Divinarum Institutionum

sed, ut dixi, non in his moderandis sapientiae ratio uersatur, sed in causis eorum, quoniam extrinsecus commouentur, nec ipsis potissimum frenos inponi oportuit, quoniam et exigui possunt esse in maximo crimine, et maximi [*](EPITOME 18-541, 4] c. 56, 3 s. ) [*](B(G)RHPV] 1 quirnl B1 2 ne (n in ras. ex 2 litt. m. 3) B 3 potest] docent Heumannus uix necesse est uel simile post fieri intcrcidit 4 uirtutib: part. in ras. ex uirtutes Pl inde B post monstrandum s. 1. f (i. e. est) Pl adfectos B\', corr. B* 6 laetitia nimia PV modicum B temperare B\', corr. B3, temperante (exp. m. 2) P 8 at] an ut uid. B\', quia B3 ei (post potpstj B\', corr. B* 9 ostendero tdd.; cf. de opif. dei 4,2 esse om. B aliquid esse H 10 punctu B 11 laetitiam|inime B7 hinc fere incepit codicis G pag. 144 (160) ter scripta, in qua primae litterae uersuum 24-31 kgi poterant 12 quirae 2?1 prodeerit B 13 tutrumnft B3 sapientiae в-rH putet (-ent Bl) B3 14 fcccidere1 B3 aut om. H refrenare BH; cf. pag. 537,13 si* (c er.) B 15 aut] ac BI, corr. B* oppressio V cibus P1 (corr. PS) V parata BH 16 debitat P1 (corr. P3) V rinl B3 exiguam B*, corr. B3 et (om. in) hoc parum laetari in mg. H1 17 parem Bl, in ras. corr. B1 rsitl B3 post crimen 8. I. eras. est ut uid., quod add. m. 2, B 18 iis R 21 pr. et om. BPV possunt — maximi, sed om. esse, in mg. V3; esse om. etiam P )

sicut enim recte ambulare bonum est, errare autem malum, sic moueri adfectibus in rectum bonum est, in prauum, malum.

nam libido si extra legitimum torum non euagetur, licet sit uehemens, tamen culpa caret, sin uero adpetit alienum, licet sit mediocris, uitium tamen maximum est.

non est itaque morbus irasci nec cupere nec libidine commoueri, sed iracundum esse morbus est, cupidum, libidinosum. qui enim iracundus est, etiam cui non debet aut cum non oportet irascitur, qui cupidus, etiam quod non opus est concupiscit, qui libidinosus, etiam quod legibus uetatur adfectat.

omnis igitur ratio in eo uersari debuit, ut quoniam earum rerum inpetus inhiberi nec potest nec debet, quia necessario est insitus ad tuenda officia uitae, derigeretur potius in uiam rectam, ubi etiam cursus offensione ac periculo careat.

Sed euectus sum coarguendi studio longius, cum sit mihi propositum ostendere ea quae uitia philosophi putauerunt non tantum uitia non esse, uerum etiam magnas esse uirtutes. ex his iis docendi gratia sumam quae pertinere ad rem maxime puto.

metum seu timorem in maximo uitio ponunt summamque inbecillitatem esse animi putant, cui sit contraria fortitudo; quae si sit in homine, locum timori esse nullum. [*](EPITOME 4-12] c. 56, 4-6. 12-16] c. 56, 7. c. 17] c. 56, 3 s. ) [*](EXPILATORES 5] Saluian. de gub. dei VII 100 (pag. 188, 13). ) [*](B(G)RHPV7 1 scd1 B\' 3 arm\'bulare B, ambulare* * * (tur ? er.) R bonu C" m. 3) B 4 bonu (~ m. 3) B est om. H prabum Bai nam si libido si pi (pr. si expunx. P3) V 5 si om. B sit] sic B1, corr. B1 6 aliena (a ex u) sic H 8 cojmoueri B 9 libininosum H 11 hinc incepit codicis G pag. 145 (161), cuius in uerss. 2. 3 pauca legi poterant libininosus H 12 oratio R 13 ut] ret\' B 15 derigeretur (r et g in ras. ex d et c ut uid. B3) BR, dirigeretur HPV 16 ac om. R 18 propositu (~ m. 2) B 20 iis R, aliis PV gratia. (m er.) H suimr mam B3 pertinet R 21 puto — maximo om. R mecum P1, corr. P3 seu] Sed H 22 inbecillitate (te add. tn. 2) R 23 hominem B timoris H nullu C m. 2) esse B )

creditne ergo aliquis fieri posse ut idem metus summa sit fortitudo ? minime. neque enim uidetur capere natura ut aliquid in contrarium reccidat.

atquin ego non arguta aliqua conclusione, ut aput Platonem Socrates facit, qui eos quos contra disputat cogit ea quae negauerant confiteri, sed simpliciter ostendam summum metum summam esse uirtutem.

nemo dubitat quin timidi et inbecilli sit animi aut dolorem metuere aut egestatem aut exilium aut carcerem aut mortem: quae omnia quisquis non exhorruerit, fortissimus iudicatur. qui autem deum metuit, illa uniuersa non metuit.

ad quod probandum argumentis opus non est: spectatae sunt enim semper spectanturque adhuc per orbem poenae cultorum dei, in quibus excruciandis noua et inusitata tormenta excogitata sunt.

nam de mortis generibus horret animus recordari, cum inmanium bestiarum ultra ipsam mortem carnificina saeuierit. has tamen exsecrabiles corporum lacerationes felix atque inuicta patientia sine ullo gemitu pertulit.

haec uirtus omnibus populis atque prouinciis et ipsis tortoribus miraculum maximum praebuit, cum patientia crudelitas uinceretur.

atquin hanc uirtutem nihil aliut quam metus dei fecit. itaque, ut dicebam, non euellendus, ut Stoici, neque temperandus timor, ut Peripatetici uolunt, sed in ueram uiam dirigendus est auferendique sunt metus, sed ita ut hic solus relinquatur: qui quoniam legitimus ac uerus [*](EPITOME 6-20] cf. c. 61, 1-5. 20-22] c. 56, 2 s. 7. ) [*](EXPILATORES 6-9 nemo - iudicatur] cf. Ps.-Senec. de moribus 99. ) [*](B(G)RHPV] 1 creditne] credit. Neget H posse\'" B silt B1 2 neque enim bis, pr. eras. R 3 recidat R, re*cidat (c er.) H, racidat P quin PV 4 contra quos H 7 qui PV inbecciUiL B3, inbecilliw Rlt 8 carcere (~ m. 3) B 9 hinc fere incipit codicis G pag. 146 (162), in qua nihil legi poterat exltforruerit B2 10 non] num H 11 argumentum Bl, corr. B* spectati B1, expectatae B3R, peccatae P1 (paratae part. in ras. corr. P3) V semperfq.\' B3 expectanturque (-quae B) BR 12 poenW (o in ras. et a s. I. m. 3) B 13 ertl B3 inu*sitata (i er.) B, inaudita H excogitata om. H 14 recordare Hl, recordarnlti P3 inmantum VI 16 ex*ecrabiles (s er.) B sapientia B 17 uirtuis V1 19 an quin H 20 imejtus B3 21 peripatici H, paripatetici P1, corr. Ps 22 dirigendus C au*ferendique ( t er.) R metus sunt B )

cupiditas quoque inter uitia numeratur: sed si haec quae terrena sunt concupiscat, uitium est, uirtus autem, si caelestia. qui enim iustitiam, qui deum, qui uitam perpetuam, qui lucem sempiternam eaque omnia quae deus homini pollicetur consequi cupit, opes istas et honores et potentatus et regna ipsa contemnet.

dicet fortasse Stoicus uoluntate opus esse ad haec consequenda, non cupiditate. immo uero parum est uelle. multi enim uolunt, sed cum dolor uisceribus accesserit, uoluntas cedit, cupiditas perseuerat: quae si efficit ut contemptui sint omnia quae a ceteris adpetuntur, summa uirtus est, siquidem continentiae mater est.

ideoque illut potius efficere debemus, ut adfectus, quibus praue uti uitium est, derigamus in rectum.

nam istae concitationes animorum iuncto currui similes sunt, in quo recte moderando summum rectoris officium est ut uiam nouerit: quam si tenebit, quamlibet concitate ierit, non offendet, si autem aberrauerit, licet placide ac leniter eat, aut per confragosa uexabitur aut per praecipitia labetur aut certe quo non est opus deferetur.

sic currus ille uitae, qui adfectibus uelut equis pernicibus ducitur, si uiam rectam teneat, fungetur officio. [*](EPITOME 1 - 6; 544,1] cf. c. 56,5 cupiditas - tributa est. 12 s.] c.56, 7. ) [*](AUCTORES 8] cf. Ouid. ex Ponto III 1, 35: uelle parum est. § 13] ad Cic. de rep. librum II (c. 41, 68) rettulit Maius, cf. tamen Halmium ad hunc locum (ed. pag. 814, 12 adn.). ) [*](BRHPV] 1 effecit H ut om. P1 (s. I. P3) V 3 concupiscas R 5 quae] quam PV 6 contem*net (p er.) B, contemnit H 7 dicet (t in ras. ex ns m. 2) B *stoicus (i er.) B 8 concupiditate P1 (con- in non- corr. P3) V multi enim uolunt] multient Pl (in mg. uolunt add. m. recentiss. P) V 9 et B1, set B* 10 cupidas V quam P1 (corr. P3) V b t si\'n\'t B1 11 est] est et H .13 adiectus P1 (adiectus corr. P3) V derigamus B, dirigamus cett. 14 cogitationes B currus B\', corr. B2 similius BI, corr. B1 15 in om. B recto B moderand**um (os er.) summum B ut add. B* 16 quam] nam PV quamlibet] ****** (quam si er.) licet R concito. B, concite H offendit B1, corr. B1 17 lenitftfeat (en s. I. m. 2, in er corr. m. 3) B aut om. R 18 uexauitur B\', corr. Bi praipitia P lauetur B\', corr. B* quo* (d er.) B 19 deferatur B3 cursus BP ille] istae Rl, istus sic corr. m. poster. a*ffectibus (d? er.) B 20 rectam uiam H officia B )

parsimoniam contra uirtutis loco habent: quae si studium est habendi, non potest esse uirtus, quia in augendis uel tuendis terrestribus bonis tota uersatur. nos autem summum bonum non referimus ad corpus, sed omne officium solius animae conseruatione metimur.