Historiae Adversum Paganos

Ardalio fluminis nomen est, quod fluit inter Theuesten et Ammederam ciuitates; ubi cum parua manu, hoc est cum quinque milibus (ut aiunt) militum, contra septuaginta milia hostium castra metatus, cum interiecta mora excedere loco oppositasque praeiacentis uallis angustias transgredi uellet: [*]( AVOTORES 12 ut aiunt ) [*]( EXPILATORES 8 orat. ieiuniia transcripsit Marcellinus Comes ad a. 398 9 aine bello-uindictam transcripsit MarceUinus Comes ad a. 398 9 sine bello exscripsit, nictoriam—uindictam expressit Paulus 309 not. lin. 5 et 6 11 cum quinque - p. 535, 5 significare escpressit Paulus 309 not. lin. 1—4 11 cum quinque —13 hostium compilauit MarceUinus Comes ad a. 398. ) [*]( 1 dolum D 2 ut om. D ℬ || bellum D || mascezel] PRD || qem D 4 mascezel] PRD 5 per fidem] fide D 6 a clementia] clementia Gl apud clementiam G* clementiam Hℬ || caprasiam B || insulam] insula in D 7 inde ℬ || sanctos] sanatus (a ut fere ubique talis: ic) D || permotus D II praecibus PD et a. ras. B 8 sumsit PD || orationibus ac ieiuniis dies aliquot continuauit et noctes ℬ || noctesque] PBDς et noctes v 9 caelde (1 abstersa) D || uindictam] deuindictam (m del. m. ant.) P 10 fluit] fuit D || theuesten] N thebesten D tenestem PR1G; theuestem VN, thebeatem R2KMH thebutem TW(0) v tebasten X2 11 am med deram D admeredam (ad m- P) PRX2; ammederan H admederam KMGNtT admedderam N odmeoderam (8. s. t metideram) 0 metideram VW Metrideram v, ammedatam Landolfus; AMMEDER(a)inscr. Orelli-Henzen 6792, AH- MAEDARENSIVM Wilmanns 1252 ADMEDERENSIVMOrent 538 12 septuagenta D LXX PR 13 metatus (m 8. s. m. am.) P 14 oppilitasq; R1 II piacia B pręi|iacantes D ||angustias (n 8. 8. m. 1) D || trasgredi D || nelit D )

incurrente nocte beatum Ambrosium episcopum Mediolani paulo ante defunctum per somnium sibi uidere uisus est significantem manu et inpacto ad humum ter baculo dicentem: hic, hic, hic. quod ille prudenti coniectura intellexit merito adnuntiantis fidem uictoriae, uerbo locum, numero diem significare.

snbstitit ac tertio demum die post noctem orationibus hymnisque peruigilem ab ipsis caelestium sacramentorum mysteriis in hostem circumfusum processit;

et cum ad eoe, qui primi occurrerant, pia pacis uerba iactaret, signiferum quendam insolenter obsistentem et iamiamque pugnam excitantem gladio percussit in bracchio eumque manu debilem ipso uulnere coegit pronum inclinare uexillum.

quo uiso reliquae cohortes deditionem iam fieri priorum existimantes certatim sese ad Mascezelem signis tradidere conuersis. barbari, quorum magnam multitudinem Gildo ad bellum deduxerat, defectu militum destituti in diuersa fugerunt.

Gildo et ipse fugam molitus arrepta naui ut in altum prouectus ac deinde reuocatus in Africam est, post aliquot dies strangulatus interiit. [*]( AVCTORES § 7 similia in Paulini Vita S. Ambrosii 51 ) [*]( EXPILATORES 1 beatum Ambrosium, 2 per somnium—5 significare breuiter expressit Marcellinus Comes ad a. 398 6 ac tertio — 7 pernigilem exacripsit Paulus 309, 15 sq. 12 quo uiso-16 expressit Paulus 309, 21 sq. 16 Gildo — 18 strangulatus compilauit MarcellimusComes ad a. 398 16 Oildo —18 in Africam expressit, poat — interlit exscripsit Paulus 309, 22-24, ) [*]( 1 incurrente] PBDς insistente VTO intercurrente Z1υ || episcopum ambrosium PRX2 soli 3 baculum D || dicentem ∗∗| (1 uel 2 litt. er.) D 4 hic hic hic D || interlef (r in 1 m. 1) B 5 annnntiantis B* || uerbum D || eignificare] correxi, significari codices, v 8 mysteriis (y m. 1 in ras.) D || pcessit (it in ras. m. 1) B |J ad m. 1 in ras. 1 litterae D 9 primo D || pa.cis (una littera er. et c ex t corr. ; fuisse uid. ct) P 10 quemdam a. ras. D || opsistentem D- 11 brachio B 12 uixillum D et ex corr. m. ant. P 13 reliq:- P relique R1D || exqstimantea (3 in i corr. m.l) P . 14 masce-zelem D mascezilem PB; massacezelem V || barbari] PlD barbaris P2 R 15 ∗∗multitudinẽ (er. in ut uid.) B 16 defunctum D || aduersa PR1X2 || fugerint D 17 nt] et G om. VTO || ac om. PB 18 est erasum in G om. fsh || aliquod PB1 )

periclitaremnr sub tantorum miraculoram relatu quasi praesumpta mentiendi inpudentia, nisi adhuc uocem nostram conscientia eorum, qui interfuere, praecurreret. nullae aguntur insidiae, nulla corruptio; septuaginta milia hostium uincuntur paene sine pugna; fugit uictus ad tempus, ne plus audeat uictor iratus; transportatur in diuersum locum, ut nesciat frater occidi, quo uindicatur occiso.

sane idem Mascezei elatus rerum secundarum insolentia, posthabito sanctorum consortio, cum quibus antea Deo militans uicerat, etiam ecclesiam temerare ausus est atque ex ea quosdam non dubitauit extrahere. secuta est poena sacrilegum. nam isdem superstitibus atque insultantibus, quos ab ecclesia ad poenam protraxerat, post aliquantum tempus solus ipse punitus est probauitque in se uno, ad utrumque semper diuinum uigilare iudicium, quando et, cum sperauit, adiutus et, cum contempsit, occisus est.

Interea cum a Theodosio imperatore seniore singulis potissimis infantum cura et disciplina utriusque palatii commissa esset, hoc est Rufino orientalis aulae, Stiliconi occidentalis [*]( AVCTORES 3 conscientia eorum, qui interfaere ) [*]( EXPILATORES 7 sane - 8 insolentia, 9 ecclesiam - 11 sacrilegam exscripsit Paulus 309, 25 — 29 11 nam, 13 post aliquantum temporis (sic)..ipse panitus est excerpsit Paulus 309, 29-310, 2 16 Interea — p. 537, 6 dimisso excerpsit Paulus 310 not. lin. 1-810, 29 16 singolis—p. 537, 1 imperii excerpsit idem Paulus 307, 4-7 ) [*]( 1 miraculorum (o inras. m. coaeua) B || quaai om. sh || praesumta PD 2 inpudenatia D impudentia R2 4 septuagenta D LXX PB n uincuntur hostium PB soli 5 audeat] PB* audea. D aut R1 7 frater occidere X2Z || occiso (so in ras. m. ut wid. 1) B occsio D occis.o (erasa i) G || mascezel] PBD 9 eclesiam P 10 adque PB* (t m. coaeua R) || ex m. 1 ex corr. add. ante uers. D 11 sacrilegium DO ℬ II hisdem PBD || superetibus D || adque PD 12 eclesia P || pro.traxerat P 13 ipse solus 0 solus et ipse v et ipse solus h 14 urumque D 15 et cum (cum a. 8. m. ut uid. 1) B esse cum D || contemsit PD 16 Mcum P || potentissimis R2VTX2, ℬ p. 307, 5 18 orientis D solus || stili co∗∗ ( m. coaeua) B )

taceo de Alarico rege cum Gothis suis saepe uicto, saepe concluso semperque dimisso. taceo de infelicibus illis apud Pollentiam gestis, cum barbaro et pagano duci, hoc est Sauli, belli summa commissa est, cuius inprobitate reuerentissimi dies et sanctum pascha uiolatum est cedentique hosti propter religionem, ut pugnaret, extortum est: cum quidem, ostendente in breui indicio Dei et quid fauor eius possit et quid-ultio exigeret, pugnantes uicimus, uictores uicti sumus.

taceo de ipsorum inter se barbarorum crebris dilacerationibus, cum se inuicem Gothorum cunei duo, deinde Alani atque Huni uariis [*]( EXPILATORES 6 apud — 9 pascha excerpsit, oedentique.. propter religionem, 12 uictores — sumus inter alia ex Iordane sumpta adhi- bwt Poulus 312, 6-13 18 ipaorum — p. 588,1 populabantur uidetur adhibuisse Isidorus Hist. Goth. 13 ) [*]( 1 quid] quixdu (du m ras. m. 1) D || exitus omisit B studia m. coaeua 8.8. R 4 et barbaras PRWX, || gentes (8 statim corr., ex n ?) D || emisit D 6 de om. D || alarico] GVWX2 (g) halarico PRD alaricho Nt || aepe uicto saepe D 6 demisso D || sic dein felicibus P deinfilicibus R2 defilicibus D || illis] PRDGKM NN1υ illis bellis TW bellis illis VX2Z bellis (HO), ex Y1Y3Y7h 7 polentiam B (non P) D || barbaro] barbaro & barbaro (& barbaro (del. lineasubducta al. m.) R || sauli belli summa commissa] saulium macummissa D 8 improbitate R* || reuerentissimi] PRD (-mi∗∗ ex -mus ? R), cf. uelut Corp. Inscr. L. 6 n. 1678; reuerendissimi v 9 |dies∗et (ex die sed m. 1) B || cędentique B 10 legionem (re ante 1 8. s. m. 2) B || exortum R1 || his cum quidem incipit 8 || qdẽ (q in q mut. m. coacua) R 11 breui] bre- D || e(i)us 8 || poesit] SPRDVHGOWN1X2, posset T(KM)υ 12 ex(i)geret 8 exigerit D || nicimu<s> 8 || t(a)ceo 8 13 barbarorum (I, quod uid. esse i, 8. 8. m. 1) D 14 muoem (i s. a. m. 1; supra nu scr. erant sed abstenae sunt ui) D || de(i)nde S || alani] D halani SPR || adque SP || hnni] PRD hunni S )

Radagaisus, omnium antiquorum praesentiumque hostium longe immanissimus, repentino impetu totam inundauit Italiam. nam fuisse in populo eius plus quam ducenta milia Gothorum ferunt.

hic supra hanc incredibilem multitudinem indomitamque uirtutem paganus et Scytha erat: qui, ut mos est barbaris huiusmodi gentibus, omnem Romani generis sanguinem dis suis propinare deuouerat.

hoc igitur Romanis arcibus imminente fit omnium paganorum in Vrbe concursus, hostem esse cum utique copia uirium tum maxime praesidio deorum potentem, Vrbem autem ideo destitutam et mature perituram, quia deos et sacra perdiderit. [*]( AVCTORES § 4 sqq. adhibitus hic illic Augustinus C. D. 5, 23 || ferunt] cf. § 13 ) [*]( EXPILATORES 1 Radagaisus — 7 deuouerat compilauerunt Isidorus Hist. Goth. 14 et Paulus 310, 30 - 311, 6 1 Radag., 8 inundauit Italiam, 5 paganus et Scytha compilauit Marcellinus Comes ad a. 406 (ea: hoc ut uid. Iordanis Chron. 238 B2: Hesperiam uero plagam in regno Honorii imperatoris primum Radagaisus Scytha cam ducentis milibus suorum inundauit) 8 fit — 9 concursus exscripsit Paulus 311, 7 10 Vrbem —11 perdident expressit Paulus 311, 8 sq. ) [*]( 1 cedibus S || post populabantur rubris litteris VIII hic ubi radagaiens hosltis (italiã inundaui?)t et oc|cisus est cum gente sua (alterius uersus inferior, tertii superior pars perierunt) 8 || radagaisus] DGN1 ragadaisus PRHX2 Radagadaisus sic 8; radagasus o radagisus W redagassus V ragadni. sus N Rhadagaisus (EM) v 2 -que] queq sic D || inmanissimus SPR 3 inundauit] SDGς inuadit PRWX2 4 ccta S cc PR || hic] hinc D 6 scytha] D scyta S scitha P scita B || era∗t (eras. n) S || mus D 7 romiuni D || diis PbR de D || deuouerant PR1D deuouer〈...〉 fuisse aut uid. 8 8 hoc corr. in hunc m. ant. S || arc〈i〉b; 8 || inminente SPR1 9 concursus clamantium c (non Z) ante f || esee] PRSς sese V se D adesse Y, h || copia uirium] PRDς uirium copi(a) S, v 10 maxime (fuit fort. -ę) S maximae (corr. m. coaeua) B || potentem (po m. 1 in ras. 2 uel 3 litt.) D || aút∗∗ (\' al. m., eras. em) R || ideo ex praesidio corr. S 11 maturae P maturę a. ras. R || qui∗a B deos (e in ras. statim, scr.) D || sacra∗ (eras. m) 8 II perdedirat D )

magnis querellis ubique agitur, et continuo de repetendis sacris celebrandisque tractatur, feruent tota Vrbe blasphemiae, uulgo nomen Christi tamquam lues aliqua praesentium temporum probris ingrauatur.

itaque ineffabili iudicio Dei factum est, uti, quoniam in permixto populo piis gratia, poena impiis debebatur oportebatque permitti hostes, qui insuadibilem in plurimis et contradicentem ciuitatem seuerioribus solito flagris coarguerent, non tamen eos, qui indiscrete cunctos intemperata caede delerent — duo tunc Gothorum populi cum duobus potentissimis regibus suis per Romanas prouincias bacchabantur:

quorum unns Christianus propiorque Romano et, ut res docuit, timore Dei mitis in caede, alius paganus barbarus et uere Scytha, qui non tantum gloriam aut praedam quantum inexsaturabili crudelitate ipsam caedem amaret in caede, et hic [*]( AVCTORES 1 magnis — 4 ingraustnr compilauit Paulus 311, 9 — 12 4 itaque ineffabili —12 uere Scytha uidetur adhibuisse sed temere Prosper Chron. Boncall. 1 p. 643, ct. Holder - Egger, Neues Archiv 1 (1876) p. 87 ) [*]( 1 querellis] PD querellis S quaerellis (a et 1 pr. eras.) B || ubique] que D || I(et co)ntinuo de repeten| (dia sacris celebrandisque〉| (in- clusae litterae totae, ceterarum inferiores partes perierunt) S || repętendis] rependis P -repente dis R1 2 c.elebrandisque (er. a) B celebran dis que (an in ras. m. 1) D || feruen〈t tota) S || to∗∗ (corr. m. 1) P || blasfemiae P (non B) || uulg(o) S uulgo (u prior et | in ras. m. 1) P 3 lu(es) 8 || tem〈po〉|ru〈m (prob(r)ia 〈in〉g〈rauatur〉| huius uersus non restant nisi partes quaedam inferiores, sed lectio satis certa est in 8 4 probris] PRDℬ opprobrίιs (obp- VT, -priis T) VTOh || ingrauatur] PRDGVN1HOX2ℬvgrauatur TW(KMN)h || f〈ac〉tum 8 5 impiis poena v 7 solito in ras. m. 1 B || in haec flagrisquoaru|ent|| (rent minusculis merouingicis m. 1 subiectum est) desinit 8 8 non] et. non D || qui indiscrete] quin discrete D || cunctos] euectos sh 9 de∗lerent P 10 romo nas D || bacchabantur] R21D baccabantur PW, item (uel ah pro cch) ς uagabantur G; oratione interrupta pergit nouo initio ; alius generis sunt illa 2. 2 § 8 et 4, 8 § 12; bacchrantur n 11 proplorque] PR (KON) h pro piusque D; propiorque (p alt. in duar. litterar. ras, m. 3) G propriorque MНN1fs. propinquiorque W propitiorque TX1... propitiusque V 12 timo D 18 scytha] PBD || inexsaturabili (t in ras.) B 14 crudili-tate (expunxit m. 1) D || amaret] amre| et D )

itaque si huic ultionis potestas permitteretur, quem Romani ob hoc praecipue timendum arbitrabantur, quia fauorem deorum sacrificiorum obsequiis inuitaret, et immoderatior caedes sine fructu emendationis arsisset et error nouissimus peior priore creuisset; quandoquidem in pagani et idololatrae manus incidisse, non solum paganis residuis de instaurando cultu idolorum esset indubitata persuasio sed etiam Christianis periculosa confusio, cum et hi terrerentur praeiudicio et illi confirmarentur exemplo.

quamobrem iustus dispensator humani generis Deus perire paganum hostem uoluit et Christianum praeualere permisit, ut pagani blasphemantesque Romani et illo confunderentur perdito et hoc punirentur immisso; maxime cum imperatoris Honorii admiranda in rege continentia et sanctissima fides non parum diuinae misericordiae mereretur