Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

hic est autem qui appellatur Antichristus, sed se ipse Christum mentietur et contra [*](AUCTORES 1 s.] frg. III (pag. 230 Friedl.). ) [*](EXPILATOEES 1 s.] Sedulius (cf. Montefalconium ibid.). 3-6] Isidor. orig. VI 17, 12. 15-646, 1] ibid. VIII 11, 20. 21. ) [*](BHSP] 1 OHIIOTAN B, OIIOTAN Sedulius eAeH B, eAee S, €A P, ЄΛθЄ//// Sedulius apotanelte H 2 rctJp ε̎σται om., sed spatio relicto P eCTe B Sedulius AoXoev Stadtmnellerus, CKTOeN B, CKO- TO€N (T expunct. in P) SP, CKOTOC Sedulius; σϰη̃πτόν conieceram; ε̌λθη, πυ̃ρ ε̎σται σϰότος iv τη̃ μέσση v. {a. sic edd. quidam, quae Alexander (frg. III, uol. I pag. 303), quamquam de integritate loci dubitat, explicare temptat; ὲλθη —jp, farat axOtÓEV n μέση Ivt v. p.. Struuius, opusc. I 87 M€C€ B, MHCH P, MeCH S ÈVt] N1 SP. τι — ὲνί] ЄN MЄCЄ//// Seduliw Nrri P MCAAINH BS, MCAAINH P, M6ACNH Sedulius pyresthes cotou entimese ennycti nmlene H interpretatio lat. in B (in mg. tn. 1) et P haec cum uenerit ignis erit tenebrosa media in nocte, ap. Sedulium haec cum uenerit ignis erunt tenebrao in media nocte obscura 3 est] est et S 4 peruigilium H 5 tunc (nc in ras. ex m) P3 Isidor. recipit B poste*a (i er.) B 7 deus quem nos] deus noster quem solum H 9 o S, *e (a er.) P & (sed del. m. 3) ut P militiae scanctae (sic) H 10 et antecedet] antecedet ante P 11 (ct) tradet uir doctus, Miscell. obseruat. uol. IV (a. 1734) pag. 427, conI. Epit. 67, 1 12 montes H circumsedit B, circumsedebit SP 13 in] ad edd. 14 derIetisque P3 ijpius B 16 antechristus BPI, corr. P3 se om. H ipsum P )

646
uerum dimicabit et uictus effugiet et bellum saepe renouabit et saepe uincetur, donec quarto proelio confectis omnibus impiis debellatus et captus tandem scelerum suorum luat poenas.

sed et ceteri principes ac tyranni, qui contriuerunt orbem, simul cum eo uincti adducentur ad regem, et increpabit eos et coarguet et exprobrabit iis facinora ipsorum et damnabit eos ac mentis cruciatibus tradet.

sic extincta malitia et mpietate conpressa requiescet orbis, qui per tot saecula subiectus\' errori ac sceleri nefandam pertulit seruitutem.

non colentur ulterius dii manu facti, sed a templis ac puluinaribus suis deturbata simulacra igni dabuntur et cum donis suis mirabilibus ardebunt: quod etiam Sibylla cum prophetis congruens futurum esse praedixit:

  1. ῥίψωσιν δ\' εἴδωλα βρότοι καὶ πλοῦτον ἄπαντα
    2. .
[*](EPITOME 7—9] 6. 67, 2 s. ut pacem-omni malo. ) [*](AUCTORES 14] VIII 224. ) [*](EXPILATORES 14] Sedulius (cf. Moiitefalconium ibid.). ) [*](BHSPj 1 dimicauit Bae 2 supra quarto proelio nonnullae litterae erasae in B impius H 4 coutni.uerunt B2 5 uirn\'cti B3 increpabunt Bac, ras. corr. 6 exprobvauit (sic) B3 iis scr., his BSP, om. H 7 eos om. H malitic H et in mg. H 8 requiesfet B2 10 manu-sed] manum factis et H 11 domibus S miserabiliter Heumannus 14 δІψωσιυ] PЄΓΨΩCΙΝ B, ΤΡЄΙΨΩCΙΝ P, ΤΡΙΨΩCЄΙΝ Sedulius; τρίουσιν edd.; διψωσιν twn tam propter auctoritatem codicis B, quonmm post praedixit facile ante PЄΙΨΩCΙΝ excidere poterat T, aut propter acrostichi Or. Sibyll. VIII217 ss. legem recepi, quam propter superiora Lactantii uerba (11) deturbata simulacra igni dabuntur, ubi de simulacris \'contcrendis nihil dicitur; cf. etiam Sibyll. III 606 et interpretationem Augustini de ciu. dei XVIII 23 (II pag. 285, 2R) reicient simulacra uiri, cunctam quoque gazain; coniunctiuus autem, cum codd. Sibyll. διψσυσιν (-at) habeant, defenditur loco orationis Constantini ad sanctorum coetum c. lt;, 4 (nisi quod pro διψωσιν όcodd. eius oratwnis habent δίψσιν τ\'), undc recensionem quandam apparet fuisse huius loci Sibyll. in qua δίψωσν a proximo (uers. 223) orav penderet ; cf. ad pag. 648,2 BPOTOr Sedulius ΔЄЄΙΔΩΛΛ B, AIAUAA S. AIAQAA P, AGIAQAA Sedulius MOITON S, ILVOTTOI P tripsosinido labrote cepluton apanta H interpretatio lat. in B (in mg. m. 1) et P tort. eiusdem qui in archetypo τρίψωσιν correxerat, haec- contcrent idola homines et opes uniuersas, ap. SeduliruII haec couterent autem homines simulacra et diuitias omnes ad loco Sibyll. cf. Strttuium, opusc. I 88 )
647
Erythraea quoque idem spopondit:
  1. ἔργα δὲ χειροποιητὰ θεῶν κατακαυθήσονται
    2. .

Post haec aperientur inferi et surgent mortui, de quibus iudicium magnum idem ipse rex ac deus faciet cui summus pater et iudicandi et regnandi dabit maximam potestatem. de quo iudicio et regno aput Erythraeam Sibyllam sic inuenitur:

  1. ὁππότε δὴ καὶ τοῦτο λάβῃ τέλος αἴσιμον ἦμαρ,
  2. εἰς δὲ βροτοὺς ἥξει κρίσις ἀθανάτοιο θεοῖο,
  3. ἥξει ἑπ᾽ ἀνθρώπους μεγάλη κρίσις ἡδὲ καὶ ἀρχή
    4. .
[*](EPITOME 3 s.] c. 67, 3. )[*](AUCTORES 2] III 618. § 1. 5 s.] cf. Apocal. 20, 4 s. 7 ss.] III 741 s. )[*](EXPILATOBES 2] Sedulius (cf. Montefalconium ibid.). )[*](BHSPj 1 spondit P 2 GPTA S XGIPOIIQIHTA P, GXIPQN nO- INTA Sedulius 6GQN (sed N add. In) BP Sedulius, eefl (i. c. 0GQN ut uid.) S; θεω̩̃ defendit Struuius, ojmsc. I 89, cod. Begiomontanum, in quo eeQ, secutus et coni. uerss. proximis 616. 619, sed OEWV uerbis (§ 9) dii manu facti et cum douis suis mirabilibus postulatur erga de chriro poeta theon catacauthe sontae H in Sibyll. uersus sic lpya. ό£ χειροποίητα πυρὸς ϕλογί πάντα πεσεῑται interpretatio lat. in B (in mg. na. 1) et P haec opera uero deorum manu facta conburentur, ap. Sedulium haec opera autem deorum humanis manibus facta exurentur 3 hinc usque ad finem paginae (fol. 174b) ANAPQ (infrapag. 648,8) multa renouauit m. recens in S resurgent HS, recte ? 4 cui] et cui P 5 et regnandi om. H 6 erythryam H, erytheam P 7 ΟΓΓΤΙΟΤЄ B δὴ] AAH S, om. codd. Sibyll. AABH BSP, om. codd. Sibyll. TGAOC S AICΜΙΟΝ P, aTfatov codd. Sibyll. Oppote decet ut olabete losdis monem ar H 8 as] IC B eh 8*] GICICAG S όł] Af; P BPOTOIC P ffct] HSei S, eZCI B, HS P; η̎ξη edd., sed cf. interpretat. lat. in BP ueniet A0ANATQIO P θЄΟΙΟ B, eeoi S is debrotuso theoe hoc tantum H 9 M€- TAAH P KtAIj B, K P exiepanthropus megale chrisi hedechearce H pro uerss. 7. 8 in codd. Sibyll. unus hic η̎ξει ὲπ\' ὰθρώπουςὰγαθοὺς μεγά- Aoto ϰατ\'ὰρχήν,cf. etiam u. 783 aurrj yap μεγάλοιο Oeou xptat; ὴ̕δὲϰαί ὰρχή; cf. Alexandrum, cur. post. ad III 741 interpretatio lat. in B (in mg. m. 1) et P haec cum uero et hic dies acceperit fatalem finem, in homines autem ueniet iudicium inmortalis (imm- P) dei, ueniet (ueniet et P) super homines magnum iudicium atque imperium ad loc. Sibyll. cf. Struuium, opusc. I 89 )
648

deinde aput aliam:

  1. ταρτάρεον δὲ χάος δείξει τότε γαῖα χανοῦσα
  2. ἥξουσιν δὲ ἐπὶ βῆμα θεοῦ βασιλῆος ἄπαντες
    3. .

et alio loco apud eamdem:

  1. οὐρανὸν εἱλίξω, γαίης κευθμῶνας ἀνοίξω,
  2. και τότ᾽ ἀναστήσω νεκροὺς μοῖραν ἀναλύσας
  3. καὶ θανάτου κέντρον. καὶ ὕστερον εἰς κρίσιν ἄξω,
  4. κρίνων εὐσεβέων καὶ δυσσεβέων βίον ἀνδρῶν
    5. .
[*](AUCTORES 2 s.] VIII 241 s. 5 ss.] VIII 413 ss. ) [*](BHSPj 1 aliam] aliam sibyllam B 2 TAPTAPOЄN B, quod si non a Sibyllist.a, at fortasse a Lactantio tamen scriptum recepi propter adsensum loci Constantini ad sanet. coet. c. 18, 4 (cf. supra ad pag. 646, 14 δίψωσιν), TAPTAPCON SP, ταρτάρεον codd. Sibyll. 61] T (f) A€ (T ante forameti minus certum) S, om. codd. Constantini ALE€I S, AGIZC P; ο̄είξει τότε cum Lactantio codd. Sibyll. HMQV, ο̄είξι ποτὲ codd. COHstantini; τότε οείξει rell. codd. Sibyll. r£A B, TAIA S tartareon dehaos dixiotegea hanus a H 3 HZOTCl B, ΗΞΟϒCΙΝ (CIN aut ex ON ut uid. H correxit aut fort. euanidum renouauit m. rec.) S B€.MA (€ expunct. et delet.) B BACLVHOC P; βασιλη̃ες codd. Sibyll. et Constantini, sed cf. supra § 1 rex, regnandi .. potestatem, regno et interpretat. lat. in BP AUAN- T€T B exus indo pile matheu basileus apantes H interpretatio lat. in B (in mg. m. 1) et P haec tartareum autem chaos ostendet C-dit P) tunc terra dehiscens (deh. om. P), uenient (ueniet P) uero ad tribunal dei regis uniuersi (un. OTIi. P) ad loco Sibyll. cf. Struuium, opusc. I 90 5 IAIZLJ B; είλίξω cum Lactantio cod. Sibyll. M, είλήξω HQV, είλίξι rtll. TAIHC P KsuOawva; avoiyo] KЄϒθΜΩ P ANTZQ B; àvol;w cum Lactantio codd. Sibyll. HMQV, avoffja rell. 6 hunc et proximum uers. om. codd. Sibyll. HltfQV xai τότ\'] IUnOT P vexpobj] N€ B, NCKPOC P; ὰναστήσει νέϰυας codd. Sibyll. in quibus est hic uersus ϰαταλύας codd. Sibyll. caetota naste sonec rumoerana nalys sas H 7 xat υ̋στερονom. P £t;] IC B α̎ξω Lact., η̋ξει codd. Sibyll. in quibus uersus legitur, 1,;w Struuius, opusc. I 91, et Alexander, sed cf. interpret. lat. in BP ceta natu centron caeyste ronis crisin axo H 8 KPCINliN B, KPINON S; xpfvw codd. Sibyll. HQV, xplvw o\' cod. M ut] K SP ΔϒCCЄBЄΩ S, ΔЄCCЄ- BCii P BILiN P, p{ov om. codd. Sibyll. HMQV ΛΝΑΡΩ̃ S, ΑΝΔΡΩ P crinoneus eboncedys sebeonbion andron H interpretatio lat. in B (in mg. m. 1) et Phrnc caelum uoluam terrae intima. (terr. iut. om. P) aperiam et tunc resurgere faciam mortuos fatum resoluens ot stimulos mortis ac postea ad iudicium ducam iudicans piorum et inpiorum (imp- P) uitam uirorum )
649

nec tamen uniuersi tunc a deo iudicabuntur, sed ii tantum qui sunt in dei religione uersati. nam qui deum non adgnouerunt, quoniam sententia de his in absolutionem ferri non potest, iam iudicati damnatique sunt, sanctis litteris contestantibus non resurrecturos esse inpios in iudicium.

iudicabuntur ergo qui deum scierunt et facinora eorum id est mala opera cum bonis conlata ponderabuntur, ut si plura et graui(or)a fuerint bona iustaque, dentur ad uitam beatam, si autem mala superauerint, condemnentur ad poenam.

hic fortasse dixerit quispiam: \'si est inmortalis anima, quomodo patibilis inducitur ac poenae sentiens? si enim ob merita punietur, sentiet utique dolorem atque ita etiam mortem: si morti non est obnoxia, ne dolori quidem: patibilis igitur non est.\' huic quaestioni siue argumento a Stoicis ita occurritur:

animas quidem hominum permanere nec interuentu mortis in nihilum resolui, sed eorum qui iusti fuerint puras et inpatibiles et beatas ad sedem caelestem, unde illis origo sit, remeare uel in campos quosdam fortunatos rapi, ubi fruantur miris uoluptatibus,

impias uero, quoniam se malis cupiditatibus inquinauerint, mediam quandam gerere inter immortalem mortalemque naturam et habere aliquid inbecillitatis ex contagione carnis, [*](AUCTORES 5] Ps. 1, 5 (LXX) Sti TOJTO oux ἀ̕νϰστήσονται Ol aae- \' βεῑς ὲν ϰρίσει. ) [*](BHSPJ 1 adeo] ab eo P ii edd., hi BH, om. SP, recte ? 3 de his in edd., dei. sine B, deis his in H, ds his in S absolutione BS ferre S 4 iam B3H, uam Bl, om. SP 5 esse om. S 8 grauiora Heumannus (Bucllcmannus conparat Ouid. Met. X V 33), grauia C, quod non referetidum est ad usum illum a Sitwlio, Die lokalen Verschiedenheiten der lat. Sprache, pag. 101 ss. descriptum; cf. infra pay. 652,3 iustaque dentur] iustificentur S 10 patibilis (alt. i ras. ex u) B 11 ad HP poena (a in ras. ex e ? wi. 2) B, poenam P 12 etiam ita 8 13 ne] nec S dolore H patibilis (alt. i ras. O ex u) B, partibilis II, patibilisque 8 14 a Stoicis] stoicis (corr. m. 3) P 15 iuteruentum Pl, m del. P3 16 resolui* (s ? er.) B sed] se et H fuerint edd., fuerunt (fuer S) C inpartibiles H 18 quosdam om. P fruantuWiViris (r ? s. I. er., m add. et iris e.c . ris corr. m. 1 ut uid.) B 19 impias Heumannus, impios C, impiorum Walchius 20 inter in mfJ. H2 immortalem mortalelllque] mortalem (add. m. 2) immortalemque B, immortalemque H 21 ante ex contagione hoc ex contactis, sed del. m. 1 P contagio (g ex c H1) HS, recte ? cf. Mar. Victorin. pag. 25, 10 K. )

650
cuius desideriis ac libidinibus addictae ineluibilem quendam fucum trahant labemque terrenam: quae cum temporis diuturnitate penitus inhaeserit, eius naturae reddi animas, ut si non extinguibiles in totum, quoniam ex deo sint, tamen cruciabiles fiant per corporis maculam, quae peccatis inusta sensum doloris adtribuit.

quam sententiam poeta sic explicauit:

  1. quin et supremo cum lumine uita reliquit,
  2. non tamen omne malum miseris nec funditus omnes
  3. corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est
  4. multa diu concreta modis inolescere miris
    5. .
  5. ergo exercentur poenis ueterumque malorum
  6. supplicia expendunt.

haec propemodum uera sunt. anima enim cum diuortium fecit a corpore, est, ut ait idem poeta,

  1. par leuibus uentis uolucrique simillima somno,
quia spiritus est et ipsa tenuitate inconprehensibilis, sed nobis, qui sumus corporales, deo autem, cui subiacet posse omnia, conprehensibilis.

Primum ergo dicimus tantam esse dei potestatem, ut etiam incorporalia conprehendat et quemadmodum uoluerit adficiat. nam et angeli deum metuunt, quia castigari ab eo possunt inenarrabili quodam modo, et daemones reformidant, quia torquentur ab eo ac puniuntur.

quid ergo mirum, si cum [*](AUCTORES 7 ss.] Verg. Aen. VI 735 ss. 15] ibid. 702. ) [*](BHSPJ 1 acdictae Bl, corr. B2 inelubilem H, in·e·[U·ι·bile (sed puncta nunc erasa) P quieadam B2 2 fucum1 Bz, focum P lauemque B\', corr. B* diuturnitatem H temporis post diuturnitate repetiit, sed expunxit B 3 si non] ** (in er.) non sint B 4 ex] a H sunt B 5 iniusta BarS doloris] dio oris S 7 suppremo P uita* (m er.) H relinquit (in B addita est \' distinctio) BH, reliqt (t renouauit m. 2) S 8 miseris\' 9 corporeas Bt, corr. B1 pestes\' B 10 miris\' B 11 exercentur] exertu H poenis\' B 12 suplicia H expendunt* B 14 idem om. H 15 uolucrisque H 16 et om. H sed nobis bis, sed prius eras. S 17 carnales B cui] cum H 18 conprehensibilis est B 20 efficiat H 21 metuent Hl 22 inenarrabiliter B, innarrabili S reformidant] reformidant deum B )

651
sint inmortales animae, tamen patibiles sint deo? nam cum in se nihil habeant solidum et contrectabile, a solidis et corporalibus nullam uim pati possunt: sed quia in solis spiritibus uiuunt, a solo deo tractabiles sunt, cui uirtus ac substantia spiritalis est.

sed tamen docent uos sanctae litterae quemadmodum poenas impii sint daturi. nam quia peccata in corporibus contraxerunt, rursus carne induentur, ut in corporibus piaculum soluant: et tamen non erit caro illa, quam deus homini superiecerit, huic terrenae similis, sed insolubilis ac permanens in aeternum, ut sufficere possit cruciatibus et igni sempiterno, cuius natura diuersa est ab hoc nostro, quo ad uitae necessaria utimur, qui nisi alicuius materiae fomite alatur, extinguitur.

at ille diuinus per se ipsum semper uiuit ac uiget sine ullis alimentis nec admixtum habet fumum, sed est purus ac liquidus et in aquae modum fluidus: non enim ui aliqua sursum uersus urguetur sicut noster, quem labes, terreni corporis quo tenetur et fumus intermixtus exsilire cogit et ad caelestem naturam cum trepidatione mobili subuolare.