. distin 30 .& 27 . q . 2 . Barbatias consil . 2 . colum. 7 . lib. 4 . glos .in cap . ex publico. ext . de convers . coniuga. Corne consil . 248 . lib. 2 . Felin.in cap .tertio loco.), quorum maxima est auctoritas, connubiorum disputatur, vix nuptiarum ratio habeatur, nisi corporum mutua contractæ sint: quod multarum gentium moribus disertè exceptum est, cum de communicandis , quæ quæ sitæ fuerunt, disputatur. Sed post eam, quam diximus, maris legitimam coniunctionem, uxor est in potestate mariti, nisi servus fuerit, aut , qui nullum habent in uxores [*](toto tit . quibus mod . patr . potest. in Institut .) imperium, ac multo minus in liberos, qui etiam si pater emancipatus sit, in avi potestatem recasuri sint. Id autem rationi consentaneum est, ne plura sint imperii domestica, plures domini, quorum alius imperare velit alius imperata facere prohibeat, ex quo familiarum perturbatio sequeretur. Oportet igitur uxorem , si nupserit, & in soceri , marito soceri potestatem subire,cæteris rebus iura tueatur. Ac profecto iniquum videtur, quod legibus [*]( l . 1 . § . 1 . de liberis agnoscend . ff . l . 1 . § . ult . l .eum qui § si nupta de iniuriis. l . 1 .fine & sequenti de liberis exhibend . l 2 . § . Quod si in patris. l .quoties.soluto matrimonio. l .nec inter. 1 . si ut proponis.de donat. inter virum & uxorem. C . l .filium. l .licet de collat . C . l .si uxor & ibi Accurs . Cynus , Bartol . Bald . Salicet . Alberic . de conditionibus . insertis. C .) cautum est, nisi emancipata sit à patre, etiam si deserta domo paterna mariti domicilium sequatur, non sit in mariti, sed in patris potestate futura: quod cum legibus naturæ pugnare videtur, quibus non tantum marito prima ac præcipua est, sed etiam suos: ac voce divina[*]( Genes . cap . 1 .) iubetur uxor, cæteris omnibus, atque adeo parentibus posthabitis, sequi maritum, cui etiam lege divina[*]( Numer . 30 . Augustin. q . 56 . cap . 4 , num. can voluit. 33 . q . 5 .) tribuitur, ut vota probare possit, aut prohibere. Merito itaque lex illa Romanorum antiquata est, maxime tamen nostris moribus[*](Faber in § . I. in Instit . de Senatusconsulto Tertul . & § . 2 . quod cum eo qui in aliena Mansuerius titulo de Iniutiis ; legitimi . § item filia. & in titulo de dote. § . item de consuetud ), quibus paterna potestate , quæ marito nupsit. Consimilis , ut scribit[*](In Laconicis .) alioqui uxor, paterna potestate contempta, mariti sui iussa aspernaretur. iuris interpretes varias cautiones adhibuerunt, ut , consequuntur, sublata mariti potestate, nisi filia emancipata fuisset. In eo tamen populorum omnium leges cum divinis ac naturæ legibus conveniunt, marito ab obsequium deberi, nec illius iussa, si modò cum honestate non pugnant, repudiari ab debere. Unum inter- [*]( Andr . ad Spec . titul . qui filii sint legitimi.) satis nobilem excipio, qui uxorem mariti legibus solutam esse putavit: sed nec istius opinionis singularis ac tam absurdæ rationem attulit nec : cùm lege [*]( Dionysius Halycarnass . lib. 2.)ius etiam vitæ ac necis marito tribuatur, si in adulterio deprehendisset, vel partum, vel claves supposuisset, vel vinum bibisset. Paulatim legis illius severitas est indulgentia maritali antiquata: adulterii verò pœna proximorum arbitrio permissa: qui mos etiamnum dominatu renovari [*](Tacitus lib. 2. .), quòd marito propter adulterium uxorem repudiante, vel etiam adulterii conscio scelus inultum relinqueretur, non sine gravi , qui olim moribus adulteras capite vel exilio damnabant[*](Florus cap . 46 .). Ac tametsi de mariti potestate in uxorem esset, nihilominus tamen ex oratione M. Catonis, quam habuit ad lege Oppia, perspicuum est, in perpetua patrum, maritorum, aut proximorum tutela fuisse, ut nullos actus legitimos sine auctore facere possent. Floruit Cato maior post legem annos circiter quingentos & quinquaginta: scripsit tutores ac pupillis dari consuevisse: at in manu viri fuisse, id est, ut ego interpretor, in potestate. Quod si quis dicat [*](In titulis.) divisisse disputationem de iis qui sunt in , ab iis qui sunt in manu, non propterea sequitur uxores in potestate maritorum non fuisse, sed hoc factum opinor, ut significaret longè diversam esse patris in liberos, mariti in uxorem, domini in servos -- . Quis enim dubitet manus appellatione imperium ac - significari? Nam Hebraeis,[*]( Gen . 24 . Exod . 2 .Nume.II.) [*]( Xenophon εις χειρας τη εχθουγ ελθεεν .), tum - est, manum pro imperio ac potestate . Festus vero -peius[*](In verbo emancipatum.) de marito uxorem domum ducente scribit, verbo mancipandi, quod seruorum proprium est, : etiamnum moribus ac legibus nostris vti consuevimus, quoties agitur de uxorum emancipatione. Sed ut planum sit hanc maritorum in uxores potestatem omnium populorum æquè fuisse communem, exemplis quibusdam id confirmare placet. rex ab hostibus victos ad sempiternam ignominiam & contumeliam servire compulit[*]( Instin .lib. 32 .). verò eandem vitæ ac necis potestatem in uxores habuere[*](Rotaris & Luitprandi leges in Legib . Lāgobard . c . 1 . & pen. & ult titulo qualiter mulier liber permiss .) quam veteres , qua etiamnum temporibus [*](anno M. CCCXV . Accurs . & Bald . in l . velles. de revocandis donat . C .). egrediamur, quis populus tantam in uxores potestatem habuit, ut maiores nostri? Galli, inquit [*]( Caesar lib. 6 . belli Gallici .) in uxores & liberos æquè ac in servos vitæ ius ac necis habent: ac siquidem vel minima suspicione teneantur maritos necasse, quæstionibus à proximis torquentur, ac sine magistratuum cognitione damnantur. [*]( Dionys .lib. 2 . Plin .lib. 14 . c . 13 . Valer . de institut .antiquor. Cicero de natura Deroum . lib . 3 . & Plutarc . in problema.Rom. cap . 6 . Arnobius lib. 2 . adversus gentes. Tertull in apologetico lib. 6 . Gellius lib. 10 . c . 23 . & Atheneus in dipnosophistis .) tantùm, sed etiam ac Milesìis usitatum fuit uxores occidere, si vinum bibissent, ut scriptum reliquit. causam omnibus æquè ac commune fuisse tradunt Graeci [*](lib. 2 . Lysias in orat. de Eratosthenis cæde.)scriptores. Nam lex , quæ patri filiam in adulterio deprehensam adultero trucidare permisit, Augusti rogatione[*]( l .I.ad l . lul .de adul . ff l . marito. l . patrieod .)ad populum lata est annos amplius septingentos postlegem . Eadem tamen lege quibusdam personis idem quod patri licuisse[*]( d . l .marito.) in uxores adulteras, levissima[*]( l .si adulterium § imperatores eod .l.I.ad l . cornel .de fie .l. Gracchus . eod . C . l . 3 § si maritus. ad s c Sillaman .)pœna maritum obligante, qui adulteros personas legibus exceptas occidissent. Sed adulterii poena legitima non ademit maritis in uxores animadvertendi potestatem extra pœnam capitalem, qua maritis interdictum est. Tametsi Augusti uxor, quæ fasces imperii marito sanè stupido ac principi ademerat, cùm omnia beneficia adversus maritos tribueret, eas etiam adulterii pœna liberavit,[*](authentica hoc iure de adult . C .)infamiæ notam reliquit: æquius erat exemplum imitari qui adulteros, præter infamiam .[*]( Demosthenes contra Neæram ). Quæ autem infamiæ --na legibus irrogari potest iis, qui famam prostitutæ pudicitiæ violarunt? Quo sit ut crimen illud, quod lege divina[*]( Levit . 20 . Daniel . 12 . Deut . 24 :) non modo capitale est, sed etiam lapidatione, pœnarum ferè omnium acerbissima[*](Rabi Maymo lib. 3 .nemore aneboquin .) coercebatur, perniciosis[*](Faber in l . 2. quæ at longa consuetud . c . Benedi .in cap . Raynutius . in verbo, cuidam.num. 63 )moribus propè inultum sit. At veteres narium, mares verò pudendorum amputatione ab adulterio revocabant, ut scribit [*](libro.I.). In cæteris criminibus, quæ morte punienda non veniunt, castigandæ potestas maritis omnium[*]( cap .duo. 23 . q . 4 . Accur .in l .& fi. § ult .ad l . Aquil . & in authent . ut liceat matri & auræ § quia vero. Balan l . filius.de patria potest. C . & in l . nec patronus. de operis libert . C . & confil . 176 . Panormitan . in cap . & transmissa .de restitu.spoliat. Bart .in l . iubemus.de repudus . C .) consensu tribuitur, dum id modicè, aut etiam intra modum fiat. At ne mariti legitima potestate adversus uxores abuterentur veteribus olim propositum erat, de moribus iudicium[*]( Quintil .lib. 7 : cap . 4 . l . 5 .de pactis dotal . l . viro & uxori . soluto matrim .), quod quidem lege[*](l. ult . de repud C .)sublatum est: pecuniaria pœna adversus eos decreta, qui repudio causam dedissent:maximè ob adulterium & veneficium, qua lege antiquata nostris moribus integrum est ob iniurias graves illatas à marito repudium in iure petere. Neque enim iniuriarum actio coniugibus inter se permitti debet, contrà quàm nonnulli putant[*]( Andre .in addit. ad Spec . titulo de intur . ex l . 2 . rerum amotar . C . l .non debet de dolo. l . siquis uxor. de furtis. Alexander . in l . divortio § . si fundum. col . 4 . soluto matri. Ancaran . consil 408 .). At etiam expilatæ & furti actio coniugibus inter se, aut adversus alterum lege[*]( l .I.& 2 . rerum amotarum . ff . l . adversus . de crimine expilatæ hæreditat . C .)prohibetur, propter connubii dignitatem. Iam verò cùm maritalis amor omnes omnium amores & amicitias superare debeat, ut certè scripsit: sic etiam odia quæ radices egerunt inter virum & uxorem, omnium maximè implacabilia iudicantur: ut non minus eleganti quàm exemplo docuit Leo ad legatus, in concione irriderent ob corporis brevitatem, cur, inquit, homuncionem ridetis, cuius uxor tam pusilla est ut mariti genua vix attingat? Nam etsi angustissimo cubili continemur, nihilominus tamen cum ira exarsimus vix moenia, ampla sint, capere possunt. Actioni quidem de pace, quam apud habuit, inserviebat cum odia deponere suaderet, quæ inter coniuges placari vix possunt, si alter alteri mortem intentarit. Cui tamen incommodo provisum erat divina lege quæ de repudiis lata est, qua populi omnes Asiæ utriusque & etiam num , ut scilicet repudiandæ ius integrum daretur, si vel ei minimum displicuisset, iis conditionibus ne semel repudiatum ad se revocaret, aliam tamen ducere liceret: qua lege nulla sanctior esse potest sive ad superbiam, maritorum iracundiam coercendam. Nam quæ virorum, adeo cupida, nisi meretrix, nupserit marito,qui sine uxorem repudiarit? Quod si qui videatur iniquum uxorem non aliam , quàm quia displiceat, repudiare licere, non magnopere pugnabo, nec ab eo iure, quo ,propterea discedam: nihil tamen perniciosius mihi videtur, quàm coniugem, qui repudia quærat, non aliter id impetrare posse, quàm causa iudicibus probata: nam in eo vertitur existimatio ac dignitas alterutrius, aut etiam utriusque, quæ nunquam violaretur si divortii causam neuter iudicii probare cogeretur: quod quidem olim & his quoque temporibus inter fieri solet, ut videmus in Hebraeorum [*]( Moses Cotsi in cap . תהידב , id est, abscissionis . sic enim repudium vocant.)pandectis: describitur legitimus actus repudii, ac libellus quem Rabi dedit A. . . . . anno ab Orbis conditione decimo octavosupra quinquies millesimum[*](Id est anno Christi 1240 .). Aliud item exemplum extat in epitome pandectarum ab iurisconsulto [*](In cap. םישב idest fœminæ .)descriptum apud , Iudex procuratoriis tabulis, quibus maritus coram tribus testibus uxorem repudiârat, hæc verba: sine causa repudiatum esse, facta cum aliis contrahendi potestate. Hac enim mulier, illæsa existimatione alteri nubere potest. Ac tametsi apud repudium mittere non liceret, nisi causa iudicibus probata, ea res tamen periculi plena bonis omnibus visa est: quod metuens [*]( Plutar . in Alcibiade .) uxorem palam abripuit & humeris domum extulit, æquius veteres, qui nullam omnino repudii causam libello inferebant: ac ne rogatus quidem -- ab amicis cur coniugem castissimam ac , & quidem patricii sanguinis sine causa repudiaret, calceum eleganter consutum ostendit, sed qua parte pedem offenderet, præter se scire neminem. Quid si causa repudii iudicibus probari possit? An æquum est ad convictum & societatem omnium, quæ cogitari possunt, arctissimam adigere coniuges intestinis & capitalibus odiis inter se dissidentes? Non existimo: nam inde adulteria, veneficia, parricidia sequi & magnam partem occultari necesse est: nam ante repudiorum iura, quæ anno post conditam quingentesimo a Spurio originem acceperunt, unius uxor in veneficio mariti deprehensa, ac parricidii damnata socias , ac mutuis deinde accusationibus septuaginta quæ viros enecarant, supplicio affectæ fuerunt. Quantò magis id metuendum, repudia omnino prohibentur? Nam Imperatores tum , ut repudiorum frequentiam coercerent, eum, cuius culpa Repudium contractum esset, donationis propter nuptias amissione[*]( l .consensu de repud C . l . ult . eod . Bald . in l . I. § uod icimus. de lat .lib. tol . C . Panor . consi . 328 .lib. 4 . Ias . &Alex . in l .si ab hostib9 . soluto matrimo.) coercebant. etiam repudium utriusque consensu impune fieri permisit[*](I. si constante. de repud .): quod ab [*]( authent .quod hodie.de repud .) vel potius à coniuge abrogatum est. magis expediat , satis opinor èx iis, quæ diximus, intelligi potest. Sed quæcunque fuerit in varietate legum vicissitudo omnium consensione uxor maritum revereri[*]( 1 § .quod autem. de rei uxoriæ. C . l .alia §. ubi soluto matr .), eíque obsequi debet: ac maritum ne quidem sine venia magistratus licuit in ius vocare[*](I generaliter. de in ius vocando. Decius in l . ult . eod .fine C .). Sed quemadmodum nihil est non modo ad familiarum, sed etiam ad Rerumpublicarum salutem -ac dignitatem maius ac melius quam honesta uxorum erga maritos obsequia tueri, ut scribit: ita non decet maritos hac potestatis uxorum contumeliam & servitutem abuti. Quamquam M. servos verbis potius quàm verberibus castigari putat oportere: magis uxorem, quam lex[*]( l . adversus .de crimine expilat hæreditat . C .) humana ac divina domus sociam appellat. Nam cùm apud [*](lib.I. Illiados .) uxorem increpuisset, nec monitis obsequeretur, minas , non tamen ad verbera progreditur. Quin etiam Cato quem mulierum hostem fuisse plerique aiunt uxorem percutere sine[*]( Plutar . in Catone Censorio .)sacrilegio non posse putabat: sed mariti ius ac dignitatem sic tueri solebat, ut facilè obsequentem haberet: quod fieri non potest ab iis, non satis est uxorum socios fuisse nisi etiam sese præbuerint. Ut tandem servi pœnæ fiant: id quod in olim iactari consueverat[*]( Plutar . in Laconicis . Arist.lib. 2 . politic .) quoniam uxores dominas appellabant: hoc tamen in ipsius imperii occasu contigisse videmus, non modò privatis sed etiam imperatoribus[*]( Tranquil . in Claudio . l . uxorem de legat 3 . l . Titia § . qui marito. de annuis legat l . ult . § uxorem. de auto & argento.) ipsis, qui tandem cum domestico imperio publicum amiserunt. Quamquam quæ uxores viris imperare concupiverunt, consimiles sunt iis, qui cæcos ducere, quàm duces optimos sequi malunt. At lex divina ipsàque lingua sacra, quæ nomina rebus uniuscuiusque natura, maritum , id est dominum, appellat, ut intelligatur imperium penes maritum esse. autem viri planè intelligant uxoribus dignitate ac sapientia præstare oportere, om-- ferè populorum ac suorum consensione splendor à viro velut à Sole pendet. Nam uxor ignobilis, mariti dignitate nobilitatur[*]( l . fœminæ de senator . ff . l .cum te l . ult . de nup. l . ult . de incolis C . Bartol . Fulgo castrens . in l . ult de verb . signifi . Guido Pap . cons 217 & decis. delph . 196 . 349 . 379 .): si nobilis ignobili nupserit partam nobilitatem amittit[*]( Bart . in l . i .de dignitat . C . castrensis in d l . ult . de verb . signific . Cornel . consi 55 . col . 4 .lib. 1 .& consill . 26 .lib. 4 .). Fuere tamen ac sunt iis adhuc temporibus nonnulli[*]( l . 3 . ad municip . Plutarch. de claris mulier), qui à matribus suæ claritatis ac nobilitatis originem duceret, ut apud , , , , , sive propter patris incerti originem, sive propter bello nobilitatem, ut in Campania Gallorum ignobiles mariti ab uxorum nobilium connubio claritatem generis unà cum liberis adipiscuntur: ut apud populos, reges , ipsi appellant, vix aut bonorum habent, sed nobilium[*](In historia Indorum .) liberos etiam si fuerint: tametsi Iurisconsultorum interpretes id nec moribus, nec institutis fieri posse putant[*](Platea Bartol . Angel . in l . exemplo de decurion. C . Bart . consi . 57 . Benedic . in cap . Raynutius , nu . 15 . Aretin & Felin. in cap . super eo de testib .), propter eam, quam dixi, populorum omnium consensionem, ut iam olim [*](lib. 3 Bald . in l . ult .de servis fug . t . C .)ipse scriptum reliquit: æquissimum esse, ut uxor conditionem[*](I. fœminæ . de senator)patriam[*]( Accur . Bartol . Angel . Platea. in l . cives de Incolis C . Bal . consil . 139 .lib. 5 )familiam[*]( l .quicunque de re militari. C .Corne consil . 41 . col ult .lib.I) domicilium[*]( l .cum quaedam de iuri die. l exigere. de iudic l . ea quae l . ult . ad municipal ff .) originem denique mariti sequatur. Ac tametsi maritus sit exul & extorris, eum tamen uxor consequi tenetur, ut omnes Iuris utriusque interpretes tradunt[*]( Bal . consil . 331 . col 2 .lib.I.&. cons . 411 .lib,I. Odofr . in l .I.de uxori . milit . C . cuneus & Alberic . in l. observare.de offic . proconsul . Bal .Rom. Ang . Alex . in l . si cum dotem § . si maritus. solu to Innoc . hostiensis Panorum. Anton . Cardin .uterque in cap . de illis de sponsa & in cap .I.de coniugiis lepros .). Ita quoque omnium actionum, conceduntur, maritus arbiter est, ac prædiis omnibus suo iure uti frui[*]( l .in rebus. de Iure dot . c . l . si ego .§. dotis . eo .) potest, sisti debet uxor sine auctoritate mariti, aut certè sine venia iudicis, qui auctoritatem præstet, absente aut respuente marito. Quæ certissima sunt argumenta, quibus intelligi facilè potest marito adversus uxorem ius, imperium, potestatem, - iure divino & humano concessam fuisse, satis etiam cognitum quatenus quóque modo uxores debeant obsequia & officia sua præstare maritis. Non dubito in contrahendis nuptiis uxores aliquando stipulari consuevisse, ne maritorum potestati subiiciantur: quæ pacta conventa quoniam cum legibus divinis & humanis & cum honestate omnino pugnant, ferenda non sunt, nec si iureiurando sancita fuerint servanda: cùm iureiurando quisquam possit obligari[*]( l . Iurisgentium . § si plagii. de pactis. l .generaliter. de verborum obligat. ff .)