Divinarum Institutionum

Haec enim naturalia esse, non uoluntaria, omnium uiuentium ratio demonstrat, quae isdem omnibus quatitur adfectibus.

Peripatetici ergo rectius, qui haec omnia detrahi negant posse, quia nobiscum simul nata sint, et conantur ostendere quam prouidenter et quam necessario deus siue natura — sic enim dicunt — his nos armarit adfectibus: quos tamen, quia uitiosi plerumque fiunt, si nimii sint, posse ab homine adhibito modo salubriter temperari, ut tantum homini quantum naturae satis est relinquatur.

non insipiens disputatio, si, ut dixi, non ad hanc uitam omnia referrentur. Stoici ergo furiosi, qui ea non temperant, sed abscidunt rebusque natura insitis castrare hominem quodammodo uolunt. quod tale est, quale si uelint aut metum detrahere ceruis aut uenenum anguibus aut iram feris [*]( 3 mox uidebimus] c. 15,10 ss. 15 ut dixi] pag. 535,12 s. ) [*](EPJTOME c. 15] c. 56, 2 s. 16 -538, 4] c. 56, 3. ) [*](AUCTORES §2] cf. Cic. Tusc. IV 19 s. ) [*](BRHPVJ 1 fatea B1 censea*t (n er.) B 2 laetitia* (e er.) R gesti B1, gestit1 B3, gestfet1 B3 3 terretur B uideuimns Bl, corr.B* 4 an ante (exp. m. 3) B 5 adrogans (s in ras. ex t ? m. 3) B, agitans R poena B1, corr. B3 furios(or)um Schoellius conl. loco c. 15,3 (adde III 25,17), furiosum C; furiosum(istorum) uel cum pro qui conieceram, interim (refutabimus eorum; propositum Thilo putet B mederi (d in ras. m. 3, alt. e ex i m. 2, s. I. e tr., quod add. m. 2) B 8 demonstrat — omnibus] demons (sic) quae is daemonibus R quem H frisdem B2p, hisdem V . 9 qui om. H 10 sirnul1 H2 nati R, rnataJ H2, nati V sunt B 11 dominus B\', corr. B3 12 armari B, armari* (a er.) R 13 nimis Bx, corr. B3 sunt Bl (corr. B3) V athibito BR 14 natura B, creaturae R 15 relinquantur H ut (t in ras. ex c ? m. 3) B 16 rererentur BI (referantur B3) RH, refeT\'rentur P qut B3 ea (~ m. 2) P 17 temperent R abscindunt BI, pr. n del. B3; cf. pag. 48, 19; 49, 13. 18. 21; 50, 7 rebusque natura] rebus quatura R ante natura est a in PV, eras. B, om. H; cf. pag. 535, 24; 538, 8; Epit. 56, 2 18 quodadmodo B\' (corr. B3) R tales R quajej P3 19 post detrahere s. I. eras. a, quod add. m. 3, B *angui**bus ex sanguinibus B3, angibus P1 (corr. P1) V )

quodsi, ut medici adfirmant, laetitiae adfectus in splene est, irae in felle, libidinis in iecore, timoris in corde, facilius est interficere animal ipsum quam ex corpore aliquid euellere: quod est animantis naturam uelle mutare.

sed homines prudentes non intellegunt, cum uitia ex homine tollunt, etiam uirtutem se tollere, cui soli locum faciunt. nam si uirtus est in medio irae inpetu se ipsum cohibere ac reprimere, quod negare non possunt, caret ergo uirtute quisque ira caret.

si uirtus est libidinem corporis continere, uirtute careat necesse est qui libidinem quam temperet non habet. si uirtus est cupiditatem ab alieni adpetitione frenare, nullam certe uirtutem potest habere qui caret eo ad quod cohibendum uirtutis usus adhibetur.

ubi ergo uitia non sunt, ne uirtuti quidem locus est, sicut ne uictoriae quidem, ubi aduersarius nullus est. ita fit ut bonum sine malo esse in hac uita non possit.

adfectus igitur quasi ubertas est naturalis animorum. nam sicut in senes ager qui est natura fecundus exuberat, sic animus incultus uitiis sua sponte inualescentibus uelut spinis obducitur. sed cum uerus cultor accesserit, statim cedentibus uitiis fruges uirtutis oriuntur.

deus itaque cum hominem primum fingeret, mirabili prouidentia ingenerauit ei prius istas animi commotiones, ut posset [*](EPITOME 14—17] cf. c. 24. 18-21] c. 55,5; 56,2 (hae stirpes — possint); 3 (non enim — inseuit). ) [*](BRHPV] 1 qua P multis P1 (l expunx. P1) V 2 quodsfc1 B2 ut om. B 4 liuidinis Bl, corr. B2 timore V animal1 B* 5 est om. R post animantis s. I. et PJ 7 cum uitia ex] cum prudentia R uirtute ( m. 3) B setonore B1, setonore B1, setoller\'6\' B3, extollere P 8 inpetu se] impetus R se ipsum] seisu Bl, seip su corr. B* 10 quisque (quisq; H, quisq. P) C, quisquis edd. libidinem bis P\', alt. del. P2 11 libi\'di\'nem P1 12 ***temperet (tem er.) B, temperat V 13 uix refrenare; cf. pag. 540, 14 habere potest H 14 uirtuitijs B3 usus add. B3 athibetur BR 15 ne* (c er.) B, nerc\' P2 uirtuti* B nerC P2 16 fiet H 17 in hac uita om. R igitur om. P 18 dnj P3 a*ger (r er.) P 19 isic animus, V1 21 uirtutis (is in ras. ex es ? m. 3) B orientur RH 22 dominus Bx, corr. B3 itatquje B\' milrJabili B3 23 \'animi1 H1 possit B )

uideamus nunc, idem illi qui uitia penitus excidunt quid effecerint. quattuor illos adfectus, quos ex opinione bonorum malorumque nasci putant, quibus euulsis sanandum esse animum sapientis existimant, quoniam intellegunt et natura insitos esse et sine iis nihil moneri, nihil agi posse, alia quaedam in eorum locum uicemque subponunt. pro cupiditate substituunt uoluntatem, quasi uero non multo sit praestabilius bonum cupere quam [malum] uelle; item pro laetitia gaudium, pro metu cautionem.

at in illo quarto inmutandi nominis eos ratio deficit. itaque aegritudinem penitus id est maestitiam doloremque animi sustulerunt: quod fieri nequaquam potest.

quis enim possit non dolere, si patriam aut pestilentia exhauserit aut hostis euerterit aut tyrannus oppresserit? potest aliquis non dolere, si sublatam uiderit libertatem, si proximos, si amicos, si bonos uiros aut exterminatos aut crudelissime trucidatos? nisi cuius mens ita obstipuerit, ut sit ei sensus omnis ereptus.

quare aut omnia tollere debuerunt aut inplenda fuerat curta haec ac debilis disputatio, id est etiam pro aegritudine aliquid reponendum, quoniam [*](AUCTOBES § 10] cf. Cic. Tusc. IV 6,12 ss. ) [*](BRHPVJ 1 culturam (c ex t nł. 3, ul ex ur in ras. eadem m.) B 2 pro ijij B3 uitiiiSi B3 aut om. B 3 usus PV desint (i ras. ex u) B quae per P1 (signa traiectionis add. P1) V 4 pr. aut1 B1 quitirtia P1 5 penetus RI abscindunt B ex pag. 536, 17 6 bonorum ac malorum B; cf. pag. 535, 12 7 sapientes (alt. e ex i) B3 8 iis R, his cett. mereri R 9 alii B 10 pro] ut pro B substituawt B1 quAsi B2 non] in B 11 malum eiecit Betuleius 12 in1 P1 13 eos (sic corr. m. 3) P defecit (sed alt. e ex i B3) BPl (corr. P3) V 14 doloremrquel B* nequaquam] omnino non R, nequamquam V 15 dolere (pr. e ex o m. 2) P 16 pestilentia. (in er.) B hostes Bl, corr. B2 euerteriflft (1 uel 2 litt. er.) B 17 aliqui B doLejre B3 18 bonos uiros] ui\'ci\'nos (ci m. 2) B 19 opstipuerit C (nisi quod opst- V) 20 et ex ei B3 21 inpleta B fuerit Bx (fuerit ueri Bs) B cur*ta (a er.) B, cur ita V ac V, arC P, et B, aut RH id est] idem P . 22 aliquidlaetitiae (539, 2) om. R superi\'ori\'bus P2 )

si ergo laetitiae, quoniam uitiosam putabant, nomen aliut indiderunt, sic aegritudini, quoniam et ipsam uitiosam putant, aliut uocabulum tribui congruebat. unde apparet non illis rem defuisse, sed uerbum: cuius indigentia eum totum adfectum qui est uel maximus, contra quam natura pateretur auferre uoluerunt.

nam illas nominum commutationes poteram coarguere pluribus et ostendere aut sermonis ornandi augendaeque copiae gratia multa nomina isdem rebus inposita aut certe non multum inter se illa distare. nam et cupiditas a uoluntate incipit et cautio a metu oritur et laetitia nihil aliut est quam professum gaudium. sed putemus, ut ipsi uolunt, esse diuersa.

nempe igitur cupiditatem esse dicent perseuerantem ac perpetuam uoluntatem, laetitiam uero insolenter se efferens gaudium, metum autem nimiam et excedentem modum cautionem. ita fit ut ea quae tollenda esse censent non tollant, sed temperent, siquidem nomina tantummodo immutant, res ipsae manent.

eo igitur inprudentes reuoluuntur quo Peripatetici ratione perueniunt, ut uitia quoniam tolli non possunt, medie temperanda sint. errant ergo, quia non efficiunt quod uolunt, et longo asperoque circuitu in eandem uiam redeunt.