Historiae Adversum Paganos

ut e proximo repetam et infame illud seruile praeteream, Iugurthinum bellum nondum adhuc ab Africo perdetonuerat, iam Cimbricum a circio fulminabat.

de Cimbricis illis nubibus adhuo foedi uastique torrentes effusi sanguinis agebantur, iam socialis belli nebulas in magna continuo malorum nubila coituras misera exhalabat Italia.

adhuc uero post infinitam crebramque Italici belli tempestatem discurri tuto per Italiam minime poterat, ita omnes absque illis periculosissimis inimicarum urbium uoraginibus dissoluta ac lubrica pace titubabant;

iam sibi [*]( AVCTORES § 9—§ 19 Orosim Liuio in his quoque fort. usus (§ 16 Domitius Cinnae gener.. Perpenna in Liguria, § 19 fugitiui—caesi aont) ) [*]( 1 vi PB || m PR || ciuilium P2D 2 oeteri qui] L ceteriq: PB citeri quae D || labsi L lassi D 3 clonplures P conpluris D || ducisD || atriti D contriti PR 4 at ego iterum (at ego i in ras. angustiore) P at e.go iterum (er. r) D || at] ad R1 || quidnam (id in ras. m. fort. 1) B 5 conparationem PaR1D, (comp- m. 3 et eras. m B) || aliquae D || \'empora L tempo ra (o in ras. et inter o et r fort. ras.) D 6 horreat (t in ras. m. i) D 7 seruiliana L || fngitinornmque (que 8. lin. add. P) Ρυ || ne] nec D || sic] sic quidem fsh 8 saltim PBlD || magnis om. D 9 se∗∗cuntur (c m. S in ras.) B sequentur D || sed] et PR1 || formis- (er. oi fort.) P 10 proximum D 11 praeter ea D 12 adhuc om. D || perdetonuerat] LPB per dito nouerat D detonuerat υ || dmbricam a] cibricum (om. a) D || cirtio B 18 nubilibus (s in ras. m. 1 ex r) D || torrentis La 16 cohitaras Pa R1 cnituram D || exhalabat (1 radendo ex b f) B exlabat D 16 crebamque R* crebra quae D || itali PR1 18 pericnlosisimis (-is ez -ns) B ∗pericnloaissimis (er. p ut uid.; p in ras. m. 1 et e redintegr. m. 1) D 19 titubant D || iam corr. ez ac L )

de Mariana face rogus Sullanae cladis accensus est, de isto rogo funestissimo Sullani et ciuilis belli per plurimas terrarum partes ardentes sudes sparsi sunt multaque inoendia ex uno fomite diffuderunt.

nam Lepidus et Scipio in Italia, Brutus in Gallia, Domitius Cinnae gener in Africa, Carbo in Cossura et Sicilia, Perpenna in Liguria et post cum Sertorio in Hispania, omniumque atrocissimus Sertorius in eadem Hispania haec tunc ciuilia, uel quo alio dicenda. sunt nomine, bella excitantes, de uno multa, de magno magna fecerunt;

absque illis tribus uastissimis bellis, quae tunc externa uocabantur, hoc est Pamphylico Macedonico atque Delmatico, dissimulato etiam magno illo Mithridatico longe omnium diuturnissimo infestissimo ac formidulosissimo;

deinde, adhuc Hispaniensi Sertoriano nondum finito immo adhuc ipso uiuente Sertorio, hoc fugitiuorum et, ut uerius dicam, gladiatoricium bellum inhorruit, iam non spectandum paucis sed [*]( 1 adque PB* U cinnanom D || parturiaebat (a alt. er.) P || alintque P1 aliud quae D etaliud υ 2 adque P1R1 || mitridaticum PB metr- D || minabatur q. q. mithr. om. L 8 quidam D || mitridatieam PR metridaticum D 4 porregit D II sjllanae LPR syllane D 5 rogo] riga D U funistissimus yllane D || syllani LPB 7 fomitę G. ras. B || lepidos D 8 in italia] italia D n domicius D || cmnalegerunt ffriga tiico corr. in cunnaegerejṅ affriga (· supra n temere pos.) D 9 cossura] P\' cossora L cassura P2R coscora (c alt. minus clara) D || luguria Ra ligiria D 10 serturio D serto L || -que om. L U serturius serturius (s tertia in ras. m. 1) D 11 qualio P1 (corr. ab m. 2 ?) qualia B1 quoalia (sic) R2 R1 19 magno (o in ras.) B; paruo fsh, alii aliter interpolauerunt 18 tribu∗∗sB 14 enema (t in ras. m. 1) D || machedonico LPB1 || adque PR1 15 dalmatico PBD || illo magno L || mitridatioo PR metridatico D 16 diuturnissimo] b diuturno LPRDς; fortaue glossa est praecedentis magno || formidulo∗sissimo (n in 0 3, ssi in ras. 2) B formidolosissimo D 17 hispaniense PR || serturiano D sertorio R1 || ipso adhuc h 18 serturio D || fugiuorum D || gladiatoricium] LPB\' (-tium B) gladiatorium R2Dh gladiatorum fs 19 inurruit D || ezspectandum P expectandum B spectaudo D )

quod quia fugitiuarum bellum dicitur, nemini uile habeatur ex nomine: saepe in eo singuli et aliquando simul cum agminibus frustra iunctis ambo consules uicti sunt plurimique nobiles trucidati; ipsi autem fugitiui plus quam centum milia fuere, qui caesi sunt.

ei quo admonemus, ut ipsa se consoletur Italia de uexatione externorum praesentium per recordationem praeteritorum ex se atque in se et ipsam se incon parabiliter crudelius dilacerantum suorum.

Quamobrem huic nunc quinto uolnmini iam finem fecerim, ut bella ciuilia externis ubique permixta, uel quae dicta sunt uel etiam quae sequuntur, quia sio sibi serie temporum et malis sequacibus cohaeserunt, libri saltem. termino separentur. [*]( AVCTORES § 19 plus quam centum milia] 6000 et 30000 [35000 Periocha] et 60000 caesos memorat Orosius § 6 et 7 § 20 cf. Augustin. C. D. 3, 29 sqq. ) [*]( -1 fugiuorum. D 4 nobile R1 || a** (t sola ut uid. er.) P || fugitiui plus] fugitiui (a pr. radendo ex in) D 5 c PB || foere qui] fueri D || caesi (s in ras.) P 6 consuletur LPR1D 7 adque P1R1 atquae D || in se et ipsam se] L in ae et ipsa se D in se ipsam et ipsam se PB 8 incomp- Rs || crudelis LaPaR1 || dilacerantom] LPDa dilaceraatnr (-tium m. 2) R1 delacerantur Db dila- ceratam 5h || suorum] LPRD nonerit a suis ςh; haec 7 ex se sqq. alii aliter interpolarunt 9 nunc (n pr. in ras.) P || iam finem] LPRD iam om. h 10 permax∗ta (i supra priorem a scr., cras. i, t corr. ex alia litt.) P || que R1 11 secuntur R2D || sio (c eras.) B si D || sibi in ras. P 12 coheserunt PR1 cohererunt D || saltim PR1D. ) [*]( PAVLΙ·ΟROSΙΙ·LIB · (rubris) | V·ΕΧΡLIOIT (nigris) | INCΙΡ·LΙΒ·VΙ· (r.) I Tum uncialibus litteris minoribus sed haud dubie ead. manu statim scripta: conflectus codex in statione magistri niliaric antiquariif ora pro me soribtore sic dum· habeas protectorem L ) [*]( Finit liber quintus. Incipit pauli horosi pSbi hiat liber - ui P FINIT I LIBER quintus · Iɴcɪpɪт pauLI hoʀosɪ J PEBI hɪsт Lɪвєʀ VI. :· R ) [*]( EXPL ʟɪвū (nigris) I INC·Ρ: OROSII⋮L\'BER⋮ uɪ⋮ (rubris litteris) D )

Omnes homines cuiuslibet uel sectae uel uitae uel patriae ita semper ad prospectum prudentiae naturali bono eriguntur, ut oblectamento corporis rationale mentis etsi non actu praeferant, indicio tamen praeferendum sciant. quae mens, ratione duce inlustrata, in medio uirtutum, quibus genuino fauore, quamuis uitiis inclinetur, adsurgit, scientiam Dei quasi arcem. porospicit. Deum enim quilibet hominum contemnere.

ad tempus potest,. nescire in totum non potest. unde quidam dum in multis Deum credunt, multos deos indiscreto timore finxerunt. sed hinc iam uel maxime cum auctoritate ueritatis operante tum ipsa etiam ratione discutiente discessum est.

quippe cum et philosophi eorum, ut de nostris sanctis sileam, dum intento mentis studio quaerunt sorutanturque omnia, unum Deum auctorem omnium reppererunt, ad quem unum omnia referrentur; unde etiam nunc pagani, quos iam declarata ueritas de contumacia magis quam de ignorantia conuincit, cum a nobis discutiuntur, non se plures deos sequi sed sub uno deo [*]( AVCTORES oap. 1 Orosius usus Augustini C. D., uelut 3, 25. 28.33 al. § 3 ef. Augustin. C- D. 8, 1 ) [*]( 1 uel sectae] sectae L 2 bonum D || erigumltur (sic u~̣ pro u~) L 3 ut om. L || rationali D || preferant R 4 praeferendo D || iaciant D 6 adsurgit (a in ras. m. 2, d in s 3) R || scientia D 7 contem.nere B 9 multis D || indescreto PaR1 || finxerunt (n pr. in ras.) R fl∗xerunt (er. n) D 10 bic L || autoritate D 11 eet om. fine uersus D 12 sic scɪs· L || intenti PR1 14 reppererunt] PR2 repperunt LaR1D || ad quem] atque D || referentur L referunt D 16 quam] quem Pa 17 seq. R1 aeq R2 seque D )

restat igitur de intellegentia ueri Dei per multas intellegendi suspiciones confusa dissensio, quia de uno deo omnium paene una opinio est. hucusque humana scrutatio, etsi cum labore, potuit. at ubi ratiocinatio deficit, fides subuenit.

nisi enim crediderimus, non intellegemus: ab ipso audias ipsique Deo credas, quod uerum uelis scire de Deo. itaque idem unus et uerus Deus, in quem omnis, ut diximus, etsi ex diuersis opinionibus secta concurrit, mutans regna et disponens tempora, peccata quoque puniens, quae infirma sunt mundi elegit, ut confundat fortia, Romanumque imperium adsumpto pauperrimi status pastore fundauit.

hoc per reges et consules din prouectum postquam Asiae Africae atque Europae potitum est, ad unum imperatorem eundemque fortissimum et clementissimum cuncta sui

ordinatione congessit sub hoc imperatore, quem omnes fere gentes amore et timore permixto iuste honorarent, Deus uerus, qui superstitione sollicita ab ignorantibus colebatur, magnum illum intellegentiae suae fontem aperuit promptiusque per hominem docturus homines filium suum misit operantem uirtutes, quae praecellerent hominem, coarguentemque daemonas, quos aliqui deos putauissent, ut qui ipsi tamquam [*]( AVCTORES § 4 hucusque potuit fortasse imitatur Vergilium Aen. 11, 823 § 5 lin. 10 quae—fortia Ep. ad Cor. 1, 1, 27 ) [*]( 1 magno om. L || faten∗tur P 2 intelligentia D || intelligendi D || suspitiones R 3 p.ene R 4 at] ad PaR1 5 ratiosinatio D ratiocinato R1 || deficit] LZ, defecit PRDv || credederimos Ra crederimna D 6 intellegimna R intelligimus D 7 nero D || uel D || idem om. PR || ueros D || deus om. D 8 omnee LPlD || opi∗nio∗nibus P 10 elegi L 11 assumpto R2 || pavperimi R\'D || pastorem D 13 europae atque africae L || adque P1R1 aque D || eurape D || patitum R1 14 et clementissimum om. RaD 15 ordinationem D || concessit D || ∗∗fere R 16 uero D 17 superstitutione D 18 intelligentiae D || promtiusque R1 19 homniem D 20 daemonee PR 21 quos] quod L U aliqui. PB (% in q mut. m. 2 R) || dęo (s post o s. s. m. 1) B || tamq. hom. n. credo op. om. L )

deinde ut m magno silentio ac pace latissima inoffense et celeriter noui nominis gloria et adnuntiatae salutis uelox fama percurreret uel etiam ut discipulis eius per diuersas gentes euntibus ultroque per cunctos salutis dona offerentibus obeundi ac disserendi quippe Romanis ciuibus inter ciues Romanos esset tuta libertas.

quod ideo commemorandum putaui, quia hio sextus libellus usque ad Caesarem Augustum, de quo haec dicuntur, extenditur.

quodsi aliqui hanc luoidissimam rationem inritam putant, suisque dis potius adsignant, quos primum prudentia elegerint deinde praecipuo cultu inuitarint, ut sibi per eos amplissimum hoc pulcherrimumque imperium conderetur —