Historiae Adversum Paganos

rex inter tumultus belli fuga lapsus, adiutus etiam beneficio sublustris noctis euasit, relictusque ab omnibus amicis philosophis scriptoribus rerum uel carminum ac medicis solus per deuia equum manu trahens atque ad omnes nocturnos strepitus trepidans, in quoddam castellum deuertit atque inde in Armeniam perrexit.

Pompeius regem insecuturus inter duo flumina, quae ab uno monte diuersis specubus exoriuntur, hoc est Euphraten et Araxen, urbem Nicopolim senibus, lixis et aegris uolentibus condidit.

oranti Tigrani ueniam dedit; exercitum Horodis Albanorum regis praefectosque eius ter proelio uicit; postea epistulas Horodis et munera pro pace cum Albanis instauranda libenter accepit; Artacem regem [*]( 1 psequentem (p g. s. m 1) P persequentis D || bellum D || persequi (i 8. 8. m. 1) R 3 erit D || regii] regi in P et a. ras. B || longitudinem] LPaRDv longitadine PaGh 4 proximitate PaB1 || in om. L || irritum PR 5 inermos Lta || aggressi R3 6 quadraginta D 7 XL PB 8 tumultus belli (tu ex corr. add.) P belli tumultus L || elapsas h || benificio P 9 ab om. D || philosofis PS philophis D 10 scribtoribus L 11 ∗equum B || adque PR1D || trepitus R1 12 quodam D || diuertit PB || adque P1R1 If armoeniam R arminiam D 18 persecuturus L insecuturus (in 8. 8. m. I) B 14 speciebus L 15 eufraten LPRD || araxen] LPB araxe D || liiis] LPRDs, lexis et glossa 8. 8.: i- recuruis ł lassis 0 lassis K2 itemque Fabricius (\' e Gualtheri libro\'), sh male probatum Grubitzio || et] set R1 17 horodis] LPBD, Orodis eorr. v 18 uicit proelio uicit L || horodis] LPRD, Orodis corr. v || pro pace c. a. instauranda] OZh cum albanis instauranda (al banis, 1 ex corr. add. m. 1 P) LPRaDM1 TOHZ, cum albanis pace instauranda (pace pone uersus finem add. m. ut uid. 1 B) Rb ed. Col. fs cum albanis instauranda pace K c. a. pacis instaurandae (instaurande pacis N) M2N 19 artacem] LD arthachem (sed prior h del.) P artachem R; Artocem fh )

inde, oum Armeniam Colchos Cappadociam et Syriam ordinatis rebus conposuisset, promouens de Ponto in Parthiam ad Ecbatanam urbem caput Parthici regni quinquagensimo die uenit.

In Bosporo Mithridate Cerealia sacra celebrante terrae motus adeo grauis repente exortus est, ut magna clades ex eo urbium atque agrorum secuta narretur.

eodem tempore Castor Mithridatis praefectus, qui Phanagorio praeerat , interfectis amicis regiis arcem ocoupauit et quattuor Mithridatis filios ad praesidia Romana transmisit.

Mithridates accensus ira in scelera exarsit. nam conplures tunc amicos suos et Exipodram filium suum interfecit, cum antea iam alio Macharem parricidio trucidasset;

Pharnaces alter filius eius exemplo fratrum territus exercitum ad persequendum sese missum sibi conciliauit et mox aduersus patrem duxit.

Mithridates diu ex altissimo muro filium frustra precatus ubi inexorabilem uidit, moriturus exclamasse fertur: Quoniam Pharnaces, inquit, mori [*]( AVCTORES § 1-§ 7 Liuius 102 (§ 4.6.7 cf. Periocha, § 7 Eutropius 6, 12) ) [*]( EXPILATORES 12 complures- p. 366, 9 praebuit excerpsit Pauius 135 sq. ) [*]( 1 bellum fugit D 2 anniniam D || campadociam R1 || siriam D 3 comp- R3 4 ecbathanam P ∗sec bathanam (eras. h et aec cum. seqq. coniuncta) R ecbantanam D || capud RD || partioi LD || quinquagesimo p. ras. B -insimo D || die uenit om. L 6 bosphoro PR boeforo LD || metridate D || cerealea R1 cerialia D || celebrante (n a. s.) R celebrantem L 7 graues Pa 8 adque PR1 9 mitridates (-ia m. ut uid. 1 P, R2) PaR1 metridatia D || panagorio PR fanagorio D 10 regia D || IIII PR || mitridatea (-is 2) P1R1 metridatis D 11 presidia R || mithridatis L metridatis D || accensus (ns in ras.) B 12 excelera D || compl- R3 cumpluris D 13 ante PR || alio) LPRlD alium R2v || matharem L inacharem B || post macharem interpolarunt filium suum TZ, nomine fsh || parridio R3 parrieidium D 14 parnaces ante corr. L 16 exercitum om. D || sese] PR se LD (om. sed statim 8. s. in L) 16 aduersum D || metridatis D || diu∗ P 17 frostras D* || praecatus LP*D, a. r. R 18 inquid R1 )

quod cum ipse nonissimus hausisset nec tamen propter remedia, quibus uitalia sua aduersus noxios sucos saepe obstruxerat, ueneno confici posset frustraque spatiaretur, siquo tandem modo infusa pestis per uenas uegetatione corporis acta discurreret, Qallum quendam militem iam fracto muro discurrentem inuitauit eique iugulum praebuit.

hunc exitum uitae Mithridates habuit nobisque sententiae suae fortissimum argumentum reliquit homo omnium, ut ferunt, superstitiosissimus, annos natus septuaginta et duo, habens secum semper philosophos omniumque artium peritissimos.

Si estis, inquit, dipatrii. ita ille diu colendo ac diu quaerendo persenserat hos non esse certos deos, qui esse putabantur. rex multae experientiae atque aeuo grauis uerum Deum, ad cuius notitiam non nisi auditu per fidem uenitur, non intellegebat. hos autem falsos esse rationis ipsius luce peruiderat, aliud consuetudini aliud menti suae tribuens.

si estis, inquit, di, hoc est dicere: ego sentiens esse super hominem potentiorem ipso homine potestatem, precandi necessitate motus commendo diligentiam et excuso ignorantiam meam; inuoco qui est, dum conuenio qui non est.

quapropter cum dolore et timore considerandum est: qua poena quoue [*]( 1 dii PbRb de D || praecor LD, a. r. R || quandocumque] LPRB quando cumquae D quandoque (sic sł quandoqae in mg. G2) G2v 2 et om. B 3 discendens D || pelicesJ LPbRbDU felices PaRaB 5 noxius successa epe D || sucos] LPR2 suos R1 6 abstruxerat R1 8 que dam D 10 metridatis D 11 reliquid (n 8. s. non ex correctura tamen L) LPRa 12 septuaginta et duo] L septuagenta et duos D LXX et duo PR 13 philosofos R 14 inquid LPRXD || dii PR2 16 adque P1R1 17 non ex corr. add. in P .18 intellegebat (n 9. 8. m. 1) R intelligibat D || ∗∗∗| ee. R 19 consuetudinem D || menti. (er. s) R 20 inquid PR1 inqui D || di] LD dii PR || dicere ego] diceregno D 21 homine] homini R\' || praecandi (di ex corr. add. in P, a pr. er. in R) LPR 23 inuoco] eum iam (iam eum X,Z) inaoco R2X2Z || qui est] qui ea D || qui non est] eum qui non est deus R2X2Z 24 dolore|et (dol in ras., ore pone uers. et ante u. scr. m. 1) D )

uerumtamen breuiter consulo: qualia tunc toto Orienti tempora uidebantur, cum per quadraginta annos miserae nationes alternis tantorum ducum uastationibus terebantur; cum quaeque ciuitas tantis concursibus media ineuitabiliter periclitabatur, inde accensura alterum unde alterum temperasset, hoc mox habitura supplicii quod remedii ad tempus habuisset;

cum trepidae diuersarum proninciarum legationes inter succedentes Romanorum duces et truculentiorem notitia Mithridaten, alternis ad utrumque, prout quemque sors belli attollebat, et incertis satisfactionibus transferebantur angendo pericula quae sanabant?

nam quid continuo Pompeius et quidem Pompeius homo Romanorum moderatissimus per plurimas partes Orientis finito Mithridatico bello egerit, paucis proferam.

Anno ab vrbe condita DCLXXXVIIII M. Tullio Cicerone et C. Antonio consulibus Pompeius occisi Mithridatis nuntio [*]( AVCTORES § 11 per xt. annos cum Eutropio 6, 12, cf. Oros. 6, 1 § 28 sq. cap. 6 § 1 Auuo — consulibus Eutrop. 6, 15 (cf. Oros. 6, 1 § 29) || Pompeius — § 5 et § 7 Livia 102 et 103; ad coniurationem Catilinae § 5 breuiter perstrictam laudat § 6 Sallustium ) [*]( 2 publicae] LPBD (-ce D) v publicatae h; glossa sibi publicatae adscr. m. 2* in G II de om. sed statim s. s. in L 4 nil] L nihil PBD II quah* (alia in ras. ang. m. 1) D 5 toto] LPBD toti v || oriecte P* |- quadragenta D XL. PB II annorum D 7 quaeque] que D || concussibus D 8 periclitaba∗tur P pereclitabatur B\' 9 hac L 10 traepidae P* trepide R1 II prouintiarum B 11 duces et] duces ∗∗ et (in ras. m. 1; ante et ras. 2 uel 3 litter. capax) D 12 notitia (~ m. 1?) B notitiam D || mithridaten] L mitridaten (metr- D) PD mitrida∗ten (er. n) R II sors] orbs (r et s in ras. m. I) D 13 attollibat D 14 nam] LPRD nunc (puncto pro? post sanabant posito) v 15 et quidem pompeius om. B II moderantissimns L 16 mitridatico (co in ras.) P metridatico D II egerit] j erit D || pances (e in i m. 1) B 18 sescentesimo octogesimo nono - L sexcentisaimo octogesimo nono D || marco PBD || tnlio D 19 g- L gaio PBD II conis- L consule (sed pro le fuisse 1; viii. in P; in B corr. m. 2 aut 3) PR1 II mitrhidatis L mitridatis ut semper PB metridates D )

hinc ad Iudaeos, quibus Aristobulus expnlso fratre Hyrcano primus ex sacerdote rex praeerat, atque ad Hierosolymam urbem eorum Gabinium cum exercitu mittit. ipse continuo subsecutus et a patribus urbe susceptus sed a plebe muro templi repulsus expugnationem eius intendit.

id non solum natura loci, uerum etiam ingenti muro fossaque maxima munitum, cum alias aliis legiones dies noctesque succedere sine requie cogeret, uix tertio mense expugnauit. tredecim milia ibi Iudaeorum caesa narrantur, cetera multitudo in fidem uenit.