Divinarum Institutionum

quisquis autem rectum iter uitae tenere nititur, non terram debet aspicere, sed caelum et, ut apertius loquar, non hominem sequi debet, sed deum, non his terrestribus simulacris, sed deo seruire caelesti, non ad corpus referre omnia, sed ad mentem, non huic uitae dare operam, sed aeternae.

itaque si oculos in caelum semper intendas et solem qua oritur observes eumque habeas uitae quasi [*](B(G)RHPVJ 1 qui R 2 in mortem om. R 3 fons omnium H post fons eras. -V (i. e. est) P uix quarum 4 una uis una sedes et] unauisualsediset B\', un∗ussua|uiset corr. et s. 1. una uis una sedes add. B3 uisauna R quo BGF3, quod RHP1 (d del. P3) V edd. partibus (ex. m. 3) P 5 concordia. (m er.) B 7 quod] cum BI, corr. B2 est om. P1 (post sublime s. I. add. r P3) V sublimem BI, m tin. del. B5 post sublime s. I. quo add. B2, nunc erasum 8 difficultate. ac labore. (duo m er.) B 9 quem B quaesierunt B inuenerunt Bl, corr. B3 10 terram (exp. m. 3) B 11 uelut iu] ueluti B 12 uia (~ m. 3) P sequuntur, sed prim. u del. m. 3 B, alt. u ex a ? V, secuntur RHP ullum — namque om. B ullum omissum esse in G uestigia et spatia indicant 13 eodem R rationelmJ B2, rationem RPl, m exp. P21, ratione C er.) H uianrq.\' B* quta B3, quia RP1 (1 expunx. P3) V 14 quae] que Bl, qui B3H 15 uacantur H 16 post terram eras. tueri ut uid. B 18 seruiri B\', corr. B1 non] sed non Bx, et non JB2 in caelesti non (ad cor) desinit codicis G pag.124(26), sequiturpag. 125(62) paene tota lecta 20 opera H oculis R semper in caelum B, [sem](per)[i]ncaelum G 21 qua] cumB,c[u]ma oritur] hauritur B,hau(rit)ur G,oriatur H eumqu*e(aer.,).B )

suscipienda igitur dei lei est, quae nos ad hoc iter dirigat, illa sancta, illa caelestis, quam Marcus Tullius in libro de re publica tertio paene diuina uoce depinxit: cuius ego, ne plura dicerem, uerba subieci.

est quidem uera lei recta ratio, naturae congruens, diffusa in omnis, constans, sempiterna, quae uocet ad officium iubendo, uetando a fraude deterreat, quae tamen neque probos frustra iubet aut uetat nec inprobos iubendo aut uetando mouet.

huic legi nec obrogari fas est neque derogari aliquid ex hac licet neque tota abrogari potest, nec uero aut per senatum aut per populum solui hac lege possumus, neque est quaerendus explanator aut inter-

pres Sextus Aelius, nec erit alia lex Romae alia [*](EPITOME 5 s. (dei lex)] c. 55, 1 (legemque diuinam). ) [*](AUCTORES 8] de rep. (IU 22, 33). ) [*](B(G)RHPVJ 1 uia BH derigentur B\', corr. B3 2 clarius RH solv B1 multo clarius est quam hic sol quem Isaeus 3 carni Bl, corr.B2 mortales B\\ corr. B2 (te) reget Heumannus gubernauit Bl, corr. B7 5 qui Bl, qurale corr. B* adhoc (0 ex u m. 3) P 6 illa (ante caelestis) omissum esse in G uestigia et spatia indicant Marcus Tullius] mentuln lius (~ add. et en exp. m. 3) P 7 poene Bl, corr. B3, pede (d del. et di III corr. m. 3) P depencsit B\', depincsit B2, depinxit B3 \'cuius1 B3 8 dicere Bx C-re B3) R rectoj B3 9 omnes BGH constant B\\ corr.B3 10 seinpiitjerna1 (it et na m. 3) B qurale B2 uoce R 11 deterrreat B2 que B probos ex prob[u]us Bi1 frustra P3 12 inprobus B1, corr. B1 b 13 legio P1 (0 expunx. P1) V a[brog]<a)[r]e G, progari P1 Cprogari PV, aerogari V neque — licet om. R derogare H 14 rhlac V 15 per (ante populum) om. BG 16 possumus (pr. u in ras. ex i? m. 2) B, (p)oss[im]u[s] G neque] sed quid B\' (corr. B3), uestigia 6 litterarum in G qUfalerendus (a m. 3, s ex m m. 2) B, 〈q〉uae〈r〉[en]d〈u〉m G aut] ut BI, corr. B2, nec R interpres Sextus Aelius (in quo uix eius desideratur) recepi ex interpres - extusaelius H; interpresalius (e add. m. 2) B, interpr〈esa〉[l]ius G, interpres laelius R, interpres aelius pI Caelius P2) V; interpres eius alius edd. 17 rex (corr. m. 2) P roma H )

quis sacramentum dei sciens tam significanter eDarrare legem dei posset quam illam homo longe a ueritatis notitia remotus expressit? ego uero eos qui uera inprudentes loquuntur sic habendos puto, tamquam diuinent spiritu aliquo instincti.

quodsi ut legis sanctae uim rationemque peruidit, ita illut quoque scisset aut explicasset, in quibus praeceptis lex ipsa consisteret, non philosophi functus fuisset officio, sed prophetae.

quod quia facere ille non poterat, nobis faciendum est, quibus ipsa lex tradita est ab illo uno magistro et imperatore omnium deo.

Huius legis caput primum est ipsum deum nosse, soli obtemperare, solum colere. non potest enim rationem hominis [*](EPITOME 15-17] c. 55,1 (tradente ipso domino). c. 9—12] cf. c. 29. 18-510, 2] c. 54, 4. ) [*](B(G)RHPV] 1 nuWc V post haec HV et om. R omni genti (dtro i ex es) B1 omnis P1 (corr. Pr) V 2 tpporae V et ante sempiterna] est B, ut GRH, recte? inmutabilis BG, immutabilis cett. post inmutabilis s. 1. quamsi add. B1 3 unusquisque B in continebit unus desinit codicis G pag. 125 (62), sequitur pag. 126 (61), in qua nihil legi poterat 4 imperator (o ex u tn. 2) H 5 lator edd., sator C fugri\'et P 6 natura f ~ m. 2) B aspernatur H ipse R 7 quwe B1 8 quis] quod B1, corr. B3, quix (s s. I. er.) P sciens tam] scientiam B significautur P1, corr. P3 9 illarml B3 10 expressis B1, corr. B7, expraesit R uera] uero pI, o in a corr. P3 inprudenter (r final. ex s) B2 11 locuntur PV putem (em in ras. ex ant fin. 2) B diuinen sic H spiraliiquiinstricti B1, spirittfaliquoinstructi B2, iustrnti sic pac, inst[i]n[c]ti corr. P1 aliq: H 12 quodsi ut] quodsint B\', qúόdsicu[t] B3 legi[s]sanct[a]e (gi ex 2 litt. incert. corr. et s et a add. m. 2) B perdidit P\', corr. P3 13 ita ut (exp. m. 2) H scisset — quibus] si scisset explicasset, quibus R 14 ptoilosophus B7 15 quia om. R 18 cuius B deum] prdeum (r in ras. m. 2) sic H )

hinc iam procliuis est ad malitiam gradus per ignorantiam ueri ac singularis boni, quia deus, quem nosse refugit, fons est ipse bonitatis: uel si iustitiam sequi uolet, diuini tamen iuris ignarus gentis suae leges, tamquam uerum ius amplectetur, quas non utique iustitia, sed utilitas repperit.

cur enim per omnes populos diuersa et uana iura sunt condita, nisi quod una quaeque gens id sibi sanxit quod putauit rebus suis utile?

quantum autem ab iustitia recedat utilitas, populus ipse Romanus docet, qui per fetiales bella indicendo et legitime iniurias faciendo semperque aliena capiendo atque rapiendo possessionem sibi totius orbis comparauit.

uerum hi iustos se putant, si contra leges suas nihil faciant: quod etiam timori adscribi potest, si praesentium poenarum metu sceleribus abstineant.

sed concedamus sane ut id natura uel, ut ait philosophus, sua sponte faciant quod legibus facere coguntur. num idcirco iusti erunt, quia parent institutis hominum, qui ipsi aut errare aut iniusti esse [*](EPITOME 6-10] c. 54, 8 cum - communi. 14-16J c. 54, 8 sed metus — submouebat. ) [*](AUCTORES 5-14] ad Ciceronis de re publica librum III (c. 12, 20 ed. Baiter) rettulit Maius. 17] Cic. de rep. I 2, 3; de legg. I 18, 49. ) [*](B(G)RHPV] 1 nesciat B est otn. P\', & s. I. add. P* 2 ut eras. B alienis R seruiret B 3 committi B3 procliuis (cl ex d m. 2) P 4 malitmm pH 5 quem (e in ras. ex a ? tn. 2) B bouitatis] bonitatis ac ueritatis H uel si] ne\'sli B iustitia H 6 uolet] uolet dei BP, sed dei s. I. P1 hinc fere incepit codicis G pag. 127 (60) ter scripta, in qua nihil legi poterat tamen om. R legis Bl, corr. B1 7 uerum om. Pl (in mg. add. P2) V amplectetur Heumannus, amplectitur C 8 omnis P1 (corr. P2) V 9 unaquatfque B1 sanxsit B 10 a* (d er.) B, arbl P1, a V iustitia* (e er.) H 11 ipse populus R qui] qui frequenter H per fetiales] perfida B feciales P, fectiales V ▼ 13 capiendo (v m. 3) P; cupiendo edd., probant Halmius (in ed. Cic.) et Woelfflinus, ut uid., Archiu. lexicogr. et gramm. lat. I 363 s. comparabit Bl, corr. B1 14 hii BR 15 ard\'scribi B2 16 toetu1 P1 18 num] uon BP\', corr. P3 quiw B3 19 statutis H, iustitutis P\', corr. Ps qu ia B et ipsi edd. )

aliut est igitur ciuile ius, quod pro moribus ubique uariatur, aliut uera iustitia, quam uniformem ac simplicem proposuit omnibus deus: quem qui ignorat, et ipsam iustitiam ignoret necesse est.

sed putemus fieri posse ut aliquis naturali et ingenito bono ueras uirtutes capiat, qualem fuisse Cimonem Athenis accepimus, qui et egentibus stipem dedit et pauperes inuitauit et nudos induit, tamen cum illud unum quod est maximum deest, agnitio dei, iam bona illa omnia superuacua sunt et inania, ut frustra in iis adsequendis laborauerit.

omnis enim iustitia eius similis erit humano corpori caput non habenti: in quo tametsi membra omnia et locis suis constent et figura et habitudine, tamen quoniam deest id quod est omnium principale, et uita et omni sensu caret.

itaque membra illa formam tantummodo membrorum habent, usum non habent, tam scilicet quam caput sine corpore. cui similis est qui cum deum non ignoret, uiuit iniuste: id enim solum habet quod est summum, sed frustra, quoniam uirtutibus tamquam membris eget.

itaque ut sit uiuum ac sensibile corpus, et agnitio dei necessaria est quasi caput et uirtutes omnes quasi corpus. ita fiet homo perfectus ac uiuus, sed tamen summa omnis in capite est, quod quamuis constare non possit sine omnibus, sine quibusdam [*](B(G)BHPV] 1 aut] qui edd. 2 utilitati* (s er.) B 3 ae (i. e. pro) add. m. al. antiqua P utique H aliut] aliud est PV 5 ignorat et] ignoraret B iustiam R 6 retl B3 ingeni*o (t er.) B 7 Cimonem edd., timonem BHPV, s*imonem (c er.) R accipimus RH 8 qui* (a er.) B et (ante egentibus) om. P1 (s. I. add. P2) V gentibus H 9 induit] in- duit et mortuos sepelliuit R \'u*™ ex ut B3 illũ B1, illud corr. B3 ab Est (ma)[limum] incipit codicis G pag. 128 (59) ter scripta, cuius in uerss. 1-9 et 30. 31 pauca legi poterant deest] in quo est B, [d]eest in[quo est] G 10 di[i] G post dei s. I. ignorauit B1 omnia om. BG ut] et Bl, di corr. B\\ aut H 11 his BPV adsequen****s (tibu er.) V 12 habendi P1, corr. P3 13 omnia membra H constet nec Bl, constewt *et B1 14 et om. H 16 tisum non habent? B3 18 sed om. R 19 indiget H itralque B2 20 **uiuum (ui er.) V ac] et B 21 itaque B perteetus R 22 uibus Bl, corr. 82 sed tamen] et B 23 sine ante omnibus] in B\', corr. B3; an omnibus (membris) ? Thilo )