Historiae Adversum Paganos

mortem putaretur, laqueo suspensus est mortuo Valentiniano Augusto Arbogastes Eugenium tyrannum mox creare ausus est legitque hominem, cui titulum imperatoris inponeret; ipse acturus imperium uir barbarus. animo consilio mann audacia potentiaque nimius, contraxit undique innumeras inuictasque copias, uel Romanorum praesidiis uel auxiliis barbarorum alibi potestate alibi cognatione subnixus.

historiam notam etiam oculis plurimorum, quam melius qui spectauere nouerunt, dilatari uerbis non opus est potentia Dei non fiducia hominis uictorem semper extitisse Theodosium, Arbogastes iste praecipuum in utroque documentum est. qui et tunc, cum [*]( AVCTORES9 11 — § 21 Augustinum C. D. 5, 26 hic illic adhibuit (inprimis9 12.15.17.18.20.21) § 12 historiam notam et q.s. ) [*]( EXPILATORES1 In Galliam — 3 Stragulatus compilauit Paulus 294 not. lin. 5—7 2 apud — 3 strangnlatus compilauerumt Marcellinus Comes ad a. 391 et (qui fori. hinc sola doto strang.) Seuerus Chron. p. 448 fin. 3 atque — 10 subnixus exacripsit Paulus 300, 31—301, 4 4 mortuo Valent. Ang. adhibuit ut uid. Mercellinus Comes ad a. 392 5 Engenium — ansus est complauit Marcellinus Comes ad a. 394 7 nir harbarus —10 subnixus erscripsit Marcellinus Comes ad a. 392 12 potentia Dei] hinc fort. diuino auxilio prae- ditns Iordanis Ckron. p. 238 E1 ) [*]( 1 reliquerat] reliquerat (s. s. praefecerat m. 2) K reliquerat praeferat M I ipec. P II tranquillam rempablieam 0 Port., 9 Grubits 2 repuplica (prior litterae u hasta radendo ex 1 facta) D rei publice K remp V respublica W || abogastis D 3 stranguiatus R || adque P1 || ut in ras.m. 1 P 4 uslentinio Ra 5 orbogastes (o pr. in a m. coacua) B abogastes D || cogenium D || tyr- rannumB 6 legitque] elegitque T eligens 28 || imponeret K* 1 ipse — imperium cum praccedd. coni c d acturus] PDaucturus RI 8 innumeras undique h 9 inunictusque capias D 10 barbarum D A alibi.. alibi] allis.. aliis f U cognatione∗∗∗∗ (e manu coacua, ez a ?) B || sabnicus (ix in ras. m. 1, n radendo in i) R n historiam (is in ras. m. 1) D 11 etiam notam DVTONW etiam del. in M I expectauere PB 13 extitiset. D || arbogastesJ PKD )

Engenius atque Arbogastes instructas acies campis expedierant, arta Alpium latera atque ineuitabiles transitus praemissis callide insidiis occuparant, etiamsi numero ac uiribus inpares forent, sola tamen belli dispositione uictores.

at uero Theodosius in summis Alpibus constitutus expers cibi ac somni, sciens quod destitutus suis, nesciens quod clausus alienis, Dominum Christum solus solum, qui posset omnia, corpore humi fusus, mente caelo fixus orabat.

dehinc postquam insomnem noctem precum continuatione transegit et testes propemodum quas in pretium praesidii caelestis adpenderat lacrimarum lacunas reliquit, fiducialiter arma corripuit solus, [*]( AVCTORES § 14 et 15 cf. Rufinus 11, 33 et (arma corripuit) 11, 32 ) [*]( EXPILATORES 3 nixus - 4 idolorum expressit Paulus 301 not. lin. 2 et 3 5 Eugenios — 13 transegit epitomauit Paulus 301, 22 - 302, 9 15 fiducialiter — p. 530, 3 inmisit excerpsit Paulus 302, 9-11 ) [*]( 1 theosio R 2 minimus (~ supra n add. m. 2, nunc erasum) P || coepit (o in a mut. al. m.) R 3 gallorum (o in ras.) R n francurumque D 4 facilitate] DGV(g) felicitate PBN1X2, om. sed in mg. add. m. 1 W 5 adque P1R1 (corr. m. coaeua in R) 6 expedierat (ti [sic] supra ie, n supra at scr. m. coaeua) R || arta] alta DVMTON || adque PR1 || midenitabiles (corr. m. 3) P in∗deuitabiles (erasa i) R 7 calide DV || occuparant] DVG(ς) occnpauerant PRN1X2 occupauerunt W || ut post occuparant add. v 8 forent (t in ras. duar. linear. m. 1) D 9 at] ad P1 || cibi in ras. m. coaeua B 10 somni∗ (er. i ut uid.) R somnii W || s ciens (in ras. circ. 7 lite. m. 1) D || destituistus (is del. m. 1) P || a suis (a 8. 8. m. coaeva) B 11 ab alienis R2 || possit DGVNW 12 mente (te 8. s. m. 1) D mente 8. 8. m. 3 in P, om. P1 R soli || fix∗us ex fusus corr. m. ut uid. 2 R 13 praecum PD et a. ras. R 14 ptium PR praecium D || appenderat R2 15 lacrimarum (1 m. 3 ex i corr.) P || reliquid PRlD (d in t corr. m. coaeua in R) ) [*](v. ) [*]( 34 )

prima salntis nia extitit Arbitio, hostilium partium comes: qui cum ignarum imperatorem circumpositis excepisset insidiis, conuersus ad reuerentiam praesentis Augusti, non solum periculo liberauit uerum etiam instruxit auxilio.

at ubi ad contigua miscendae pugnae spatia peruentum est, continuo magnus ille et ineffabilis turbo uentorum in ora hostium ruit. ferebantur per aera spicula missa nostrorum atque ultra mensuram humani iactus per magnum inane portata nusquam propemodum cadere, priusquam inpingerent, sinebantur.

porro autem turbo continuus ora pectoraque hostium nunc inlisis grauiter scutis euerberabat, nunc inpreesis pertinaciter obstructa [*]( AVCTORES lin. 3 prima salutis oia Vergil. Aen. 6, 96 § 18 cf. Claudianus In m cons. Honorii 93—96 et Bufinus 11, 33 ) [*]( EXPILATORES 8 Arbitio - 6 anzilio compilauit Paulus 302 not. Un. 3—6 6 at — p. 631,5 paaor epitomauit Paulus 302 not. lin. 6- 303 not. lin. 3 ) [*]( 1 haec sciens se — dedit sic interpolata Sciens nero (uero om. fs) se esse non solam signo crucis tuendum sed et uictoriam adepturum, signo crucis se muniens signum uictoriae dedit exhibent Zx Venn. 1483.1500 Pariss. 1506.1510.1517.1524, in fine insuper haec ac signo crncis signum praelio dedit addunt edd. Col. 1526.1536.1542 fs, quae tamen ultima ac - dedit manuscripta [/] quaedam exemplaria non habere testantur f* II se] re D II signo] PKM*N1WX2 (l fi s. s in X2) signũ̃̃ (ũ in o corr. fuerat, sed ai. m. restituit) B signum DGVMbO signoque H n signum] signo G signat K om. 0 II proelio] PRVWb (ς) praelio MaWa proeliam D proelii (praelii M) GМb II dedit om. KMa 2 ae] re D 8 in∗misit (una litt. duar. hastar. er.) P immisit R2 n extitit (x in ras. m. 1) D II arbitio] PRDGTOHNN1X2 arbitriio W(VKМ)υ 6 periculam D || at] ad P1R1 (corr. m. coaeua in B) 7 ad] in K || conti∗gua (er. n) P II inmiscendae PBXGWN (imm- R2G) 8 inefiabilis (ef s. 8. m. I) P II hora B 9 aerem PB KMHTX2 || misra D II nostrorum (r pr. in ras. m. 1) D nostroram manu ex Y,h || adque PB 10 iactns manu in aere portata fs II magnam (a statim s. s.) D || for∗∗tata D 11 propemodum (p priorie lunula et r in ras. m. 1) D II cadere] c.edere (er. a) R II impingerunt R* 12 inlisie (1 m. 1 ex B aut f) B 13 euernerabat P1B1 (corr. m. coaeua in B) II inp̃sis (in m im mut. al. m.) B II pertiaciter (n statim s. s.) D )

prospexit sibi humanae conscientiae pauor, nam continuo sese parua suorum manu fusa uictori Theodosio hostilis prostrauit exercitus; Eugenius captus atque interfectus est; Arbogastes sua se manu perculit. ita et hic duorum sanguine bellum ciuile restinctum est, absque illis decem milibus Gothorum, quos praemissos a Theodosio Arbogastes delesse funditus fertur: quos utique perdidisse lucrum et uinci uincere fuit.

non insulto obtreotatoribus nostris. unum aliquod ab initio Vrbis conditae bellum proferant tam pia necessitate susceptum, tam diuina felicitate confectum, tam clementi benignitate sopitum, ubi nec pugna grauem caedem nec uictoria cruentam exegerit ultionem, et fortasse concedam, ut non haec fidei Christiani ducis concessa uideantur;

quamuis ego hoc testimonio non laborem, quando unus ex ipsis, poeta quidem eximius sed paganus peruicacissimus, [*]( AVCTORES lin. 10 fertur ) [*]( EXPILATORES 5 nam — 11 fuit excerpsit Paulus 303 not. lin. 3- 303, 21 6 Eugenius — 7 perculit exseripsit Marcelinus Comes ad a. 394 18 poeta — p. 532, 2 ait epitomauit Paulus 303, 21—23 ) [*]( 1 uolenter R1D (corr. m. coaeua in R), uiuolenter V || haec nuoc opp. iug. in terga trudebat om. D 2 eiam El 3 excepti (i in a corr. m. 3) P excepto G2a || uenti] PBKbTG3X2 nentne DM* uentis RaMbG1 VN1 W (ς) υ || impetus upinata (-tu. sup- 2) P1 impetus| upinato D || supinato] G1N1M supinata RG2aVW (ς) υ 6 prostrauit (i statim a. s.) D || adque PR1 (corr. m. coaeua in R) 7 suasesem∗∗anu (pr. e in ras. m. 1, ex p ? ; eras. su) D || sese YHTOW || percusit [an -tit ?] H percussit β 9 decim D x. PR || theo∗dosio (erasa s) R 10 funditus] tunc D || perdedisse D 11 uineare] uincire D || Non (supra No fori. erasum ~) R || insulto] P, R m. coaeua, GVN1X2W(ς)υ sulto R1D 13 facillitate W || confectum] concepto D 15 uictoria. P 17 hoc om. D V 18 poeta (t in ras. in. 1) D postea paa F K qaid.em (e m. 1 ex a) B quidam 21b om. X2Z || peruicaussimus (r statim ex p) D ) [*]( 34* )

1. O nimium dilecte Deo! tibi militat aether,
2. Et coniurati ueniunt ad classica uenti
.

Ita caelitus iudicatum est inter partem etiam sine praesidio hominum de solo Deo humiliter sperantem et partem adrogantissime de uiribus suis et de idolis praesumentem.

Theodosius autem conposita tranquillataque republica apud Mediolanium constitutus diem obiit.