Divinarum Institutionum

at non est sacrificium quod exprimitur inuito. nisi enim sponte atque ex animo fiat, execratio est, cum homines proscriptione iniuriis carcere tormentis adacti faciunt.

si dii sunt isti qui sic coluntur, uel propter hoc solum colendi non sunt, quod sic coli uolunt, digni scilicet detestatione hominum, quibus cum lacrimis, cum gemitu, cum sanguine de membris omnibus fluente libatur.

at nos contra non expetimus ut deum nostrum, qui est omnium uelint nolint, colat aliquis inuitus, nec si non coluerit, irascimur. confidimus enim maiestate eius, qui tam contemptum sui possit ulcisci quam etiam seruorum suorum labores et iniurias.

et ideo cum nefanda perpetimur, ne uerbo quidem reluctamur, sed deo remittimus ultionem, non ut ii [*](EPITOME 1-4] c. 48,6 (uellem — faciunt). 7 s. (si autem ipsis....... uelle nolenti). 9. 8-15] c. 48, 6. 19-470, 2] c. 48, 4. ) [*](AUCTORES 1 ss.] cf. Tertull. ad Scap. c. 2 (I pag. 540): ita etsi nos compuleritis — sacrificia non desiderabunt. 15 deum — colat] cf. Tertull. Apolog. c. 24 (I pag. 220): bene quod eqs. ) [*](BBHSVJ 1 colentis iniuria H colentes R, colentis se edd., sed cf. ad pag. 433, 7 potest si] potest**si (ni er.) B, potest qui H, si potest V iis R, his cett. 2 putet B 3 atj an B 6 delibant BI, corr. B3 si saluos - miseris] ** *** miseris (si sal er.) R uolent H0* 7 miseris (exp. m. 3) B inutiles] mutilos proposuit Heumannus, sed cf. Buenemannum 8 praestat R at] an B, om. H 9 erslt B2 10 ex om. B anima HIIe 11 diril R2 12 colendi non sunt quod om. B 13 coli] se coli H dignis H destatione HS 14 cum (ante sanguine)] de R, om. S 15 dñm H 16 omnium] omnium creator edd., sed cf. Tertull. bene quod omnium deus est, cuius uelimus aut nolimus omnes sumus uelitt (n er.) B, uelit RH nolit BRH 17 irascemur B maiestatem BR, maiestati H quod ex qui B3 18 sui] quo et litt. incerta BI, suum corr. B2, suu S poscit V 19 nefanda] tam nefanda H 20 ii R, hii B, hi HSV)

ei quo intellegi datur quam non sit bonum deos colere, quoniam bono potius adducendi homines ad bonum fuerant, non malo: sed quia illut malum est, etiam officium eius bono caret.

at enim puniendi sunt qui destruunt religiones. num peius nos destruimus quam natio Aegyptiorum, qui turpissimas bestiarum ac pecudum figuras colunt, quaedam etiam pudenda dictu tamquam deos adorant? num peius quam idem ipsi, qui cum deos colere se dicant, tamen eos publice turpiterque derident, de quibus etiam mimos agi cum risu et uoluptate patiuntur?

qualis haec religio aut quanta maiestas putanda est quae adoratur in templis, inluditur in theatris? et qui haec fecerint, non poenas uiolati numinis pendunt, sed honorati etiam laudatique discedunt.

num peius nos destruimus quam quidam philosophi, qui omnino nullos esse deos aiunt, sed omnia sua sponte nata, omnia fortuito fieri quae geruntur? num peius quam Epicurei, qui esse quidem deos, sed curare quicquam negant, neque irasci eos neque gratia commoueri?

quibus dictis utique persuadent colendos omnino non esse, siquidem nec colentes respiciunt neque non colentibus irascuntur. praeterea cum contra metus disserunt, nihil aliut efficere conantur quam ut nemo deos timeat. et haec tamen ab hominibus et audiuntur libenter et disseruntur inpune.

Non ergo ideo aduersus nos insaniunt, quia dii non coluntur a nobis — a multis enim non coluntur — sed quia [*](EPITOME 2-5] c. 48, 7. 6-19] c. 50, 3. ) [*](BRHSP(a 10)V] 1 se add. B3, esse S 2 effurate B\', corr. B7 3 quam sit non sit. V 6 num peius] non potius B num ex non Ht, 7 ac om. V 9 num] non B fcum1 B3 rse\' B3 10 ab etiam mimos agi continuatur P, cf. ad pag. 456, 2 11 uoluntate B 12 quae] qua H 13 hoc B 14 horati H 15 num] non B distruimus P 16 nontuUos P fortuitu RP, furtuito H 17 num] non B, nem V1 18 nec B 20 colentis V 21 neque non colentibus bis Pl, pr. del. P1 irascunt cur H, irascantur Pl, corr. Pl metum H 23 omnibus P1 (corr. P1) edd. 24 disserentur B 25 aduersum BHSP 26 a nobis — non coluntur om. P )

quid igitur existimabimus nisi nescire illos quid patiantur? pergitur enim caeco et inrationabili furore, quem nos uidemus, illi nesciunt.

non enim ipsi homines persecuntur, qui causam cur irascantur innocentibus non habent, sed illi spiritus contaminati ac perditi, quibus ueritas et nota est et inuisa, insinuant se mentibus eorum et instigant nescios in furorem.

hi enim, quamdiu pax est in populo dei, fugitant iustos et pauent, et cum corpora hominum occupant animasque diuexant, adiurantur ab iis et nomine dei ueri fugantur.

quo audito tremunt et exclamant et uri se uerberarique testantur et interrogati qui sint, quando uenerint, quomodo in hominem inrepserint, confitentur. sic extorti et excruciati uirtute diuini nominis exulantur.

propter haec uerbera et minas sanctos et iustos uiros semper oderunt. et quia per se nocere iis nihil possunt, publicis eos odiis persecuntur, quos sibi graues sentiunt, exercentque saeuitiam quam uiolentissime possunt, ut aut eorum fidem minuant per dolorem aut, si id efficere non quiuerint, auferant omnino de terra, ne sint qui possint eorum nequitiam coercere.

non me fugit quid responderi e contrario possit: [*](EPITOME 1 s.] c. 47, 5. 5-14] cf. c. 46, 7. ) [*](AUCTORES ls.] Terent.Andr.Il, 41. §3.5]Cyprian. adDemetr. 15. ) [*](EXPILATORES 3 (pergitur — furore). 7s. (insinuant — furorem)] Lucifer pag. 309, 6 s. ) [*](BRHSPV7 1 ueritas om. R nos est] non est 2i, nosca (corr. m. 2) P qui H 2 igitur] ergo B quid illos (corr. m. 2) B patiuntur V 3 pergitur] feruntur R, per*gitur (1 er.) H, pergit perferuntur S, alia edd., sed cf. Lucifer. pag. 309,6 pergis caeco et inrationabili furore 4 omnes S, nos qo Heunutrmus persequuntur HSP, persecuntur V 5 quia BarS cum P 6 *ac (h er.) B 7 et om. H et instigant nescium furore cod. Luciferi 8 hii P 9 di*uexant (u er.) B 10 iis R, his cett. 11 et (ante exclamant) om. BSP 12 quod modo P homine S 13 torti P 14 exulatrtur (pr. u ex o m. 1, n add. m. 2) B, exolantur RV, exsolantur H, exultantur S, effugantur P uerba P scanctos R 15 ueros Bt, corr. B1 iis R, om. Blpt (s. I. is Ps), ipsi H, his SV 16 persequuntur HSPY 17 exercentquae Bl, corr. B1 quam uiolentissime possunt (corr. m.1 uel2) B 18 quieuerint B 19 auferant edd., auferantur ( ant S) C qui possint] omnino qui possunt H, om. P nequitias B 20 fugat R )

iectos habent?\' reddenda et huius rei ratio est, ne quid remaneat erroris. nam in primis haec causa est cur existimetur religio dei uim non habere, quod inducuntur homines specie terrenorum ac praesentium bonorum, quae ad curam mentis nullo modo pertinent. quibus quia carere iustos uident et afluere iniustos, et dei cultum inanem arbitrantur, in quo inesse illa non cernunt, et deorum ritus aestimant ueros, quoniam cultores eorum et diuitiis et honoribus et regnis fruantur.

uerum ii qui sunt in hac existimatione non perspiciunt altius uim rationemque hominis, quae tota non in corpore, sed in mente est.

nihil enim uident amplius quam (quod oculis? uidetur, corpus scilicet. quod quia oculis manuque tractabile est, inbecillum fragile mortale est: cuius sunt illa omnia bona quae cupiditati ac miraculo sunt, opes honores imperia, quoniam corpori adferunt uoluptates, et ideo tam caduca sunt quam corpus ipsum.

animus uero, in quo solo est homo, quoniam subiectus oculis non est, nec bona eius aspici possunt, quae in sola uirtute sunt posita, et ideo tam stabilis et constans et perpetuus sit necesse est sicut ipsa uirtus, in qua est animi bonum.