Historiae Adversum Paganos

et tamen [*]( AVCTORES § 5 cf. Augustinus De ciuitate Dei 5, 26 ) [*]( EXPILATORES 5 Aquileiam—9 occidit] cf. Marcellimus Comes ad a. 388 5 Aquileism—9 occidit breuiter expressit Beda Hist. eccL 1, 9 9 clausit cepit occidit Iordanis Chron. p. 238 D1 10 Andrag. —11 suffocatus est exscripsit Marcellinus Comes ad a. 388 ) [*]( 1 ac] ad R || conmunisset PR1 3 obstruxerat claustra] obstra D 4 theodosios R1 || sciente PRWX2Z 5 uacuas (om. 1) alpes intrauit β|| transmisit] transmeauit VTW || adque PR1 || ad aquileiam PRZ in aquileiam T aquileia M 6 hostem — trucem] magnum hostem maximum ac trncemβ || et om. O || ab om. D 7 immanissimis JB* || tribnta (b statim ex p) D 8 solo] magno DVTO || et] ac D || controuersa R1 9 causit (aic, a m. 1 inras.) D || coepit (o in a m. 2) R || recepto italiae] PRDGVKMHβ recepte italię X, recepta italia (italiã a. r. T) TW (0) v 10 andragazius B andragatias PD 11 e] om. PRTX, in W 12 incruenta D 14 transeuntnr D; trans (transeundo m. 2) geruntur T || peruentus (us in um corr. m. 1) P 15 correptus (cor in ras. m. 1) P ∗cor||reptus (cor in ras. m. 1) B || turannie (u in y m. 1) D 16 uietus] cuctur (sed corr. m. 1) D || adque PR1 || ipso] in ipso D 18 clusaeque (c in e corr. m. 3) P || tantae D )

et, ne hoc quisquam casu factum putet, quo magis potentia Dei, qua et dispensantur et iudicantur uniuersa, propalato sui testimonio declarata obstrepentium mentes uel ad confusionem uel ad fidem cogat, dico rem et ignotam omnibus et omnibus notam:

post hoc bellum, quo Maximus interfectus est, multa utique, sicut omnes recognoscimus, Theodosium filiumque eius Honorium usque ad nunc et externa bella et ciuilia consecuta sunt, et tamen omnia paene usque in hodiernum diem et quidem cum fructu simplicis sanctaeque uiotoriae uel nullo uel minimo sanguine quieuerunt.

Igitur Yalentinianus iunior regno restitutus extincto Maximo eiusque filio Victore, quem imperatorem Gallis Maximus [*](AVCTORES § 10 fort. adhibitus Rufinus 11, 31 ) [*]( EXPILATORES 15 Igitur — iunior .. 15 extincto — 528, 1 reliquerat compilauit Paulus 294 not. lin. 5, 294, 18-20 ) [*]( 1 dolus (u in o m. coaeua B) BDfs dotum N1 || struxit] PRG1. KM instruxit DVTW (HON) fsh praestruxit Gs || pos∗|tremo (eras. t) B 2 dici] dicio D || extolit D || furmidolosissimum DR2 3 ad s. s. m. 1 in D || uicturiam D 4 mortem D II ne om. D || hoc quisqulm (m add. m. 2; sic!) P quisquam hoc in W quisquam hoc Th 5 qua] quam D || dispensantur (n ait. a. 8. m. ant.) PR 6 declarat D declaratã M et declarato 0 7 confesaionem B (non P) 8 omnibus et ex corr. add. m. 1 ante uers. in D || in omnibus posteriore ni ex mi corr. m. ant. P || qd Pl (quo in marg. m. 3) 9 interfectucs (litteram post u incohatam del. m. 1) P 10 theosium (prima litterae m hasta statim ex s corr.) D || filinmque (que 8. s. m. 1) P 11 omnia (supra * rasura parua) D 12 paene] ne s. s. m. 2 in P, a erasa in B || diem et] om. m. 1, et add. m. post. Nt || et quidem om. D ∗equidem (erasa a) V equidem NW || simplicis] RGV (ti ex se V) T (-ces T1) W (g) v simplicis (8 fin. expuncta w. ant.) P simplici DKMN2X, 13 sanctaeq; (que punctis del. m. ant.) P sanc: tunc. taeq : (expunxit m. 1) D sanctitateque (-tique M) KM || nullo (n statim corr. ex 1) D 16 uictorɿ̣ę (. al. m.) B uictoriae V II reliquerat maximus D solus )

mortem putaretur, laqueo suspensus est mortuo Valentiniano Augusto Arbogastes Eugenium tyrannum mox creare ausus est legitque hominem, cui titulum imperatoris inponeret; ipse acturus imperium uir barbarus. animo consilio mann audacia potentiaque nimius, contraxit undique innumeras inuictasque copias, uel Romanorum praesidiis uel auxiliis barbarorum alibi potestate alibi cognatione subnixus.

historiam notam etiam oculis plurimorum, quam melius qui spectauere nouerunt, dilatari uerbis non opus est potentia Dei non fiducia hominis uictorem semper extitisse Theodosium, Arbogastes iste praecipuum in utroque documentum est. qui et tunc, cum [*]( AVCTORES9 11 — § 21 Augustinum C. D. 5, 26 hic illic adhibuit (inprimis9 12.15.17.18.20.21) § 12 historiam notam et q.s. ) [*]( EXPILATORES1 In Galliam — 3 Stragulatus compilauit Paulus 294 not. lin. 5—7 2 apud — 3 strangnlatus compilauerumt Marcellinus Comes ad a. 391 et (qui fori. hinc sola doto strang.) Seuerus Chron. p. 448 fin. 3 atque — 10 subnixus exacripsit Paulus 300, 31—301, 4 4 mortuo Valent. Ang. adhibuit ut uid. Mercellinus Comes ad a. 392 5 Engenium — ansus est complauit Marcellinus Comes ad a. 394 7 nir harbarus —10 subnixus erscripsit Marcellinus Comes ad a. 392 12 potentia Dei] hinc fort. diuino auxilio prae- ditns Iordanis Ckron. p. 238 E1 ) [*]( 1 reliquerat] reliquerat (s. s. praefecerat m. 2) K reliquerat praeferat M I ipec. P II tranquillam rempablieam 0 Port., 9 Grubits 2 repuplica (prior litterae u hasta radendo ex 1 facta) D rei publice K remp V respublica W || abogastis D 3 stranguiatus R || adque P1 || ut in ras.m. 1 P 4 uslentinio Ra 5 orbogastes (o pr. in a m. coacua) B abogastes D || cogenium D || tyr- rannumB 6 legitque] elegitque T eligens 28 || imponeret K* 1 ipse — imperium cum praccedd. coni c d acturus] PDaucturus RI 8 innumeras undique h 9 inunictusque capias D 10 barbarum D A alibi.. alibi] allis.. aliis f U cognatione∗∗∗∗ (e manu coacua, ez a ?) B || sabnicus (ix in ras. m. 1, n radendo in i) R n historiam (is in ras. m. 1) D 11 etiam notam DVTONW etiam del. in M I expectauere PB 13 extitiset. D || arbogastesJ PKD )

Engenius atque Arbogastes instructas acies campis expedierant, arta Alpium latera atque ineuitabiles transitus praemissis callide insidiis occuparant, etiamsi numero ac uiribus inpares forent, sola tamen belli dispositione uictores.

at uero Theodosius in summis Alpibus constitutus expers cibi ac somni, sciens quod destitutus suis, nesciens quod clausus alienis, Dominum Christum solus solum, qui posset omnia, corpore humi fusus, mente caelo fixus orabat.

dehinc postquam insomnem noctem precum continuatione transegit et testes propemodum quas in pretium praesidii caelestis adpenderat lacrimarum lacunas reliquit, fiducialiter arma corripuit solus, [*]( AVCTORES § 14 et 15 cf. Rufinus 11, 33 et (arma corripuit) 11, 32 ) [*]( EXPILATORES 3 nixus - 4 idolorum expressit Paulus 301 not. lin. 2 et 3 5 Eugenios — 13 transegit epitomauit Paulus 301, 22 - 302, 9 15 fiducialiter — p. 530, 3 inmisit excerpsit Paulus 302, 9-11 ) [*]( 1 theosio R 2 minimus (~ supra n add. m. 2, nunc erasum) P || coepit (o in a mut. al. m.) R 3 gallorum (o in ras.) R n francurumque D 4 facilitate] DGV(g) felicitate PBN1X2, om. sed in mg. add. m. 1 W 5 adque P1R1 (corr. m. coaeua in R) 6 expedierat (ti [sic] supra ie, n supra at scr. m. coaeua) R || arta] alta DVMTON || adque PR1 || midenitabiles (corr. m. 3) P in∗deuitabiles (erasa i) R 7 calide DV || occuparant] DVG(ς) occnpauerant PRN1X2 occupauerunt W || ut post occuparant add. v 8 forent (t in ras. duar. linear. m. 1) D 9 at] ad P1 || cibi in ras. m. coaeua B 10 somni∗ (er. i ut uid.) R somnii W || s ciens (in ras. circ. 7 lite. m. 1) D || destituistus (is del. m. 1) P || a suis (a 8. 8. m. coaeva) B 11 ab alienis R2 || possit DGVNW 12 mente (te 8. s. m. 1) D mente 8. 8. m. 3 in P, om. P1 R soli || fix∗us ex fusus corr. m. ut uid. 2 R 13 praecum PD et a. ras. R 14 ptium PR praecium D || appenderat R2 15 lacrimarum (1 m. 3 ex i corr.) P || reliquid PRlD (d in t corr. m. coaeua in R) ) [*](v. ) [*]( 34 )

prima salntis nia extitit Arbitio, hostilium partium comes: qui cum ignarum imperatorem circumpositis excepisset insidiis, conuersus ad reuerentiam praesentis Augusti, non solum periculo liberauit uerum etiam instruxit auxilio.

at ubi ad contigua miscendae pugnae spatia peruentum est, continuo magnus ille et ineffabilis turbo uentorum in ora hostium ruit. ferebantur per aera spicula missa nostrorum atque ultra mensuram humani iactus per magnum inane portata nusquam propemodum cadere, priusquam inpingerent, sinebantur.

porro autem turbo continuus ora pectoraque hostium nunc inlisis grauiter scutis euerberabat, nunc inpreesis pertinaciter obstructa [*]( AVCTORES lin. 3 prima salutis oia Vergil. Aen. 6, 96 § 18 cf. Claudianus In m cons. Honorii 93—96 et Bufinus 11, 33 ) [*]( EXPILATORES 8 Arbitio - 6 anzilio compilauit Paulus 302 not. Un. 3—6 6 at — p. 631,5 paaor epitomauit Paulus 302 not. lin. 6- 303 not. lin. 3 ) [*]( 1 haec sciens se — dedit sic interpolata Sciens nero (uero om. fs) se esse non solam signo crucis tuendum sed et uictoriam adepturum, signo crucis se muniens signum uictoriae dedit exhibent Zx Venn. 1483.1500 Pariss. 1506.1510.1517.1524, in fine insuper haec ac signo crncis signum praelio dedit addunt edd. Col. 1526.1536.1542 fs, quae tamen ultima ac - dedit manuscripta [/] quaedam exemplaria non habere testantur f* II se] re D II signo] PKM*N1WX2 (l fi s. s in X2) signũ̃̃ (ũ in o corr. fuerat, sed ai. m. restituit) B signum DGVMbO signoque H n signum] signo G signat K om. 0 II proelio] PRVWb (ς) praelio MaWa proeliam D proelii (praelii M) GМb II dedit om. KMa 2 ae] re D 8 in∗misit (una litt. duar. hastar. er.) P immisit R2 n extitit (x in ras. m. 1) D II arbitio] PRDGTOHNN1X2 arbitriio W(VKМ)υ 6 periculam D || at] ad P1R1 (corr. m. coaeua in B) 7 ad] in K || conti∗gua (er. n) P II inmiscendae PBXGWN (imm- R2G) 8 inefiabilis (ef s. 8. m. I) P II hora B 9 aerem PB KMHTX2 || misra D II nostrorum (r pr. in ras. m. 1) D nostroram manu ex Y,h || adque PB 10 iactns manu in aere portata fs II magnam (a statim s. s.) D || for∗∗tata D 11 propemodum (p priorie lunula et r in ras. m. 1) D II cadere] c.edere (er. a) R II impingerunt R* 12 inlisie (1 m. 1 ex B aut f) B 13 euernerabat P1B1 (corr. m. coaeua in B) II inp̃sis (in m im mut. al. m.) B II pertiaciter (n statim s. s.) D )

prospexit sibi humanae conscientiae pauor, nam continuo sese parua suorum manu fusa uictori Theodosio hostilis prostrauit exercitus; Eugenius captus atque interfectus est; Arbogastes sua se manu perculit. ita et hic duorum sanguine bellum ciuile restinctum est, absque illis decem milibus Gothorum, quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur: quos utique perdidisse lucrum et uinci uincere fuit.

non insulto obtreotatoribus nostris. unum aliquod ab initio Vrbis conditae bellum proferant tam pia necessitate susceptum, tam diuina felicitate confectum, tam clementi benignitate sopitum, ubi nec pugna grauem caedem nec uictoria cruentam exegerit ultionem, et fortasse concedam, ut non haec fidei Christiani ducis concessa uideantur;

quamuis ego hoc testimonio non laborem, quando unus ex ipsis, poeta quidem eximius sed paganus peruicacissimus, [*]( AVCTORES lin. 10 fertur ) [*]( EXPILATORES 5 nam — 11 fuit excerpsit Paulus 303 not. lin. 3- 303, 21 6 Eugenius — 7 perculit exseripsit Marcelinus Comes ad a. 394 18 poeta — p. 532, 2 ait epitomauit Paulus 303, 21—23 ) [*]( 1 uolenter R1D (corr. m. coaeua in R), uiuolenter V || haec nuoc opp. iug. in terga trudebat om. D 2 eiam El 3 excepti (i in a corr. m. 3) P excepto G2a || uenti] PBKbTG3X2 nentne DM* uentis RaMbG1 VN1 W (ς) υ || impetus upinata (-tu. sup- 2) P1 impetus| upinato D || supinato] G1N1M supinata RG2aVW (ς) υ 6 prostrauit (i statim a. s.) D || adque PR1 (corr. m. coaeua in R) 7 suasesem∗∗anu (pr. e in ras. m. 1, ex p ? ; eras. su) D || sese YHTOW || percusit [an -tit ?] H percussit β 9 decim D x. PR || theo∗dosio (erasa s) R 10 funditus] tunc D || perdedisse D 11 uineare] uincire D || Non (supra No fori. erasum ~) R || insulto] P, R m. coaeua, GVN1X2W(ς)υ sulto R1D 13 facillitate W || confectum] concepto D 15 uictoria. P 17 hoc om. D V 18 poeta (t in ras. in. 1) D postea paa F K qaid.em (e m. 1 ex a) B quidam 21b om. X2Z || peruicaussimus (r statim ex p) D ) [*]( 34* )

1. O nimium dilecte Deo! tibi militat aether,
2. Et coniurati ueniunt ad classica uenti
.

Ita caelitus iudicatum est inter partem etiam sine praesidio hominum de solo Deo humiliter sperantem et partem adrogantissime de uiribus suis et de idolis praesumentem.

Theodosius autem conposita tranquillataque republica apud Mediolanium constitutus diem obiit.

Anno ab Vrbe condita MCXLVIIII Arcadius Augustus, cnins nunc filius Theodosius Orientem regit, et Honorius Augustus frater eius, cui nunc respublica innititur, quadragensimo secundo loco commune imperium duuisis tantum sedibus tenere coeperunt; uixitque Arcadius post patris excessum annis duodecim [*]( AVCTORES lin. 8 sq. Claudianus In III cons. Honorii 96-98, cum Augustino C. D. 5, 26 laudatus qui et ipse media cni fnndit ab antris Aeolus armatas hiemes omisit § 23 cf. Rufinus 11, 34 ) [*]( EXPILATORES 3 0 nimium — 4 uenti exscripsit Paulus 303, 24 sq. 8 Theodosina — 9 obiit cf. Marcellinus Comes ad a. 395 10 Anno —13 coeperunt compilauit Paulus 307,1—4 13 imperium— coeperunt exscripsit Iordanis Chron. 238 E1— A2 14 uixitque — p. 583, 2 tradidit exscripsit Paulus 307 not. lin. 2—4 ) [*]( 1 uersibus] uerbia VTO; in marg. uer. (t. e. uersus) m. ant. P || homini (i m. 1 in ras. ex ũ ?) B hominum V S o nimium) omniũ(mi ante il s. 8. m. ut uid. 1, sed m priore non deleta) B || post deo haec ex Claudiano cui fudit (mittit E) ab astris (antris E) aeolus (eol- GE) armatas hiemes (hy- XaZ, -is E -as Z) add. GN1X2EZ; in mg. claudiani uersus add. m. ant. in Nt || militat (at in ras. m. ant.) P mili∗ta t- (i.t ex iti m. 1) B 6 de] do B || arrogantissime PB 7 idolis (d m. 1 ex 1) D 8 composita PB || etiam post conp. add. D solus || reipublicae VK 9 mediolanium] PBD 10 I CXLVIIII PB millensimo centisimo quadragensimo nono D n VIII (pro VIIII) V || ante arcadius haec thedosii filius et praecedentis wumeri pars a m. 1 omissa XLVnn m. 2b in lacuna add. in O 12 nuc D || innitur D || quadragensimo] D quadraginsimo (a pr. ez i m. 1, in in e m. eoaeua B) PB 13 loco] eo D 14 uixit que (a ligata erasa; fuit cq) P uixitaq; V uixit itaq. T Uixq: D 0 imperii D. )