Divinarum Institutionum

sed hi cum esse coeperint propositi ac uoti sui conpotes et summum potentiae gradum ceperint, tum uero simulatione deposita mores suos detegunt, rapiunt omnia et uiolant et uexant eosque ipsos bonos quorum causam susceperant insequuntur et gradus per quos ascenderunt amputant, ne quis illos contra ipsos possit imitari.

uerum tamen putemus hoc [*]( 6 declarabo apertius] c. 11 ss. ) [*](AUCTORES 8 s.] cf. pag. 495,10 s. ) [*](B(G)RHS(-14)PV] 1 effuwdere P3 dicit B\', corr. B3 2 quid O om. R non equidem] non quidem R, nequidem S 3 uidear (sic corr. m. 2) B *probare (a ? er.) B negem (g ex c m. 2) H 4 uerum B illa (i ras, ex u) H sit om. V; pro sit habent est post terrena edd. terrene R 5 efficiat H terra R quid] quod H 6 qui] qui* (d er.) B declarabit (b ex u) sic R 7 iam in ras. ex iamne ut uid. B* 8 secuntur RP 9 honorum Bx, corr. B3 deftensioQem (1 er.) B a [sionem] incipit codicis G pag. 119 (29), cuius in uerss. 1-4 perpauca legi poterant 10 malis B3 enim om. R 11 ficta* (m er.) B faciuntque multa] faciunt J2 12 boni* (s er.) H 13 fale R esset] est B\', *s\'it B*, esse et P1 Cesset et P3) V .14 hii R in hi cum denuo deficit cod. S (fol. 131b) coeperunt Bar (u ras. in i corr.) P1 (corr. P2) V prApositi P3 15 coupote*s (n er.) B, computes pI, u in o corr. P3, coputes V post potentiae 8. I. suae PJ ceperint V, coeperiut BarRHP; mihi suspectum, malim adepti sint uel ascenderint uel sim., pr. coeperint eiciendum et pot. (tenere) gr. coeperint scribendum Schoellio uid. tunc B simulationem Pl, m del. P3 16 et uiolant om. R 17 causa (~ m. 3) B insequntur B, insecuntur R 18 ascenderant B 19 possit B\', corr. B2 )

an ahquis ignorat quotiens melior iustiorque pars uicta sit? hinc semper dominationes acerbae in ciues extiterunt.

plena est exemplis omms historia, sed nos contenti erimus uno. Gnaeus Pompeius bonorum uoluit esse defensor, siquidem pro re publica, pro senatu, pro libertate arma suscepit. idem tamen uictus cum ipsa libertate occidit et a spadonibus Aegyptiis detruncatus insepultus abiectus est.

non est igitur uirtus aut hostem malorum esse aut defensorem bonorum, quia uirtus incertis casibus non potest esse subiecta.

1. commoda praeterea patriai prima putare

in primis enim tollitur humanae societatis coniunctio, tollitur innocentia, tollitur alieni abstinentia, tollitur denique ipsa iustitia: quae discidium generis humani ferre non potest et ubicumque arma fulserint, hinc eam fugari et exterminari necesse est.

uerum est enim Ciceronis illut: qui autem ciuium rationem dicunt habendam, externorum negant, dirimunt hi communem humani generis societatem, qua sublata beneficentia liberalitas bonitas iustitia funditus tollitur.

nam quomodo potest iustus esse qui nocet, qui odit, qui spoliat, qui occidit? quae omnia faciunt qui patriae prodesse nituntur. id enim ipsum prodesse quid sit, ignorant qui nihil putant utile, nihil commodum, nisi quod teneri manu potest: quod solum teneri non potest, quia eripi potest.

haec itaque ut ipsi appellant bona quisquis patriae adquisiuerit, hoc est qui euersis ciuitatibus gentibusque deletis aerarium pecunia referserit, agros ceperit, ciues suos locupletiores fecerit, hic laudibus fertur in caelum, in hoc putatur summa et perfecta esse uirtus. qui error non modo populi et imperitorum,* sed etiam [*](AUCTORES 7] de off. III 6,28. ) [*](B(G)BHPV] 1 [aue]<c)[tig](alia) G meliora BH, (me)[lior](a) G toon1 Pl utique (i ras. ex u) B uirtuteesse B\', uirtutisesse B1, uirc tutissed B3 uirtutium P, uirtutum sic V rsuntl B3 euersionis Bx, corr. B2 3 tollitur (ante alieni) om. B, defuisse in G uestigiis et spatiis indicatur 5 fulseriwt B3 6 enim om. V 8 hi (uel hii) dirimunt rodd. Cic. communa sic R 9 humani generis RHPV cum codd. Cic., generis humani B quA P3 beneficientia HV, beneficia P 11 qui odit qui spoliat in mg. H2 12 quae] qui B1, corr. B2 nitunturprodesse om. R 13 prodeesse B 14 utile\'* (m er., \' distinctionem add. m. 2) B in q[ uo ](d teneri manu) desinit codicis G pag. 120 (30), sequitur pag. 121 (147), cuius in furss. 1-17 et 26-31 nonnulla legi poterant 16 patriare\' B1 adquisiuerit BJHPV, adquisierit R, quesierit Bx, quaesiuerit Bl, quaesierit G 17 gentibus RH refer*serit (t er.) B, s. I. uox a m. 2 addita, nunc erasa, refers[a]erit G 18 goeperit Bl, corr. B2, coeperit H, croleperit P3 locupletatiores Bx, ta del. B3, locupletioris R 20 imperatorum Bi, inperitorum corr. B3, imperitorum (sic corr. m. 3) P )

itaque cum de officiis ad rem militarem pertinentibus disputant, neque ad iustitiam neque ad ueram uirtutem adcommodatur illa omnis oratio, sed ad hanc uitam moremque ciuilem, quem non esse iustitiam et res indicat et ipse Cicero testatus est.

sed nos inquit ueri iuris germanaeque iustitiae solidam et expressam effigiem nullam tenemus, umbra et imaginibus utimur: easque ipsas utinam sequeremur! feruntur enim ab optimis naturae et ueritatis exemplis. — umbra est igitur et imago iustitiae quam illi iustitiam putauerunt.

quid? sapientiam nonne idem confitetur in philosophis esse nullam? aut cum Fabricius inquit aut Aristides iustus nominatur, aut ab illis fortitudinis aut ab hoc iustitiae tamquam a sapiente petitur exemplum. nemo enim horum sic sapiens, ut sapientem uolumus in-

tellegi, nec ii qui sapientes habiti et nominati, Ma.rcus Cato et Gaius Laelius, sapientes fuerunt, ne illi quidem septem, sed ex mediorum officiorum frequentia [*](AUCTORES 6] de off. III 17, 69. 13] ibid. III 4, 16. ) [*](B(G)RHPV] 1 **iustitiam (In er.) B, iustitiam H ne* (c er.) B, nec P1, corr. P3 2 stultitiae] iniustitiae R disciplina et] disciplinae PY 3 officiosis B disputa*»nt (re er.) B, (di)s[p ]utaren[ t] G 4 atfcommodatur Ps, acumudatur ut uid. V0*, corr. m. 1 5 mortemque H 7 iugis (g ex r) B* permanetqui BI, germaneque B3 iustitiam B, iustitia R 8 umbrae B 9 eas codd. Cic. ipsas] iras R 10 ab] ex codd. Cic. 11 \'et\' B3 iustitia R qua (~ m. 3) B 12 eidem P 13 apud Cic. ante aut cum haec nec uero cum duo Decii aut duo Scipiones fortes uiri commemorantur, quae, cum pag. 505,3 nominentur iusti tantum et iustitia, consulto, sed parum considerate omisisse Lad. uidetur fabricibus V inquit om. B aut Aristides C (nisi quod aut otn. R) cum codd. Cic., eicit HeusingenuJ, ut Aristides Baiterus 14 illo R ab hoc] ab his codd. Cic. 15 iustitia P1 (corr. P3) V exemplo Bl, corr. B3 in exemplu[m] desinit codicis G pag. 121 (147), sequitur pag. 122 (148), cuius in uerss. 1. 2 perpauca legi poterant 16 sapieus] sapiens est B, [sa](pi)en[se]s[t] G sapiens ut om. H 17 ii edd., hi BHPV, hii R sapientes C cum codd. Cic., sapientes (sunt) edd. Cic. habentur et nominantur B nominati Marcus] nominatim PV 18 nerc1 P3 ille Bl, corr. B2 19 ex] et H frequentiam Bl, m del. B3 )

si ergo et philosophis ipsorum confessione adempta sapientia est et iis qui iusti habiti sunt adempta iustitia est, omnes igitur illae uirtutis descriptiones falsae sint necesse est, quia quae sit uera uirtus scire non potest nisi iustus ac sapiens. iustus autem ac sapiens nemo est nisi quem deus praeceptis caelestibus erudiuit.

Nam illi omnes qui per aliorum confessam stultitiam sapientes existimantur, specie uirtutis inducti umbras et imagines adprehendunt, nihil uerum. quod ea fit ratione, quoniam uia illa mendax, quae fert ad occasum, multos tramites habet propter studiorum et disciplinarum uarietatem, quae sunt in uita hominum dissimiles atque diuersae.

nam sicut uia illa sapientiae habet aliquid simile stultitiae, quod libro praecedente monstrauimus, ita haec cum sit tota stultitiae, habet aliquid simile sapientiae, quod adripiant ii qui stultitiam publicam intellegunt: et ut habet uitia manifesta, sic habet aliquid quod simile uideatur esse uirtuti, ut habet apertum scelus, sic imaginem quandam speciemque iustitiae.

quomodo enim praecursor eius uiae cuius uis et potestas omnis in fallendo est, uniuersos in fraudem posset inducere, nisi ueri similia hominibus ostentaret? deus enim, ut immortale illud arcanum eius [*]( 14 libro praecedente] c. 14. ) [*](AUCTORES 9] cf. pag. 504.8. ) [*](BRHPVj 1 generabant Bx, corr. B3 sapientiae H 2 confessione* (m er.) B 3 sapientia* (e er.) B et iis — iustitia est om. PJ (in inf. mg. add. P2) V his BH i uirtutes B1, corr. B2 5 non om. P iustis Pl (corr. P3) V 6 post sapiens add. quod B2 iustus — sapiens om. B, — nemo om. Rest] nullus est R 7 erudibit Bl, corr. B1 8 confessa (~ m. 2) B, confisam V 9 uirtutes B\', corr. B1 11 occaisum B 12 habe*t (n er.) B et disciplinaruni om. R disciplinam J31, disciplinae B2 13 in uita om. R dissimilis P in uia (cxp. m. 2) P illa uia V 14 simile aliquid B praelcedJelute, (eed m. 2, nte m. 3, praeteriti fuisse uid.) B 15 stultitia. (e er.) B, stultit,i*p (c er.) P 16 similis Bt, in ras. corr. B7, similae RH arripiunt edd. ii R, hi cett. stultitiam] iustitiam H 17 *ut B siiCj B2 19 i*inaginem fn er.) V hinc fere incepit codicis G pag. 123 (25), in qua nihil legi poterat speciemqui B\', corr. B1 reniml P2 21 faudem P 22 ostenderet B immortalitatem rital (add. m. 2; om. illud) arcanum B )

itaque illam perditionis ac mortis uiaui multiplicem ostendit, uel quod multa sunt genera uitae uel quod dii multi qui coluntur.

huius dux praeuaricator ac subdolus, ut uideatur esse discrimen aliquod falsi et ueri, mali et boni, alia ducit luxuriosos alia eos qui frugi appellantur, alia inperitos alia doctos, alia inertes alia strenuos, alia stultos alia philosophos, et eos quidem non uno tramite.