Divinarum Institutionum

uos autem manente cultu deorum iustitiam desideratis m terra, quod fieri nullo pacto potest. sed ne tum quidem potuit, cum putatis, quia nondum natis diis istis quos inpie colitis necesse est unius dei cultum fuisse per terram, eius scilicet qui execratur malitiam exigitque bonitatem, cuius templum est non lapides aut lutum, sed homo ipse, qui figuram dei gestat: quod templum non auri et gemmarum donis corruptibilibus, sed aeternis uirtutum muneribus ornatur.

discite igitur, si quid uobis reliquae mentis est, homines ideo malos et iniustos esse, quia dii coluntur, et ideo mala omnia rebus humanis cottidie ingrauescere, quia deus mundi huius effector et [*](BBHSPYj 1 quam B\', quas B2, quia B3 uix post quia excidit deus, cf. § 5 et ad pag. 409, 16 (creditum) 2 rnonl B* quam B\' (corr. B\') H sacramenta Bl, corr. B3 3 continent B\' (corr. B3) V 5 est om. H illa B 7 esse] se P rsil Ps 11 pectoris ex corporis P difficilera H 12 aequi ac boni] ecboni R uos — quaeritis] sibi quem quaeritis (alt. i ex e) R 14 et om. R statim] confestim B, recte? 15 non om. R 16 manete P culto H deorum] dei iam H 17 nec B tunc H 18 cum putatis] computastis P qui B diis istis] deseritis B 19 unius] in eius B1, corr. JB3 per B3 20 ieiusi JB3 exigit P 21 lapis H lutum] aurum Bl, corr. B2 22 templum] templum der. B corruptilibus RV, corrubtilibus P 23 uirtutis B disce Sl 24 reliquum Heumannus, sedcf. Buenemannum malos—et ideo otn.R 26 huius mundi S)

quodsi solus deus coleretur, non essent dissensiones et bella, cum scirent homines unius se dei filios esse ideoque diuinae necessitudinis sacro et inuiolabili uinculo copulatos, nullae fierent insidiae, cum scirent cuiusmodi poenas deus animarum interfectoribus praepararet, qui clandestina scelera et ipsas etiam cogitationes peruidet, non essent fraudes et rapinae, si deo praecipiente didicissent et suo et paruo esse contenti, ut fragilibus et caducis solida et aeterna praeferrent,

non essent adulteria et stupra et mulierum prostitutiones, si esset omnibus notum damnari a deo quidquid adpetitur ultra generandi cupiditatem, nec feminam necessitas cogeret pudorem suum profanare, ut uictum sibi obscenissimum quaerat, cum et mares libidinem continerent et habentium pia et religiosa conlatio non habentibus subueniret:

non essent igitur, ut dixi, haec omnia in terris mala, si ab omnibus in legem dei coniuraretur, si ab uniuersis fierent quae unus noster populus operatur. quam beatus esset quamque aureus humanarum rerum status, si per totum orbem mansuetudo et pietas et pax et innocentia et aequitas et temperantia et fides moraretur!

demque ad regendos homines non opus esset tam multis et tam uariis legibus, cum ad perfectam innocentiam dei lex una [*](AUCTORES 9 s.] Cic. de off. I 21, 70: si contenti sint et suo et paruo. ) [*](BRHSPl7 J sint H, sunt om. S quam fas est] fas H 2 a om. R 3 initis V solum Bl, corr. B3 deus om. S 4 eit P3 dei filios se B, dei se filios R 5 ininuiolabili P 6 copulatis (0 ex u) R \'insidie cum scirent\' P2 7 dei H praepararit R Heumannus, praepararent H clamdestina Bl, corr. B3, clandestinata S, andestina P 8 praeuidet V 9 et] nec H rapina H et (ante suo) eras. S et (ante paruo) om. RS et paruo om. H essent BRH 10 utj et ut P et (ante aeterna) om. S praeferrentur H 12 si* (c er.) S 13 feminas H 14 quaerant H 15 cum om. H 16 non habentibus om. H alt. non] nec B non essent om. H igitur] mutua B 17 *oin*nibus (h et i er.) V lege HS 18 coniurarent Bl, corr. B3 19 humarum P 21 et (ante aequitas) otn. B moraretur] dominaretur Heumannus 22 esset om. Bl, est add. B-, esset 8. 1. corr. B3, essent R 23 tam uariis] tantis H )

quod quidem Cicero uidit. disputans enim de legibus sicut una inquit eademque natura mundus omnibus partibus inter se congruentibus cohaeret ac nititur, sic omnes homines inter se natura confusi prauitate dissentiunt neque se intellegunt esse consanguineos et subiectos omnes sub unam eandemque tutelam: quod si teneretur, deorum profecto uitam homines uiuerent.

uniuersa igitur mala, quibus humanum genus se ipsum inuicem conficit, iniustus atque inpius deorum cultus induxit. nec enim poterant retinere pietatem qui communem omnium patrem +deum tamquam perfidi ac rebelles liberi abnegassent. [*](AUCTORES 5] de legg. frgm. 1. ) [*](BRHSPVJ 1 praesidum neque] praesidumque B praesidium P 2 terrores H fcum\' B praeeeptarum R, praeceptorem pac: 3 ad om. B opera f m. 2) B erueret V 5 quo P disputans enim] ualide disputans H 6 eaque B, eadem S, eaedemque V 7 coherere H ac om. H 8 homines om. R se natura] sanatura V 10 omuis V una* (m er.) B, una HP, una, sed ~ del. m. 2 S ea*demquo (n er.) B, eademque RH, eandemque (exp. m. 2) S tutela* (m er.) B, tutela HP, tutela, sed - del. m. 2 S sit feneretur R 11 deorum] wdeo B2 uitam] uitam beatam B, uita HSP 12 ipsum se H 13 conficit (c ras. ex d) V iniustos atque inpios (imp- H) BH indixit S 14 poterat HV commane P 15 perfidi ac rebelles scripsi; prodigiajcrebelles B1, prodigi*) acrebelles B2, prodigia rebelles R, prodigi ac rebelles HSPV: sed cf. I 10, 3 rex perfidus — didicit abnegare; V 9, 11 s. perfidia — abnegauerint (IV 2, 5. 11, 7. 12, 11) et maxime Cyprian., (apud quem ut apud alios Patres saepissime perfidus, nusquam prodigus in ea sententia inueni) epist. LXXII 2 (pag. 776,16) perfidi ac rebelles; de lapsis c. 35 (pag. 262,20) deum ... quem uerbis perfidis abnuisti; inlatum esse prodigi e memoria parabolae de filio prodigo (Lue. 15) uidetur, quod nomen iam aetate Tertulliani (de pudic. c. 9 bis, de patient. c. 12, de paenit. c. 8) in usu ecclesiae erat; an fort. perditi pro prodigi scribendum est (cf. c. 18, 14 si filius .. perditus atque iupius existimatur qui patrem suum dereliquity ? quod placet Hartelio; ad rebelles cf. II17,12, de prodigo VI17,18 s. libere ,(alt. e ex i) B1 )

Nonnumquam tamen sentiunt se malos esse et ueterum saeculorum statum laudant et de suis moribus meritisque coniectant abesse iustitiam: quam obuersantem oculis suis non tantum non suscipiunt nec adgnoscunt, uerum etiam uiolenter oderunt et persecuntur et exterminare contendunt.

fingamus hanc interim non esse iustitiam quam nos sequimur: quomodo si illa uenerit quam ueram putant, eam recipient? qui laniant et occidunt eos quos et ipsi fatentur imitatores esse iustorum, quia bona operentur et iusta, cum si tantummodo malos occiderent, digni essent ad quos iustitia non ueniret: cui nulla fuit alia causa linquendi terram quam humani cruoris effusio.

quanto magis, cum pios interficiant et ipsos iustitiae sectatores pro hostibus ducant, immo uero plus quam pro hostibus? quibus utique, cum animas eorum et opes et liberos ferro et igni adpetant, tamen parcitur uictis et est locus inter arma clementiae, aut si adeo saeuiri placuit, nihil plus in eos fit quam ut occidantur uel in seruitutem abducantur.

hoc uero inenarrabile est quod fit aduersus eos qui malefacere nesciunt, et nulli nocentiores habentur quam qui sunt ex omnibus innocentes. audent igitur homines inprobissimi iustitiae facere mentionem, qui feras inmanitate uincunt, qui placidissimum dei gregem uastant [*](EPITOME 8—425, 23] c. 47, 3-5. ) [*](EXPILATORES 15-19] Lucifer pag. 288, 25-28. ) [*](BRHSPVJ 2 saeculorum in saecularW corr. B2 et om. P moribus] oneribus B1, honoribus B2 3 obesse S, tabesse P obseruantem vae: 4 non ante suscipiunt] niOj B2 suspiciunt B 5 persequuntur HSP, persequentur Vac dignamus ut uid. Bl, corr. B2 6 interim hanc H non om. H 7 eam om. P *recipient (p er.) V 9 operarentur V cum si] curiisi Bl, cuhii si B2 tantum B, tanto modo R 10 occiderint V 11 relinquendi R, liquendi HSl, ll- S2 humana R 13 hostiis R pro om. Y 14 qui*** (bus er.) B, quibus om. RH cum] et B 15 et (ante igni) om. R inter] et inter P 16 clementia H i seueri Bx, seuiri B2, saeu?ri H in eos] in deo Bcorr. B3, in eo H 17 uel in seruitutem abducantur om. P 18 quia (exp. m. 3) B male.facere (q er., fa ex u ? an it ?) P 21 facere] ferrae P ferras V inmanitate* (rn er.) B )

1. lupi ceu
2. raptores atra in nebula, quos inproba uentris
3. exegit caecos rabies
.

uerum hos non uentris, sed cordis rabies efferauit nec atra in nebula, sed aperta praedatione grassantur nec eos umquam conscientia scelerum reuocat, ne sanctum ac pium nomen iustitiae ore illo uiolent quod cruore innocentium tamquam rictus bestiarum madet.