De Spectaculis

Tertullian

Tertullian. Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera, Pars I (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 20). Reifferscheid, August; Wissowa, Georg, editors. Prague, Vienna, Leipzig: F. Tempsky, G. Freytag, 1890.

Origo istis de ludorum propinquitate est. inde et ipsi sacri uel funebres instituti aut deis nationum aut mortuis fiunt. perinde tituli: Olympia Ioui, quae sunt Romae Capitolina, item Herculi Nemea, Neptuno Isthmia, ceteri mortuorum uarii agones. quid ergo mirum, si uel apparatus agonum idololatria [*](+1 oderis Gel: odoris B, odor .. A Christiane ... odisse B, Isidorus, om. ABmg 3 DE ARTIBVS AB quarum Iun, quae eorum E. Klussmannus auctores B, auctorum A 4 nec Gel: ne B, et A 6 et institutis B 7 scilicet daemones del. Meursius 8 honeribus A, oneribus Bmg dica ... se A 9 earum om. A nec om. B non uacare B institores Iwn 10 dii AB ad om. A pertinent A 11 percepisse scripsi: perscripsisse B, praescripsisse A 12 caetera A 13 a deo auocarent B, adomiauocarent A, a domini misericordia auocarent E. Klussmannus 15 procuratum ABmg, praeoccupatum B 18 acturi Rig: acturae AB, facturae E. Klussmannus constituerant C 19 DE AGONI- BVS A 22 perinde scripsi: proinde AB C tituli A C, om. B cui La Cerda capitolia A 23 nemaea B sthmia A mortuorum uarii BmgC, mortuarii uarii B, mortuarii A 24 si uel E. Klussmannus: si ut A, sicut B, si et Oehlerus idololatriae B conpurcat A )

conspurcat de coronis profanis, de sacerdotalibus praesidibus, de collegia riis ministris, de ipso postremo boum sanguine? ut de loco suppleam [at de loco] communi, pro collegio artium Musicarum et Minerualium et Apollinarium **, etiam Martialium per duellum, per tubam in stadio circum aemulantur, quod utique templum est et ipsum teius idoli cuius sollemnitates agit. sed et gymnicas artes Castorum et Herculum et Mercuriorum disciplinae prodiderunt.

Superest illius insignissimi spectaculi ac receptissimi recognitio. munus dictum est ab officio, quoniam officium etiam muneris nomen est. officium autem mortuis hoc spectaculo facere se, ueteres arbitrabantur, posteaquam illud humaniore atrocitate temperauerunt. nam olim, quoniam animas defunctorum humaniorno sanguine propitiari creditum erat, captiuos uel mali status seruos mercati in exequiis immolabant. postea placuit impietatem uoluptate adumbrare. itaque quos parauerant, armis quibus tunc et qualiter poterant eruditos, tantum ut occidi discerent, mox edicto die inferiarum apud tumulos erogabant. ita mortem homicidiis consolabantur. haec tmunep:i origo. sed paulatim prouecti ad tantam gratiam, ad quantam et crudelitatem, quia feriarum uoluptati satis non fiebat nisi et feris humana corpora dissiparentur. quod ergo mortuis litabatur, utique parentationi deputabatur; tquae species, proinde idololatria est, quoniam et idololatria parentationis est species: tam haec quam illa mortuis ministrat. in mortuorum autem idolis daemonia consistunt. ut et titulos considerem, licet transierit hoc genus editionis ab honoribus mortuorum ad honores uiuentium, [*](3 at de loco seclusit Scal 4 lacunam signavi: theatrum et alia praeterea intercidisse videntur 5 per duellum om. A in stadio Hildebrandius: .. statio A, aut stadio B, ut stadio Gel 6 eius AC, om. B sollempnitates A 9 DE MVNERE AB insignissimis A corr., indignissimi Iwn ac receptissimi Oehlerus: acceptissimi AB, sed acceptissimi Iim, ac septissimi Rig, atque acceptissimi Leopoldus 12 arbitrabantur B, arbitrantur A 15 mali status Rig: ....... tus A malo ingenio B male ingeniatos fort. 16 parauerant armis, quibus vulgo: rectius distinxi, parauerant armis, artibus quibus E. Klussmannus 19 muneris B 21 feriarum E. KluSstnannus: ferarum AB, ferrum C uoluptatis A corr. faciebat C 26 consideremus B )

quaesturas dico et magistratus et flaminia et sacerdotia, cum tamen nominis dignitas idololatriae crimine teneatur, necesse est quicquid dignitatis nomine administratur communicet etiam maculas eius, a qua habet causas. idem de apparatibus interpretabimur in ipsorum honorum suggestu deputandis, quod purpurae, quod fasces, quod uittae, quod coronae, quod denique contiones et edicta et pultes pridianae sine pompa diaboli, sine inuitatione daemonum non sunt. quid ego de horrendo loco perorem, quem nec periuria sustinent? pluribus enim et asperioribus nominibus amphitheatrum consecratur quam Capitolium: omnium daemonum templum est. tot illic immundi spiritus considunt, quot homines capit. ut et de artibus concludam, Martem et Dianam utriusque ludi praesides nouimus.

Satis, opinor, impleuimus ordinem, quot et quibus modis spectacula idololatrian committant, de originibus, de titulis, de apparatibus, de locis, de artificiis, quo certi simus nulla ex parte competere nobis ea, qui bis idolis renuntiamus. non quod idolum sit aliquid, ut apostolus ait, sed quoniam quae faciunt daemoniis faciunt consistentibus scilicet tin consecrationibus idolorum, sine mortuorum siue, ut putant, deorum. propterea igitur, quoniam utraque species idolorum condicionis unius est, dum mortui et dei unum sunt, utraque idololatria abstinemus. nec minus templa quam monumenta despuimus, neutram aram nouimus, neutram effigiem adoramus, non sacrificamus, non parentamus. sed neque de sacrificio et parentato edimus, quia non possumus cenam dei edere et cenam daemoniorum. si ergo gulam et uentrem ab inquinamentis [*]( 18] 1 Cor. 8, 4. 10, 19. 20. 27] 1 Cor. 10, 21. ) [*]( 4 interpraetabimur A 5 purae A 6 fasciae Pam 8 ergo B horrido B loco om. A 9 periuria B, iniuria A, quod E. Klmsmanno placuit, sed ita, ut ante lacunam signaret 10 numinibus Lipsius 11 in mg. min: Ite V reliqua iam non apparent 14 satis opinor impleuimus om. A 16 artificiis ltm: sacrificiis AB quo Gel: quod AB sumus B 17 compere A qui bis Urs: quibus B, qui A 18 quoniam quae Hildebrandim: quo ........ A, quod quae B 22 dei ABmg, alii B 23 dispuimus A 24 aram om. A 25 sacrificato B 26 caenam A sic fere semper )

liberamus, quanto magis augustiora nostra, et aures et oculos, ab idolothytis et necrothytis uoluptatibus abstinemus, quae non intestinis transiguntur, sed in ipso spiritu et anima digeruntur, quorum munditia magis ad deum pertinet quam intestinorum.

Nunc interposito nomine idololatriae, quod solum subiectum sufficere debet ad abdicationem spectaculorum, alia iam ratione tractemus ex abundanti, propter eos maxime qui sibi blandiumtur quod non nominatim abstinentia ista praescripta sit. quasi parum etiam de spectaculis pronuntietur, cum concupiscentiae saeculi damnantur. nam sicut pecuniae uel dignitatis uel gulae uel libidinis uel gloriae, ita et uolupta tis concupiscentia est; species autem uoluptatis etiam spectacula . opinor, generaliter nominatae concupiscentiae continent in se et uoluptates, aeque generaliter intellectae uoluptates specialiter et in spectacula disseruntur.

Ceterum rettulimus supra de locorum condicione, quod non per semetipsa nos inquinent, sed per ea quae illic geruntur, per quae, simul inquinamentum combiberunt, tunc etiam in alteros respuunt. uiderit ergo, ut diximus, principalis titulus, idololatria; reliquas ipsarum rerum qualitates contra ut dei omnes feramus. deus praecepit spiritum sanctum, utpote pro naturae suae bono tenerum et delicatum, tranquillitate et leni- tate et quiete et pace tractare, non furore, non bile, non ira, non, dolore inquietare. huic quomodo cum spectaculis poterit [*]( 21] Ephes. 4, 30.. ) [*]( 1 magis B, mis A et aures et oculos E. Klussmanntcs : ........ et oculos A, oculos et aures B 2 uegrothytis A 3 sed ... digeruntur om. A 4 intestimuru A 5 interim seposito (posito) fort. nomine Urs: nosse ne AB, noscimine susp. E. Klussmannus subiectum A, subiici cum B 6 deberet B 9 spectaculisABC, litterisBmg 13 nomina concupiscentiae C 14 et B: utA aeque ... uoluptates om. A 15 differuntur La Cerda, discernuntur fort. 17 semetipsa nos B, sema sanos A 18 combiberint B etiam scripsi: & tantum A, et B, iterum E. Klussmannus, et totum Hartelius in om. A in alteros respuunt B, alter ore spuunt A 19 ergo om. A 20 idololatriae B rerum ipsarum B contra ut dei omnes feramus Klussmannus: contra di oms feramus A, contrarios omnes feramus dei B, contrariis omnes feramus Gel, contrariis conferamus Lat, contrarias omnes feramus dei Oehlerus 22 natare A 24 huic quomodo cum B, huic modicum ABmg, huiusmodi cum E. Klussmannus )

conuenire? omne enim spectaculum sine concussione spiritus non est. ubi enim Uoluptas, ibi et studium, per quod scilicet uoluptas sapit; ubi studium, ibi et aemulatio, per quam studium sapit. porro et ubi aemulatio, ibi et furor et bilis et ira et dolor et cetera ex his, quae cum his non conpetunt disciplinae. nam et si qui modeste et probe spectaculis fruitur pro dignitatis uel aetatis uel etiam naturae suae condicione, non tamen immobilis animi est et sine tacita spiritus passione. nemo ad uoluptatem uenit sine affectu, nemo affectum sine casibus suis patitur. ipsi casus incitamenta sunt affectus. ceterum si cessat affectus, nulla est uoluptas, et est reus iam ille uanitatis eo conueniens, ubi nihil consequitur. sed puto, [autem] etiam uanitas extranea est nobis. quid quod et ipse se iudicat inter eos positus, quorum se simul nolens utique detestatorem confitetur? nobis satis non est, si ipsi nihil tale facimus, nisi et talia factitantibus non conferamur. si furem, inquit, uidebas, concurrebas cum eo. utinam ne in saeculo quidem simul cum illis moraremur. sed tamen in saecularibus separamur, quia saeculum dei est, saecularia autem diaboli.

Cum ergo furor interdicitur nobis, ab omni spectaculo auferimur, etiam a circo, ubi proprie furor praesidet. aspice populum ad id spectaculum iam cum furore uenientem, iam tumultuosum, iam caecum, iam de sponsionibus concitatum. tardus est illi pr[aetor, semper oculi in urna eius cum sortibus uolutantur. dehinc ad signum anxii pendent, unius dementiae [*](16] Ps. 49, 18. ) [*]( 1 enim om. A 2 et om. A 3 et om. A per quam ... aemulatio om. A 5 quae cum his om. A 6 qui modeste et probe B, quo modo honeste probes A fruitur B, Ifrui A 7 uel aetatis om. A 8 tamen immobilis animi B, tam eni mobili animi A, tamen immobili animo C est et E.Klussmannus: et A, est BC, est uel fort. tatita A 9 affectus A 10 ipse A 11 ceterum ... affectus om. A 12 sed om. B 13 autem AB, item Hildebrandius, om. E. Klussmannus et om. A 14 simul ABmg, similem B 16 faciamus B factitantibus C, facitantibus A, facientibus B non om. A 18 secularib; A 19 saeparamur A 21 omnis A 23 id om. A 23 sq. iam tunc tumultuosum A 26 ad om. A. ) [*]( XX. Tert. I. ) [*]( 2 )

una uox est. cognosce dementiam de uanitate: misit, dicunt et nuntiant inuicem quod simul ab omnibus uisum est. teneo testimonium caecitatis: non uident missum quid sit, mappam putant; sed est diaboli ab alto praecipitati figura. ex eo itaque itur in furias et animos et discordias et quicquid non licet sacerdotibus pacis. inde maledicta, conuicia sine iustitia odii, etiam suffragia sine merito amoris. quid enim suum consecuturi sunt, qui illic agunt, qui sui non sunt? nisi forte hoc solum, per quod sui non sunt: de aliena infelicitate contristantur, de aliena felicitate laetantur. quicquid optant, quicquid abominantur, extraneum ab iis est; ita et amor apud illos otiosus et odium iniustum. an forsitan sine causa amare liceat quam sine causa odisse? deus certe etiam cum causa prohibet odisse, qui inimicos diligi iubet; deus etiam cum causa maledicere non sinit, qui maledicentes benedici praecipit. sed circo quid amarius, ubi ne principibus quidem aut ciuibus suis parcunt? si quid horum, quibus circus furit, alicubi conpetit sanctis, etiam in circo licebit, si uero nusquam, ideo nec. in circo.

Similiter inpudicitiam omnem amoliri iubemur. hoc igitur modo etiam a theatro separamur, quod est priuatum consistorium inpudicitiae, ubi nihil probatur quam quod alibi non probatur. ita summa gratia eius de spurcitia plurimum con- cinnata est, quam Atellanus gesticulatur, quam mimus etiam per muliebres res repraesentat, sensum sexus et pudoris exterminans, ut facilius domi quam in scaena erubescant, quam [*]( 7] cf. Matth. 20, 14. ) [*](1 cognosco A 4 figura B, gula A 5 animo sed A 6 inde B, lude A maledicti A 7 suum consecuturi sunt A, consecuturi sint suum B, consecuturi suum Gel 8 qui prius om. A 10 quicquid optant om. A quidquod A 11 ab illis B 15 sint A corr. 16 quid om. A 17 circus sic A alicubi ABC, aliubi Gel 19 nec inpudicitiam omnem amare iubemur ABmg, nec impudicitiam omnem amandare iubemur? Oehlerus, pudicitiam omnem amare iubemur E. Klussmannus 20 a theatro B, li heatro A priuum Scal 21 impudentiae Bmg quam om. A 23 gesticulator Lat 24 muliebres res praesentat (repraesentat ego) E. Klussmannus: muliebres repraesentat AB, mulieres repraesentat Gel sensum add. E. Rlussmannus sexum pudoris B 25 quam in scaena erubescant om. A in scena Gel: scaenae B )

denique pantomimus a pueritia patitur ex corpore, ut artifex esse possit. ipsa etiam prostibula, publicae libidinis hostiae, in scaena proferuntur, plus miserae in praesentia feminarum, quibus solis latebant, perque omnis aetatis, omnis dignitatis ora transducuntur; locus, stipes, elogium, etiam quibus opus non est, praedicatur, etiam (taceo de reliquis) [etiam] quae in tenebris et in speluncis suis delitescere decebat, ne diem contaminarent. erubescat senatus, erubescant ordines omnes; ipsae illae pudoris sui interemptrices de gestibus suis ad lucem et populum expauescentes semel anno erubescant. quodsi nobis omnis impudicitia exsecranda est, cur liceat audire quod loqui non licet, cum etiam scurrilitatem et omne uanum uer-. bum iudicatum a deo sciamus? cur aeque liceat uidere - quae facere flagitium est? cur quae ore prolata communicant hominem, ea per aures et oculos admissa non uideantur hominem communicare, cum spiritui appareant aures et oculi nec possit mundus praestari cuius apparitores inquinantur? habes igitur et theatri interdictionem de interdictione impudicitiae. si et doctrinam saecularis litteraturae ut stultitiae apud deum deputatam aspernamur, satis praescribitur nobis et de illis speciebus spectaculorum, quae saeculari litteratura lusoriam uel agonisticam scaenam dispungunt. quodsi sunt tragoediae et comoediae scelerum et libidinum actrices cruentae et lasciuae, impiae et prodigae, nullius rei aut atrocis aut uilis commemoratio melior est: quod in facto reicitur, etiam in dicto non est recipiendum.

Quodsi et stadium contendas in scripturis nominari, sane obtinebis. sed quae in stadio geruntur, indigna conspectu tuo [*]( 26J 1 Cor. 9, 24. ) [*]( 1 ex corpore A, in corpore B 2 prostribula A libininis A corr. 4 so solis A perque Gel: per quae AB 6 etiam AB, ea Gel, om. E.Klussmanum 7 et in B, et sn A 8 erubescat senatus om.A 10 annon B erubescunt B \' 11 quod A, quae B 13 iudicatum iri Urs 15 oculos et aures B 18 pudicitiae A sin Gel 19 secularis A 20 nobis om. A illis om. A 21 et de spectaculorum A lusorium uel agonisticum schema Scal 22 quodsi Urs: quod sint AB sunt add. E. Klussmcmnus comediae A corr. 23 aut libidinum A actrices Urs: auctrices AB 24 aut atrocis aut uilis om. A 25 est] ipsa re est fort. reigitur A corr. m. al. 26 non nominari (non eras.) A 27 conspectui B ) [*]( 2* )

non negabis, pugnos et calces et colaphos et omnem, petulantiam manus et quamcumque humani oris, id est diuinae imaginis, depugnationem. non probabis usquam uanos cursus et iaculatus et saltus uaniores, nusquam tibi uires aut iniuriosae aut uanae placebunt, sed nec cura facticii corporis, ut plasticam dei supergressa, et propter Graeciae otium altiles, homines oderis. et palaestrica diaboli negotium est: primos homines diabolus elisit. ipse caestus colubrina uis est, tenax ad occupandum, tortuosa ad obligandum, liquida ad elabendum. nullus tibi coronarum usus est; quid de coronis uoluptates aucuparis?

Exspectabimus nunc ut et amphitheatri repudium de scripturis petamus? si saeuitiam, si impietatem, si feritatem permissam nobis contendere possumus, eamus in amphitheatrum. si tales sumus quales dicimur, delectemur sanguine humano. bonum est cum puniuntur nocentes. quis hoc nisi tamen nocens negabit? et tamen innocentes de supplicio alterius laetari non oportet, cum magis competat innocenti dolere, quod homo, par eius, tam nocens factus est, ut tam crudeliter impendatur. quis autem mihi sponsor est, nocentes semper uel ad bestias uel ad quodcumque supplicium decerni, ut non innocentiae quoque inferatur aut ultione iniudicantis aut infirmitate defensionis aut instantia quaestionis? quam melius ergo est nescire cum mali puniuntur, ne sciam et cum boni pereunt, si tamen bonum sapiunt. certe quidem gladiatores innocentes in ludum ueneunt, ut publicae uoluptatis hostiae fiant. etiam # qui damnantur in ludum, quale est ut de leuiore delicto in homicidas emendatione proficiant? sed haec ethnicis respondi. [*]( 2 quaecuq; A 4 et saltus om. A uires B, res A 6 supergressa et A, supergressae B, supergressa sed Lat, supergressa Urs 7 palestrica A 8 ipsi A caestus E. Klussmannus: gestus AB ocupandum A 9 delabendum B 11 ut et B, et A . ampiteatri A 12 petamus om. A 13 ampitheatrum A 14 si tales sumus quales sumus. quales dicimur sanguinis humani. A 15 sq. nisi tantum B, nisi Gel 16 innocens ABmg supplicio ex suppicio uel subpicio A 17 oportet B, potest ABmg competat A 22 defensionis ABmg, defendentis B 23 mali B, alii A nesciam B quum A 24 sapio fort. 25 ueniunt B 26 de om. A 27 homicidiis fort. haec om. A )

ceterum absit ut de istius spectaculi auersione diutius discat Christianus. quamquam nemo haec omnia plenius exprimere potest nisi qui adhuc spectat. malo non implere quam meminisse.

Quam uana igitur, immo desperata argumentatio eorum, qui sine dubio tergiuersatione amittendae uoluptatis optendunt nullam eius abstinentiae mentionem specialiter uel localiter in scripturis determinari, quae directo prohibeat eiusmodi conuentibus inseri seruum dei. nouam proxime defensionem suauiludii cuiusdam audiui. sol, inquit, immo ipse etiam deus de caelo spectat nec contaminatur. sane, sol et in cloacam radios suos defert nec inquinatur. utinam autem deus nulla flagitia hominum spectaret, ut omnes iudicium euaderemus. sed spectat et latrocinia, spectat et falsa et adulteria et fraudes et idololatrias et spectacula ipsa. et idcirco ergo nos non spectabimus, ne uideamur ab illo qui spectat omnia. comparas, homo, reum et iudicem, reum, qui, quia uidetur, reus est, iudicem, qui, quia uidet, iudex est. numquid ergo et extra limites circi furori studemus et extra cardines theatri impudicitiae intendimus et insolentiae extra stadium et immisericordiae extra amphitheatrum, quoniam deus etiam extra cameras et gradus et t apulias oculos habet? erramus: nusquam et numquam excusatur quod deus damnat, nusquam et nunquam licet quod semper et ubique non licet. haec est ueritatis integritas et, quae ei debetur, disciplinae plenitudo et aequalitas timoris et fides obsequii, non inmutare sententiam nec uariare iudicium. non potest aliud esse, quod uere quidem est bonum seu malum.