De Gubernatione Dei

mendaces quoque esse dicuntur. ad [*]( 12 Prou. 6, 30. ) [*]( 2 quidam enim B 4 laudare—non nominando om. A non (post alios) om. B (et Tt, habet v) pubblicare B 6 usitato d 7 consuetudinẽ A quam quam (quãq:) scripsi: quae Hartdius quod AB Haimius 11 miseroram hominum \'Rittershusius probabiliter\' Hatmius 14 in Salomone furatur] glomtm in Salomone (omnibus codiribus communem) delendam esse uidit Balueius 15 non om. B m. 1 18 sernos ex seruus Â. corr. m. 1 19 silentiarios supra i primae syU. scr. a m. 2 d 23 fugiunt B 25 famulare A )

tu uero nobilis tu uero diues, qui omnibus bonis affiuis, qui hoc ipso deum sanctis operibus honorare plus debes, quod beneficiis illius sine cessatione perfrueris, uideamus si actus non dico sanctos sed uel innoxios habes. et quis, ut superius dixi, diuitum praeter paucos non. cunctis criminibus infectus est? et quod paucos excipio, utinam plures atque omnes excipi liceret: salus erat omnium innocentia plurimorum. neque ego nunc de ullo dico, nisi de eo tantum, - qui in se id quod dico esse cognoscit. si enim extra conscientiam suam sunt quaecumque dico, nequaquam ad iniuriam eius spectant cuncta quae dico: si autem in se esse nouit quae loquor, non a mea sibi hoc lingua dici existimet met sed a conscientia sua.

ac primum, ut de uitiis seruilibus dicam: si fugitiuus est seruus, fugitiuus es etiam tu, diues ac nobilis; omnes enim dominum suum fugiunt, qui legem [*]( 1 mendacium ex mentium A corr. m. rec. praesenti.. B 2 ezhimere sed h punct. A 8 immetu A mauult B ut Halmii silentium probare uidetur; cf. adn. nostram ad huitu libri 6 10 4 auieli] nidi A .6 tolerauit B 7 expedit d 8 quo ei iugiter deest ex quod erat i. d. A corr. m. £ , quod ei uel erat iugiter deest B (quod ei uel itg. deerat v) ; \'fort. quod erat iugiter (sc. ante seruiutem) et deest* Halmius; cfr. quae disputauimus in Sitz. - Ber. p. 17 9 omnibus] immanibus ex manibuf A corr. m. rec. (tn arche- ....\'m typo d cod. fuisse uidetur quimõmibus uel quionibus) 12 et quia] ecquis coni et in textum recepit Halmius, quod non probarim, qwia eoq. ecquid aKag apud Saluianum me legere non memini; et. idem fere est quod sed ut pag. 65, 11. 68, 27. 70, 10. 71, 7. 73, 7. 80, 18 alibi . 13 interfectus std ter syllabae lineola subscripta A - 15 de ullo dioo nunc B de eo] ideo B 16 agnosoit B : 17 quaecumque B corr. ex quae 19 exiatimet v; estimet A aestimet B-,. )

uides ergo apostolicam sententiam te potissimum uerberare, immo te Solum, quia in quo alium iudicas temetipsum condemnas; eadem enim agis quae iudicas; immo non eadem sed maiora multo ac nequiora. in. illo quippe etiam infrequentem uentris intemperantiam punis, et tu adsidua cruditate distenderis. furtum quoque, ut putas, seruile uitium est; et tu furtum,: diues, fecis, quando a deo uetita praesumis. omnes siquidem furta faciunt, qui inlicita committunt.

IIII. Sed quid ego tam minute et quasi allegorice de hoc loquor, cum facinoribus apertissimis non furta tantum diuitum sed latrocinia comprobentur? quotus quisque enim iuxta diuitem non pauper pauper actu actu statu tutus est ? siquidem peruasionibus praepotentum aut sua homines inbecilli aut etiam se ipsos cum suis pariter amittunt, ut non immerite de utrisque personis sacer sermo testatus est dicens: uenatio leonis is onager in heremo: sic pas cua sunt diuitum pauperes. quamuis tyrannidem hanc non pauperes tantum sed paene uniuersitas patiatur generis humani.

quid est enim [*]( - 7 Rom. 2, 1 20 Eccl. 13, 23 ) [*]( . 2 domini soi B 4 quoque aentris in] quoque in nentris AB (quam uentria in v, unde Brassicanus nentria quam in) 6 aposfiolicam sententiã A apostolica sententia B . 7 uerberare scripsi : uerberari AB 8 agis enim B eadem magis B (ceterum d bis \' eadem corr. ex eandem) 9 mnlta A ll adsidna supra d scr. s m.2 A crndelitate B 16 quotus 6x quotn d corr. m. 2 \' 17 non om. B N initio lineae extra lin, A me 1, ut uid. actu] auctus B statu tutus Hartelius : statatus A sed tus syllabae lincola subscripta (cf. ud p. 69, 13) : statuts B (cf. locum simillimum V 44) persuasionibus A cf. paulo post § 22 18 praepotantium B homines ex hominis iA corr. mi 1 20 teatatus sit B uenastio sed n punct. A 11 paseuas̃ pro pascua sunt A sed lincolam add. M. » panperes ex pauperis A Ms corr. m 2 \'. )

V. Sed euagati longius sumas dolore compulsi. ergo ut ad superior redeamus: quid est igitur, in quo non seruilibus uitiis etiam nobiles polluantur, nisi forte ideo, quia illa, quae J in seruis peccata puniunt, ipsi quasi licita committunt ? denique ad has peruasiones, quas supra dicti nobiles agunt, seruus nec adspirare permittitur. quamuis mentiar; quidam enim ex seruis nobiles facti ant paria aut maiora fecerunt. sed hoc tamen imputari seruis nequaquam potest, quod quibusdam seruilis condieio tam feliciter cessit. homicidia.

quoque ih semis rara sunt terrore ac metu mortis, in diuitibus adsidua spe ac fiducia impunitatis. nisi forte iniqui simus hoc quod diuites faciunt ad peccata referendo, quia illi cum occidunt. [*]( 3 pauperculorum B pauperum incolarum suspicatur Hartelius; sed ef. Indicem 111 s. u. pauperculus 4 emittitur B 6 reddunt mi..i A pretia] praedia A 7 commertium AB solationem A ; 9 hispaniae A m. 1 hispani deleta e lit. et a punct. A m. 2 - 10 gtaUla A deuastq gupra scr, ta syll. m. 2 A 15 igitur om. B 18 persuasiones A uid. supra ad I 20 19 adspirare sed a supra d scr. A 20 paria] paru. e. scr. a d (ante ras. uddetur fuisse parui ■ guod facile oriebaiur ex paricc scilicet a litera in fine aperta = cc de qua monui m Sits.-Ber. p. 7; parua B (Tt; tn v paria ex parua corr. Brassicanus) 22 seruulis B 24 fidutia A iniquissimos sed t priore deltt. et supra o scr. u, ergo iniqui simus (non ut Halmius hdbet summus) A iniqui simus B; \'solet Salu. post nisi forte coniunc- . tiuum ponere, u. I 4. III 53. ad eccl. I 34 II 36.54 III 77\' Halmius -. 2& peccatum B illi ex ille A corr. m. ret. )

nec solam hoc, sed eodem priuilegio etiam in exercendo impudicitiae caeno abutuntur. quotus enim quisque est diuitum conubii sacramenta, conseruans, quem non libidinis furor rapiat in praeceps, cui non domus ac familia sua scortum sit, et qui non, in quamcumque personam cupiditatis improbae calor traxerit, mentis sequatur insaniam? secundum illud scilicet, quod de talibus dicit sermo diuinus : equi insanientes in feminas facti sunt. quid enim aliud quam de se dictum hoc probat, qui totum peruadere uult concubitu quicquid concupierit

I aspectu? nam de concubinis quippiam dici forsitan etiam iniustum esse uideatur, quia hoc in comparatione supradiotorum flagitiorum quasi genus est castitatis, uxoribus paucis esse contentum et intra. certum coniugum numerum frenum libidinum continere. coniugum dixi, quia ad tantam res impu-

( dentiam , uenit,. ut ancillas suas multi uxores putent. atque utinam sicut putantur esse quasi coniuges, ita solae haberentur uxores. illud magis taetrum ac detestabile, quod quidam matrimonia honorata sortiti alias sibi rursum seruilis status coniuges . sumunt, deformantes sancti conubii honorem per degeneris contubernii uilitatem, non erubescentes maritos se fieri ancillarum suarum, praecipitantes fastigia nobilium matrimoniorum in cubilia obscena seruarum, digni prorsus etiam illarum statu, quarum se putant dignos esse consortio.

VL Non dubito ex his plurimos, qui aut sunt nobiles aut uideri nobiles uolunt, superbe et aspernanter accipere, quod, dum consideramus haec talia quae locuti sumus, minus flagitiosos diximus seruos quosdam esse quam dominos. sed cum ego hoc non de omnibus, sed de his qui tales sunt praedicauerim, nullus irasci omnino debet, qui nequaquam se talem [*]( 8 Hierem. 5, 8 ) [*]( 1 non punct. n in fin. et a. scr. m. nec. s d nec] non B 2. caeno (aic) A, de B non liquet 6.quScumque ex quaecumque i corr. m, 2 14 frenos B 17 coniuges ex coniugis d corr. m. 2 22 fastigium. B 25 qui ex quae d corr. m. 2, item uideri ex uidere 29 hoc ego B (m d esse ego hoc non adn. Halmim) )

diximas itaque nobiles quosdam esse seruis deteriores [diximus utique] et improbabiliter diximus, nisi quod diximus comprobamus. ecce enim ab hoc scelere uel maximo prope omnis seruorum numerus immunis est. numquid aliquis ex seruis turbas concubinarum habet, numquid multarum uxorum labe polluitur et canum uel suum more tantas putat coniuges suas esse, quantas potuerit libidini subiugare ?

sed responderi uidelioet ad haec potest, quod facere semis ista non liceat: nam profecto facerent, si liceret. credo: sed quae fieri non uideo, quasi facta habere non -possum. quamlibet enim in eis improbae mentes, quamlibet malae cupiditates sint, nullus pro eo, quod non admittit, scelere punitur. malos esse seruos ac detestabiles satis certum est, sed hoc utique ingenui ac nobiles magis execrandi, si in statu honestiore peiores sunt. quo fit ut ad illum perueniri exitum rei huius necesse sit, non ut serui sint a reatu nequitiae suae absoluendi, sed ut plurimi diuites magis sint seruorum comparatione damnandi.

nam illud latiocinium ac scelus quis digne eloqui possit, quod, cum Romana respublica uel iam mortua uel certe extremum [*]( 2 haec otn. B m. 1 7 diximas utique (ex itaque A corr. m. 2) ut male ex antecedentibus repetitum seclusimus 8 improbaUter B eomprobemua ex comprobamus Å corr. m. 2 \' 10 - Bomquid enim aliqaia B (aliquis a. I.) 13 libidinia sed s punet. A respondari (ex respondere m. ree.) uidelioet ad haec d ad haec responderi uidelioet-B 17 mentes et cupiditates ex -tia A corr. m. rec. item paulo poet malos e. seruos ac detestabilesex malus e. saruus ac -bilia . 18 noa B s. 1 . amittit B 20. honestioree m fin. s punct. A, item s. un∗∗ statu, fuisse uidetur eunt si in statu. et hoc frwt. rectius; ad sunt—sunt cf. 17: non suut tamen tam miseri quam sunt mali; item 9 bis et saepissime alias ; cf. Sitz.-Ber. p. 25 ut et Å et B add. m. 2 21 peruenire d 23 plurime tuper e ser. u m. 2 A magis punct. m. 2 A )

ecce enim remedia pridem nonnullis urbibus data quid aliud egerunt, quam ut diuites cunctos immunes redderent, miserorum tributa 10 cumularent; illis ut demerentur uectigalia uetera, istis ut adderentur noua; illos ut decessio etiam minimarum functionum locupletaret, istos ut aocessio maximarum adfligeret; illi ut eorum, quae leuiter ferebant, imminutione ditescerent, isti at eorum, quae iam ferre non poterant, multiplicatione more-15 rentur, ac sic remedium illud alios iniustissime erigeret alios iniustissime necaret, aliis esset sceleratissimum praemium aliis sceleratissimum uenenum ? unde aduertimus, quod nihil esse et diuitibus sceleratius potest, qui remediis suis pauperes perimunt, et nihil pauperibus infelicius, quos etiam illa, quae to pro remedio cunetis dantur, occidunt.

VII. Ikm uero illud quale, quam sanctum, quod si qui ex nobilibus conuerti ad deum coeperit, statim honorem nobilitatis amittit? aut quantus in Christiano populo honor Christi est, ubi religio ignobilem facit? statim enim, ut quis melior [*]( 5 iunenire d 8 repperire possimus A, possemus reperisse B 18 etiam deceesio B 14 imminutione morirentur ditescere ∗∗∗ isti d sed et moririntur -ex sequenti uersu huc inlatum mutauit m. 2 4n molirentur, et, ne infintiuum deesset, diteecerent, uel potius, eum rasura quattuor uel quinque litterarum appareat, ditescerentur in ditescere 15 lam] etiam B morirentnr (9ic) d m. reė. s. h 18 quod in quo A mut. m. » 22 quod ei hi (A m. 3 eorr. hie) qui .AB; in hi quid lateat non iiquet; primum cogitaui m si hi latere ulti et pre qui scribendum esse quis (tit est in Ttv) ut paulo pott §. 53: abi enim quia nuitanerit uestem cf. Sitz.-Ber. p. 25; sed nunc veri puto sitnilius hi uel potius hic ab aHfuo additum esse qui pro qui expectabat quia 25 melior.es se sed es m. 2 d-)

itaque, ut diximus, si honoratior quispiam religioni se adplicuetit, Hico honoratus esse desistit. ubi enim quis mutauerit uestem, mutat protinus dignitatem: si fuit sublimis fit despicabilis, si fuit splendidissimus fit uilissimus, si fait totus honoris fit totus iniuriae. et mirantur mundani quidam et infideles, si offensam dei ant iracundiam perferunt, ubi deum in sanctis omnibus persequuntur; peruersa enim sunt et in diuersum cuncta mutata. si bonus est quispiam, quasi malus spernitur, si malus est, quasi bonus honoratur. nihil itaque mirum est, Si deteriora cotidie patimur, qui cotidie deteriores sumus. et noua enim cotidie homines mala, faciunt et uetera non relinquunt: surgunt recentia crimina nec re- pudiantur antiqua.

VIII. Quia ergo est cansationi locus? quamlibet aspera et aduersa patiamur, minora patimur quam meremur. quid querimur, quod dure agat nobiscum deus? multo nos cum deo durius agimus. exacerbamus quippe eum impuritatibus nostris et ad puniendos nos trahimus inuitum. cumque eius naturae sit mens dei atque maiestas, ut nulla iracundiae passione moueatur, tanta tamen in nobis peccatorum exacerbatio est, ut per nos cogatur irasci. uim, ut ita dixerim, [*]( 3 Ioh. 5, 19.. ) [*]( 2 ne ex nec d corr. m. 2 7 aut quii B 8 at] sicut B 11 despl∗cabilis ex displicabilis d corr. m. 2 13 ubi] q d m ras. tn. ree. 14 sanctis bominibus coni. Rittershusius perseqnntnr alt. n m. rec. g. scr. A persecuntur B 15 si bonus est malus B 17 est dm. B 19 teliqunt AB 28 quaeriniur AB quid dure B durae sed a punct. A dorius cum deo fr eum] dteuin B 26 iracundiae ex -dia A eorr. m. 1 28 est JB 8. 1. )

( uindicare. ac sicut illi solent, qui munitissimas urbes obsident aut firmissimas arces urbium capere et subruere conantur — omnibus absque dubio eas et telorum et machinarum generibus oppugnant — ita nos ad expugnandam misericordiam dei omni peccatorum immanium scelere quasi omni telorum genere pugnamus; et iniuriosum nobis deum existimamus, cum ipsi iniuriosissimi deo simus. omnis siquidem Christia--