Divinarum Institutionum

quin etiam sacras dapes apparant et exquisitas epulas quasi aliquid inde libaturis offerunt. quidquid aspectu rarum, quidquid opere aut odore pretiosum est, haec grata esse diis suis non ex aliqua diuinitatis ratione, quam nesciunt, sed ex suis cupiditatibus iudicant nec intellegunt terrenis opibus deum non indigere. nihil enim sapiunt nisi terram bonaque et mala solius corporis sensu ac uoluptate perpendunt.

huius arbitrio ut religionem ponderant, sic totius uitae suae acta disponunt. et quoniam se semel a caeli contemplatione auerterunt sensumque illum caelestem corpori mancipauerunt, libidinibus frena permittunt tamquam secum ablaturi uoluptatem, quam momentis omnibus capere festinant, cum animus ministerio corporis, non corpus ministerio animi uti debeat.

idem maximum bonum iudicant opes: quas si bonis artibus adsequi non possunt, malis adsecuntur. fraudant rapiunt spoliant insidiantur abiurant, nihil [*](AUCTORES 15 (imimus)] cf. Sallust. Catil. 1,2. 18 s.] cf. ibid. 12,2. ) i [*](BBHSPVJ 1 neclecta RPpr. c in g corr. P2 sinJt V *om*nebus (h et i er., i add. m. 2) P ac edd., aut C, sed cf. VI 5, 17; III 17, 36; 19, 6; IV 26, 22; VII 10, 10 2 sese RS ostiarum B 3 adorati P1, corr. P3 ac om. B ueteres V 5 rarum] aepularum B, parum H 6 opere] cruore B aut odore om. P ptiosum e hec grata S, quod recepi, praetiosius conferunt et haec grata B, pretiosum (praec- R, praet- H) et haec grata esse RHV, praetiosum (a del. m. 3) id gratum P; pretiosum est, id gratum edd., sed cf. c. 13,13 quidquid pretiosi habent — quibus nec uti possunt; uix sic scribendum apparant - libaturis, , offerunt — pretiosum est, et haec grata esse 7 aliena & rationem P1, m del. P3 rell B3 9 bonaqu*e (a er.) B, bonamque pI, m del. P5, bonaque ( er.) V 10 corporis** (ct er.) B uoluntate BH 11 actus R, recte? cf. VI 12,3;24,26 12 se om. SP ac S contempjagtione P3 ante auerterunt s.l. se add. P3 13 caelestem illum R corpora V 14 uoluptate H, uoluntatem V momtentis P3 15 cum — uti] cumunitiscorporisministerioanimiuti (unitis minus cert.) Bl, cumanimicorpusministerio non animus∗ corporislnti corr. B3 animos ex animo P3 17 quas si] quasi H si.. Cbi er.) B adsequi om. B possint B 18 adsecuntur R, adsequntur B\', adsequantur Bt, adsequuntur (ass- S) HSPV ratpLunt P3 )

sic aaaicti et sermentes uoiuptatibus mm uigoremque mentis extinguunt et cum uiuere se maxime putant, ad mortem concitatissime properant.

nam sicut in secundo libro docuimus, caeli ratio in animo, terrae autem in corpore est. qui bona neclegunt animi, corporis adpetunt, in tenebris ac morte uersantur, quae sunt terrae atque corporis, quia uita et lumen a caelo est. cuius quoniam expertes sunt corpori seruiendo, longe absunt ab intellectu rerum diuinarum.

eadem miseros ubique caecitas premit. sicut enim qui sit uerus deus, ita qui sit uerus cultus ignorant.

Mactant igitur opimas ac pingues hostias deo quasi esurienti, profundunt uina tamquam sitienti, accendunt lumina uelut in tenebris agenti.

quodsi suspicari aut percipere animo possint quae sint bona illa caelestia, quorum magnitudinem terreno adhuc corpore obuoluti sensu capere non possumus, iam se cum his officiis inanibus stultissimos esse cognoscant, [*](6 in secundo libro] c. 12, 3. ) [*](EPITOME 14-19] c. 53, 1. ) [*](BRHSPV] 1 moderati aut pensi] moderationis B corescent P1, corr. Pl 2 uesti**bus (gi er.) H dapes ex opes 82 suggerant P, ingerent V 3 domitum S 4 incendant (exp. m. 2) P et om. P 5 mentes B1, corr. B1 extingunt BHV maxime om. P 6-8 nam si, ut — in corpore est, qui uir doctus, MisceUan. obseruat. uol. IV (a. 1734) pag. 414 6 si ut P 7 docuimus add. B3, docuimus, sed ui ex i m. 2 S terrae autem] terraeratioincaeloest BI, terraeratioautem corr. B3 terra (re ex a) V 8 bona] pena V neclegunt B, neglegunt cett. et corporis P ac] aut B\', in ras. corr. B3 9 quae sunt — corporis om. P ac B uita] et uita R 7 (i. e. et) inseruit 82 10 a] de H, e a V iacaeLo B3 experte s 82 sunt] sum B1, in ras. corr. B2 corpori (1 ex e m. 3) P 11 ab om. S 12 caecitas] cecis ita S 13 ita] ita etiam R 14 Wp+imas (0 add. m. 3, r er.) B hostia R 15 tamquam] numquam B post sitienti in ras. atq; 82 luminarriaJ B2 16 ueluti V 17 possint jB1, possent B3 (e ex i) cum cett. magnitudine BP1, -dine P3 18 capere (a in ras. ex 2 uel 3 litt.) B possunt (possumus B1) B3 19 tam V cum (m in ras. ex 3 uel 4 litt., fort. rum, m. 3) B, cum bis P1, alt. del.P? inanimus R, inanibus, sed in ex m m. 2 S, inanibus (bus ex mis) V ) [*]( XVIIII. lAd. 1. ) [*]( 31 )

uel si caeleste lumen quod dicimus solem contemplari nelint, iam sentiant quam non indigeat lucernis eorum deus, qui ipse in usum hominis tam claram, tam candidam lucem dedit.

et tamen cum in tam paruo circulo, qui propter longinquitatem non amplius quam humani capitis uidetur habere mensuram, tantum sit fulgoris, ut eum mortalium luminum acies non queat contueri et si paulisper intenderis, hebetatos oculos caligo ac tenebrae consequantur, quid tandem luminis, quid claritatis aput ipsum deum, penes quem nulla nox est, esse arbitremur? qui hanc ipsam lucem sic moderatus est, ut neque nimio fulgore neque calore uehementi noceret animantibus tantumque istarum rerum dedit ei, quantum aut mortalia corpora pati possent aut frugum maturitas postularet.

num igitur mentis suae compos putandus est qui auctori et datori luminis candelarum aut cerarum lumen offert pro munere?

aliut uero ille a nobis exigit lumen et quidem non fumidum, sed, ut ait poeta, liquidum atque clarum, mentis scilicet, propter quod a poetis Ϟω̃τες nuncupamur: quod exhibere non potest nisi qui deum agnouerit.

illorum autem dii quia terreni sunt, egent [*](EPITOME 1-15] c. 53, 2 (lumiuibus). ) [*](AUCTORES 17 liquidum atque clarum] fort. ex Lucr. V 281 et III 1. ) [*](BRllSPVj 1 uel] quod B ante dicimus 1 uel 2 Jitt. eras. B 2 sentiant R, sentient cett. quximi B* indigeant BaTSar 3 tam ante candidam] quam Bl, corr. B2 4 longin:quitatem (u ante I tx i ? m. 3) B, longitudinem R 6 tantum (n ras. ex m et alt. t in ras. m. 3) B 7 intueri B, tueri V heuetatos Bl, corr. B*, habetatos R, hebet\';itos P1 9 nulla* (m er.) B nox est.] noctem B1, corr. B* arbitrentur B\', corr. B\', arbitremur (0 ex a) S 10 nptque, (qu in ras. ex m et e in ras. m. 3) P fulgere R 11 uehementer B1, corr. B1 animautiibo P1 tantum tantumque Pl, tantum del. PJ 12 alit quantum (corr. m. 3) B corpore B1, corr. B1 13 num] non H menti R 14 cordis Bl, conpos in ras. corr. B3 putandos Pl, corr. P2 auctori] et auctori H et] aut Bl, ac B3 candelabrum RS 15 aut] ac edd. cerorum R, ceterarum S, erarum V; cf. d. ira 23, 28 ceris ardentibus offerent B, offer*t (1 er.) H 16 et quidem] *quidem (e er.) B 17 sed liquidum (supra sed puncta erasa; sed 16 non deest) B paeta R mentis om. P 18 ΦΩΤΗC BP, potes Hl, fotes H1, ΦΩΤΟC S nuncupatur (nuncupamur Bl) BiHY exibere B\' (corr. B3) P 19 illo S terreni sunt] terrenis S )

itaque diis non caelestem sensum, sed humanum potius adtribuunt ideoque illis necessaria et grata credunt esse quae nobis, quibus aut esurientibus opus est cibo aut sitientibus potu aut ueste algentibus aut cum sol decesserit lumine, ut uidere possimus.

nullis igitur ex rebus tam probari et intellegi potest deos istos, cum aliquando uixerint, mortuos esse quam ex ipso ritu, qui est totus e terra. quid enim caelestis in se boni potest habere pecudum sanguis effusus, quo aras inquinant? nisi forte deos existimant eo uesci quod homines aspernantur attingere.