De Gubernatione Dei

I. Discedatur itaque ab illa, quam supra diiimus, Christiani nominis praerogatiua, ut putemus, quia simus cunctis gentibus religiosiores, debere nos esse etiam fortiores. nam cum, ut diximus, hoc sit hominis Christiani fides, fideliter Christum credere, et hoc sit Christum fideliter credere, Christi mandata seruare, fit absque dubio ut nec fidem habeat qui infidelis est nec Christum credat qui Christi mandata conculcat, ac per hoc totum in id reuoluitur, ut qui Christiani hominis opus non agit, Christianus non esse uideatur; nomen enim sine actu atque officio suo nihil est. nam, sicut ait quidam in soriptis suis, quid est aliud principatus sine meritorum sublimitate nisi honoris titulus sine homine, aut quid est dignitas in indigno nisi ornamentum in luto?

itaque, ut isdem uerbis etiam nos utamur, quid est aliud sanctum uocabulum sine merito nisi ornamentum in Into ? sicut etiam per diuinas litteras sacer sermo testatus est dicens: circulus aureus in naribus suis, mulier pulchra et fatua. et in nobis itaque Christianum uocabulum quasi aureum decus est: quo si indigne utimur, fit ut sues cum ornamento esse uideamur.

denique qui uult plenius scire uocabula nihil esse sine rebus, [*]( 11 Salu. ad eccL II, 37 17 Pron. 11, 22 ) [*]( 2 Discedatur ex Discoditur in v corr. Brassicanus: DiscmrB d DISCEDITUR B QUA Å qUę B 3 Bcimus sed c punct. Å 4 etiam om. B 9 hominis B 10 nomen] nõn A 13 sine nomine B 15 uocabulum bis habet T sed semel punetatum, item v; quodnon silentio praeterii guia nostrum de communi utriusque cod. fonte iudicivm (cf. Sitg.-Ber. p. 18 sq.) confirmare uidetur 16 ornamento d sed s. o fin, scr. m. 2 f 17 testatus est B corr. ex testatnr 19 quod si B )

propter quodio etiam alibi deus noster de Iudaeorum plebe loquitur ad prophetam dicens: uoca nomen eius, nondilecta. et iterum ad Iudaeos ipsos: uos non estis populus meus, et ego non sum deus uester. cur autem hoc de eis diceret et ipse alibi euidenter ostendit; sic quippe ait: dereliquerunt uenam aquarum uiuentium dominum. et iterum: uerbum, inquit, domini proiecerunt et sapientia nulla est in illis.

quod quidem timeo ne non magis tunc de eis dici potuerit quam de nobis nunc dici possit, quia nec uerbis dominicis obtemperamus, et qui uerbis domini non obsequimur, sapientiam profecto in nobis penitus non habemus. nisi fortasse credimus sapienter nos deum spernere et hoc ipsum, quod Christi mandata contemnimus, summam prudentiam iudicamus.

est quidem causa, cur hoc ita existimare credamur; nam tanto consensu omnes peccata sequimur, quasi summi consilii conspiratione peccemus. quae cum ita sint, quae ratio est, ut ipsi nos falsa opinione fallamus, existimantes scilicet, quia Christiani esse dicamur, quod opitulari nobis inter mala quae agimus nomen bonum possit, cum spiritus [*]( 5 Psal. 49, 7; 80, 9 9 Isa. 1, 3 12 Os. 1, 9 Bom. 9, 25 15 Hierem. 17, 13 17 Hierem. 8, 9 ) [*]( 1 innumerabilis A 4 Israel B (item infra) 8 reliquens B (relinqueBs Tt et m. 1 v) 10 me in fin. lin. add. m. rec. ns A (unde Baluzius alii ediderunt meus me) 11 alibi etiam B 14 de eis ipse diceret B diceret ex dicere A corr. m. » et ipse] ipse B 24 cur B 8. l. 28 opitulare A\' )

II. Sed dicit aliquis: tu fidem habes et ego opera habeo: ostende mihi sine operibus fidem tuam et ego ostendam tibi ex operibus fidem meam. quo utique hoc indicat, actus bonos Christianae fidei quasi testes esse, quia Christianus nisi opera. bona fecerit, fidem suam penitus adprobare non possit, ac per hoc quod probare non ualeat quia sit, sic omnino habendum esse quasi non sit. nam quam pro nullo hoc habendum existimaret, in subditis statim ipse demonstrat, dicens ad Christianum: tu credis quia unus est deus. bene facis: et daemones credunt et contremescunt.

consideremus, quid uoluerit hoc loco apostolus dicere, nec irascamur diuinis testimoniis sed adquiescamus, nec contradicamus sed proficiamus. tu credis, inquit ad Christianum sermo diuinus, quod deus unus est. bene facis: et daemones cre- dunt et contremescunt.* numquid errauit apostolus, ut hominis Christiani fidem daemoni compararet? non utique: sed ostendere illud uolens, quod supra dictum est, quia sine operibus bonis nihil sibi per fidei supercilium usurpare [*](6 lac. 2, 20 7 Iac. 2, 26 of. Iac. 2, 18 19 Iac. 2, 19 ) [*]( 3 est uooabalum B 12 fidem sine operibus B (add. fidem s. L post oper.] 13 bonos ex bonus d eorr. m. rec. 14 testis A 15 poenitns A 17 \'an existimarit? Halmius; faciUima quidem esset emendatio, sed notI necessaria; cf. V 8 med.: Et quidem mirari posaim, quod hoc non omnes omnino facerent 90 contremiscant ex contremeacnnt d eorr. m. rec. item pauio pott bis 22 adquiescamus nec contradicamns ex-escamur et-dicamur Å corr. m. rec.; item 26 hominis ex homines ) [*]( VIII. ) [*]( 5 )

a malo opere non cessast subiungit autem ad pudorem et condemnationem hominum peccatorum, non oredere solum daemones dei nomen sed etiam timere et contremescere. hoc est dicere: quid tibi blandiris, o homo, quisquis es, credulitate, quae sine timore atque obsequio dei nulla eat? aliquid plus daemones habent. tu enim unam rem babes tantummodo, illi duas: tu credulitatem habes, non habes timorem, illi et credulitatem habent pariter et timorem. quid miraris ergo, si caedupur? quid miraris, si eastigamur si in ius hostium tradimur si infirmiores omnibus sumus ?

siue miseriae nostrae siue infirmitates sine euersiones sine captiuitates et poenae improbae seruitutis testimonia sunt mali serui et boni domini. quomodo mali serui? P quia patior scilicet uel ex parte quod mereor. quomodo boni domini? quia ostendit quae mereamur, etsi non inrogat quae mereamur; clementissima enim ac benignissima castigatione mauult nos corrigere quam perire. nos siquidem, quantum ad crimina nostra pertinet, letalibus suppliciis digni sumus; sed ille plus misericordiae tribuens quam seueritati uult nos clementis censurae temperamento emendare quam plaga iustae cohercitionis occidere.

ingratum nobis esse quod caedimur satis certus sum. sed quid miramur, si peccantes nos deus uerberat, cum ipsi peccantes seruulos [*]( 1 ait et] autem B credi ex crede Å corr. tn, rec. (non 2) 2 imperuersitate A in perdiuersitate B (ortum sine dubio ex dinersitate, ut est in T, s. scr. per) 4 asserant Å 8. I. m. 2 6 hominum] hoiũ B (unde in Tt horum) 7 daemones B corr. ex homines 11 illi et crudelitatem non B solum, ut apud Haimium, sedet A (in. rell. et dewt) 13 miraria ergo qi castigamur B 15 pene B 17 pa- Uor B 8. I. 18 ostendit quid B - 21 loaalibus d 22 digiu sumus 6% dignissimis A corr.. m. 2f dignisimus B , 23 seueritati ex seueritate A GOrr. m. 2 unlt] mauult B (praeter locum ab Halmio conlatum V9, 49) uid. nostri Ubri cap. seq. med.: sern. mentiri uult quam etc., ubi d item uult habet, qpod Halmius non adnotauit) 24: cohertitionis sed h punct. A coercitionis B 25 satis certow certus B )

hincergo agnosei potest, quam inique ac prauissime aliis seuerissimi sumus nobis indulgentissimi, aliis asperi nobis remissi. m eodem crimine punimus alios m absoluimus: intolerabilis prorsus incontumaciae et praesumptionis. nec agnoscere in nobis uolumus rectum audemus de aliis usurpare iudicium. quid esse iniustius nobis aut quid peruersius potest? id ipsum scelus ia nobis probabile esse ducimus, quod m aliis seuerissime uindicamus. et ideo 009 sine causa ad nos apostolus clamat : propter quod inexcusabilis es o homo omnis qui iudicas : in quo enim alium iudicas. te ipsum coudemnas;eadem enim agis quae iudicas.

III. Sed non eadem, inquit aliquis ei diuitibus, non eadem nos agimus, quae serui agant: ex seruis enim fures ac fugitiui suat, ex seruis gulae ac uentri iugiter seruientes. uerum est [*]( 17Rom.1 1l 17 Bom. 2, 1 I ) [*]( 1 iniuBti iudices ex iniuste iudicis d corr: m. 2 homunculi ex homunculos d corr. m. 2 fort, reete ■ 6 qai in B (ceterum tn T uerba: ipsi-nostris desunt, quod fugit Halmium) 9 m prani(s in fine Jw. reo. m. add.) sime d ac pjraues simus B (diu superlatiuum coniunctum cum positiuo inique suspectum habui et male ortum mihl persuaseram ex sequentibus superlatiuu ita ut praue corrigerem; quod iam retro vela dedi factum est Hartelio monente, similia congesta esse in Indice III. Arnobianorum librorum aduersus nationes ed., ab A. Reifferscheidio p. 307 11 punimos B incontumaciae] \'lectio dubia\' Halmiusita Ind. III dicit; cui primum assentiebar: nune uero cum Hartelioincotumaciaidem esse puto quod obsequium; est autem awi εἰρημέvov 12 w) haec A 17 excusabilis ex excusabiles Å cort. m. 2 omnis homoB 30 ow eandem B 21 enim gulae B 22 uentri (ex uentre corr. m. 2) iugiter A: ingiter uentri B.., ) [*]( 5* )

ac primum serni, si fures sunt, ad furandum forsitan egestate coguntur: quia, etiamsi stipendia usitata praestentur, consuetudini haec magis quam sufficientiae satisfaciunt et ita implent canonem, quam quam non explent satietatem. ac per hoc culpam ipsam inopia minus culpabilem facit, quia excusabilis furti reus est, qui ad furtum cogi uidetur inuitus. nam et scriptura ecclesiastica quasi subexcusare quodammodo miserorum omnium noxas uidetur dicens: non grandis est cuipae, cum quia furatus fuerit; furatur enim, ut esurientem impleat animam. furatur, ut expleat animam suam: ac per hoc non satis a nobis accusandi sunt qui diuino sermone excusantur.

quod antem I de furtis sernorum dicimus, hoc etiam de fuga: immo hoc rectius de fuga, quia ad fugam seruos non miseriae tantum, sed etiam supplicia compellunt. pauent quippe actores pauent silentiarios pauent procuratores, prope ut inter istos omnes nullorum minus serui sint quam dominorum suorum: ab omnibus caeduntur ab omnibus conteruntur. quid amplius dici potest? multi seruorum ad dominos suos confugiunt, dum conseruos timent. unde illorum fugam non tam ad eos debemus referre qui fugiunt, quam ad eos qui fugere compellunt. uim patiuntur infelicissimi: famulari optant et fugere coguntur. discedere a seruitio dominorum suorum omnino nolunt et conseruorum suorum crudelitate non permittuntur ut seruiant.

mendaces quoque esse dicuntur. ad [*]( 12 Prou. 6, 30. ) [*]( 2 quidam enim B 4 laudare—non nominando om. A non (post alios) om. B (et Tt, habet v) pubblicare B 6 usitato d 7 consuetudinẽ A quam quam (quãq:) scripsi: quae Hartdius quod AB Haimius 11 miseroram hominum \'Rittershusius probabiliter\' Hatmius 14 in Salomone furatur] glomtm in Salomone (omnibus codiribus communem) delendam esse uidit Balueius 15 non om. B m. 1 18 sernos ex seruus Â. corr. m. 1 19 silentiarios supra i primae syU. scr. a m. 2 d 23 fugiunt B 25 famulare A )

tu uero nobilis tu uero diues, qui omnibus bonis affiuis, qui hoc ipso deum sanctis operibus honorare plus debes, quod beneficiis illius sine cessatione perfrueris, uideamus si actus non dico sanctos sed uel innoxios habes. et quis, ut superius dixi, diuitum praeter paucos non. cunctis criminibus infectus est? et quod paucos excipio, utinam plures atque omnes excipi liceret: salus erat omnium innocentia plurimorum. neque ego nunc de ullo dico, nisi de eo tantum, - qui in se id quod dico esse cognoscit. si enim extra conscientiam suam sunt quaecumque dico, nequaquam ad iniuriam eius spectant cuncta quae dico: si autem in se esse nouit quae loquor, non a mea sibi hoc lingua dici existimet met sed a conscientia sua.

ac primum, ut de uitiis seruilibus dicam: si fugitiuus est seruus, fugitiuus es etiam tu, diues ac nobilis; omnes enim dominum suum fugiunt, qui legem [*]( 1 mendacium ex mentium A corr. m. rec. praesenti.. B 2 ezhimere sed h punct. A 8 immetu A mauult B ut Halmii silentium probare uidetur; cf. adn. nostram ad huitu libri 6 10 4 auieli] nidi A .6 tolerauit B 7 expedit d 8 quo ei iugiter deest ex quod erat i. d. A corr. m. £ , quod ei uel erat iugiter deest B (quod ei uel itg. deerat v) ; \'fort. quod erat iugiter (sc. ante seruiutem) et deest* Halmius; cfr. quae disputauimus in Sitz. - Ber. p. 17 9 omnibus] immanibus ex manibuf A corr. m. rec. (tn arche- ....\'m typo d cod. fuisse uidetur quimõmibus uel quionibus) 12 et quia] ecquis coni et in textum recepit Halmius, quod non probarim, qwia eoq. ecquid aKag apud Saluianum me legere non memini; et. idem fere est quod sed ut pag. 65, 11. 68, 27. 70, 10. 71, 7. 73, 7. 80, 18 alibi . 13 interfectus std ter syllabae lineola subscripta A - 15 de ullo dioo nunc B de eo] ideo B 16 agnosoit B : 17 quaecumque B corr. ex quae 19 exiatimet v; estimet A aestimet B-,. )

uides ergo apostolicam sententiam te potissimum uerberare, immo te Solum, quia in quo alium iudicas temetipsum condemnas; eadem enim agis quae iudicas; immo non eadem sed maiora multo ac nequiora. in. illo quippe etiam infrequentem uentris intemperantiam punis, et tu adsidua cruditate distenderis. furtum quoque, ut putas, seruile uitium est; et tu furtum,: diues, fecis, quando a deo uetita praesumis. omnes siquidem furta faciunt, qui inlicita committunt.

IIII. Sed quid ego tam minute et quasi allegorice de hoc loquor, cum facinoribus apertissimis non furta tantum diuitum sed latrocinia comprobentur? quotus quisque enim iuxta diuitem non pauper pauper actu actu statu tutus est ? siquidem peruasionibus praepotentum aut sua homines inbecilli aut etiam se ipsos cum suis pariter amittunt, ut non immerite de utrisque personis sacer sermo testatus est dicens: uenatio leonis is onager in heremo: sic pas cua sunt diuitum pauperes. quamuis tyrannidem hanc non pauperes tantum sed paene uniuersitas patiatur generis humani.