Divinarum Institutionum

punientur enim iudicio dei qui accepta potestate supra humanum modum fuerint abusi et insultauerint etiam deo superbius eiusque nomen aeternum uestigiis suis subiecerint impie nefarieque calcandum.

propterea uindicaturum se in eos celeriter pollicetur et exterminaturum bestias malas de terra. sed idem quamuis populi sui uexationes et.hic in praesenti soleat uindicare, tamen iubet nos expectare patienter [*](EPITOME c. 23] c. 48, 5; 52, 10. ) [*](AUCTORES 17-19] cf. Tertull. ad Scap. c. 3 (I pag. 545): qui uidentur - in diem diuini iudicii. 23] Leuit. 26,6; Ezech. 34,25.. ) [*](EXPILATORES 16 s. 20 s.] Lucifer pag. 314, 19—22. ) [*](BRHSPVJ 1 se om. H 2 lapidis V humana er. S humanam (om. manu) ut facriltis (ri\' m. 2) P 4 riffcertis B3 dum] qm (i. e. quoniam) S inter1 B3 5 multaque V 6 pertinendi uulgatam P deuulgata S alicupata R 7 discutiuntur (exp. m. 3) B, dicuntur P placeat RSH 8 rad credendum1 B3 9 ruel B3 quide H est om. S 12 adhereant HV an (ei) religioni ? 15 aduersum BS 16 ipsi R 17 dei om. H ludibrio] delubrio B se om. P 18 aduersum B 19 fuerint BR 20 hominum S abusu V insultarint R 21 superius V subiecerunt Bar, ras. corr. 23 et] sed B 25 \'uindioare\' B1 )

quapropter non sperent sacrilegae animae contemptos et inultos fore quos sic obterunt. ueniet rabiosis ac uoracibus lupis merces sua, qui iustas et simplices animas nullis facinoribus admissis excruciauerunt.

nos tantummodo laboremus ut ab hominibus nihil aliut in nobis nisi sola iustitia puniatur, demus operam totis uiribus ut mereamur a deo simul et ultionem passionis et praemium. [*](BBHiSPVJ 1 caelesti s1 S2 pros\'uLs\' P2 quemque (~ m. 2) B 3 et inultos om. P hic B opterunt R ueniet ueniet RS, uix recte 4 ueracibus S, uoratibus V suas P 5 nullte1 82 6 in om. P 7 demusq; R ueribus H rutJ P1 a] de B LACTANTI DE IYSTI- TIA LIBER V EXP IXC DE VERO CVLTV LIBER VI B; L CAE- LII FIRMIANI INSTITVTIONVM DIVINARVH LIB V DE IVSTITIA EXPLICIT Ir CIP - LIB VI DE VERO CVLTV. V N II D (i. e. Versus Numcro duo milia quingenti; cf. subscriptiones libr. III et IV) R; FIRMIANI LACTANTI DE IYSTITIA. LIB V EXPLT (EXPLICIT - M) INCPT (INCIP M) DE VERO CVLTV LIBER (■ LIB M) VI - FELI- CITER. HM; FEL. De iustitia. lib. V. explicit. Incipit de uero cultu. Iiti. VI. S; DE 1VSTITIA LIBER QVINTVS EXPLICIT. INCIPIT DE VERO CVLTV LIB (LIB. om. r) SEXTVS PV, supra EXPLICIT hoc emendaui couferente secundo add. V1 )

Quod erat officium suscepti muneris diuino spiritu instruente ac suffragante ipsa ueritate conpleuimus: cuius adserendae atque inlustrandae causam mihi et scientia et fides et ipse dominus noster inposuit, sine quo nec sciri quicquam potest nec explicari.

uenio nunc ad id quod est summum operis huius et maximum, ut doceam quo ritu quoue sacrificio deum coli oporteat. id enim est hominis officium in eoque solo summa rerum et omnis beatae uitae ratio consistit, quandoquidem propterea ficti et inspirati ab eo sumus, non ut caelum uideremus et sόlem, quod Anaxagoras putauit, sed ut artificem solis et caeli deum pura et integra. mente coleremus.

quamuis autem praecedentibus libris pro ingenii mediocritate defenderim ueritatem, tamen ex ritu quoque ipso elucere uel maxime potest.

nihil enim sancta et singularis illa maiestas aliut ab homine desiderat quam solam innocentiam: quam si quis obtulerit deo, satis pie, satis religiose litabit.

omnes autem [*](EPITOME 7—9] c. 53, 1. 16-18] c. 53, 3 quid - sanctus. 18-480, 9] c. 53, 1. ) [*](EXPILATORES § 5ss.; c. 2 passim] cf. Orientium, commonit. I 65-88 (ad uers. 68 cf. Lact. pag. 480, 5: quicquid eqs.). ) [*](BRHSPYj 4 suffragante V 5 scientia BV, conscientia RH, scientiam SP edd. conl. II 3, 25, sed cf. III 13, 12 ad quam — sufficit; V 4,1 stimulatus - deo fides (~~ add. et s exp. m. 3) P et (ante ipsej om. P 6 scire P 8 rutl B3 quo uel H 9 deum — officium in inf. mg. add. B3 eo quo V 10 et om. P omnis fi ex e m. 3) P constet Bl, corr. B3 11 ficti (8. I. n er., quod add. m. 2) B 12 anaxargo\'ras P2 13 dominum B, post dm uerba sed ut artifice repetita del. V pura et] putaret H 14 ingenii (1 final. ex o ? m. 3) B mediocritatis BI, corr. B3, mediocritate* (m er.) P dejenderimus H 16 If/ singularis (in ? er.) P rab1 P1 18 piae P1, corr. P3 litauit BH )

quin etiam sacras dapes apparant et exquisitas epulas quasi aliquid inde libaturis offerunt. quidquid aspectu rarum, quidquid opere aut odore pretiosum est, haec grata esse diis suis non ex aliqua diuinitatis ratione, quam nesciunt, sed ex suis cupiditatibus iudicant nec intellegunt terrenis opibus deum non indigere. nihil enim sapiunt nisi terram bonaque et mala solius corporis sensu ac uoluptate perpendunt.

huius arbitrio ut religionem ponderant, sic totius uitae suae acta disponunt. et quoniam se semel a caeli contemplatione auerterunt sensumque illum caelestem corpori mancipauerunt, libidinibus frena permittunt tamquam secum ablaturi uoluptatem, quam momentis omnibus capere festinant, cum animus ministerio corporis, non corpus ministerio animi uti debeat.

idem maximum bonum iudicant opes: quas si bonis artibus adsequi non possunt, malis adsecuntur. fraudant rapiunt spoliant insidiantur abiurant, nihil [*](AUCTORES 15 (imimus)] cf. Sallust. Catil. 1,2. 18 s.] cf. ibid. 12,2. ) i [*](BBHSPVJ 1 neclecta RPpr. c in g corr. P2 sinJt V *om*nebus (h et i er., i add. m. 2) P ac edd., aut C, sed cf. VI 5, 17; III 17, 36; 19, 6; IV 26, 22; VII 10, 10 2 sese RS ostiarum B 3 adorati P1, corr. P3 ac om. B ueteres V 5 rarum] aepularum B, parum H 6 opere] cruore B aut odore om. P ptiosum e hec grata S, quod recepi, praetiosius conferunt et haec grata B, pretiosum (praec- R, praet- H) et haec grata esse RHV, praetiosum (a del. m. 3) id gratum P; pretiosum est, id gratum edd., sed cf. c. 13,13 quidquid pretiosi habent — quibus nec uti possunt; uix sic scribendum apparant - libaturis, , offerunt — pretiosum est, et haec grata esse 7 aliena & rationem P1, m del. P3 rell B3 9 bonaqu*e (a er.) B, bonamque pI, m del. P5, bonaque ( er.) V 10 corporis** (ct er.) B uoluntate BH 11 actus R, recte? cf. VI 12,3;24,26 12 se om. SP ac S contempjagtione P3 ante auerterunt s.l. se add. P3 13 caelestem illum R corpora V 14 uoluptate H, uoluntatem V momtentis P3 15 cum — uti] cumunitiscorporisministerioanimiuti (unitis minus cert.) Bl, cumanimicorpusministerio non animus∗ corporislnti corr. B3 animos ex animo P3 17 quas si] quasi H si.. Cbi er.) B adsequi om. B possint B 18 adsecuntur R, adsequntur B\', adsequantur Bt, adsequuntur (ass- S) HSPV ratpLunt P3 )

sic aaaicti et sermentes uoiuptatibus mm uigoremque mentis extinguunt et cum uiuere se maxime putant, ad mortem concitatissime properant.

nam sicut in secundo libro docuimus, caeli ratio in animo, terrae autem in corpore est. qui bona neclegunt animi, corporis adpetunt, in tenebris ac morte uersantur, quae sunt terrae atque corporis, quia uita et lumen a caelo est. cuius quoniam expertes sunt corpori seruiendo, longe absunt ab intellectu rerum diuinarum.

eadem miseros ubique caecitas premit. sicut enim qui sit uerus deus, ita qui sit uerus cultus ignorant.

Mactant igitur opimas ac pingues hostias deo quasi esurienti, profundunt uina tamquam sitienti, accendunt lumina uelut in tenebris agenti.

quodsi suspicari aut percipere animo possint quae sint bona illa caelestia, quorum magnitudinem terreno adhuc corpore obuoluti sensu capere non possumus, iam se cum his officiis inanibus stultissimos esse cognoscant, [*](6 in secundo libro] c. 12, 3. ) [*](EPITOME 14-19] c. 53, 1. ) [*](BRHSPV] 1 moderati aut pensi] moderationis B corescent P1, corr. Pl 2 uesti**bus (gi er.) H dapes ex opes 82 suggerant P, ingerent V 3 domitum S 4 incendant (exp. m. 2) P et om. P 5 mentes B1, corr. B1 extingunt BHV maxime om. P 6-8 nam si, ut — in corpore est, qui uir doctus, MisceUan. obseruat. uol. IV (a. 1734) pag. 414 6 si ut P 7 docuimus add. B3, docuimus, sed ui ex i m. 2 S terrae autem] terraeratioincaeloest BI, terraeratioautem corr. B3 terra (re ex a) V 8 bona] pena V neclegunt B, neglegunt cett. et corporis P ac] aut B\', in ras. corr. B3 9 quae sunt — corporis om. P ac B uita] et uita R 7 (i. e. et) inseruit 82 10 a] de H, e a V iacaeLo B3 experte s 82 sunt] sum B1, in ras. corr. B2 corpori (1 ex e m. 3) P 11 ab om. S 12 caecitas] cecis ita S 13 ita] ita etiam R 14 Wp+imas (0 add. m. 3, r er.) B hostia R 15 tamquam] numquam B post sitienti in ras. atq; 82 luminarriaJ B2 16 ueluti V 17 possint jB1, possent B3 (e ex i) cum cett. magnitudine BP1, -dine P3 18 capere (a in ras. ex 2 uel 3 litt.) B possunt (possumus B1) B3 19 tam V cum (m in ras. ex 3 uel 4 litt., fort. rum, m. 3) B, cum bis P1, alt. del.P? inanimus R, inanibus, sed in ex m m. 2 S, inanibus (bus ex mis) V ) [*]( XVIIII. lAd. 1. ) [*]( 31 )

uel si caeleste lumen quod dicimus solem contemplari nelint, iam sentiant quam non indigeat lucernis eorum deus, qui ipse in usum hominis tam claram, tam candidam lucem dedit.

et tamen cum in tam paruo circulo, qui propter longinquitatem non amplius quam humani capitis uidetur habere mensuram, tantum sit fulgoris, ut eum mortalium luminum acies non queat contueri et si paulisper intenderis, hebetatos oculos caligo ac tenebrae consequantur, quid tandem luminis, quid claritatis aput ipsum deum, penes quem nulla nox est, esse arbitremur? qui hanc ipsam lucem sic moderatus est, ut neque nimio fulgore neque calore uehementi noceret animantibus tantumque istarum rerum dedit ei, quantum aut mortalia corpora pati possent aut frugum maturitas postularet.

num igitur mentis suae compos putandus est qui auctori et datori luminis candelarum aut cerarum lumen offert pro munere?