Divinarum Institutionum

Cum autem noster numerus semper de deorum cultoribus augeatur, numquam uero, ne in ipsa quidem persecutione minuatur — quoniam peccare homines et inquinari sacrificio possunt, auerti autem non possunt a deo: ualet enim ui sua ueritas — quis est tandem tam excors tamque caecus quin uideat in utra sit parte sapientia?

sed illi malitia et furore caecantur, ne uideant, stultosque esse arbitrantur qui cum habeant in potestate supplicia uitare, cruciari tamen et emori malunt, cum possint ex eo ipso peruidere non esse stultitiam in quam tanta hominum milia per orbem totum una et pari mente consentiant.

si enim feminae sexus innrmitate labuntur - nam interdum isti muliebrem aut anilem superstitionem uocant — uiri certe sapiunt. si pueri, si adulescentes inprouidi sunt per aetatem, maturi certe ac senes habent stabile iudicium.

si una ciuitas desipit, ceterae utique innumerabiles stultae esse non possunt. si una prouincia, una natio [*](BRHSPVj 1 accurateJ accusar**e (at. er.) B 2 persequuntur HSPY non] nosn S; aut ante accurate aut ante persecuntur aut ante uel post stultos inserendum nos uidetur 3 saeuiunt edd.: cf. metuant .5 meltuunt ftuunt add. m. 2) S deo Bl, dtfes B3 dies] dies si non H invalescat fat in ras. ex ente? m.2)S 4 cariosis RS, nariosis B1 (rglna.riosis Br) H, om. P, nanosos appellauit quod doloribus (sic) turis colantur nariosis V 5 sunt et] sed S metuunt RH; cf. saeuiant, 3 6 inlicianter H 7 noster om. R de om. B 8 in om. B1 (s. I. By) R percutione V 11 tandem] tam demens B, tamem V quin] qui non BP, quin S 12 malitia et] malitiae* (t er.) B 13 stultosquorsl ex stultosque B7, stultos quos R, stultos • quae H; stultosque (nostros) .. quod Thilo esse om. R arbitratur P qui edd., quod C* 14 crutiari tamen uniuersi et mori malunt cum qui possit ex eo ipso prouideri H mori Rll, sed cf. 442, 4; VII9, 17 10 quam tanta) quanta V 18 stimuliebrt-m H ftut] et, B, aut*** II 19 adolescent P 21 desipiro sic 8 utiquej utique in S, quoque P 22 motio S prouidentia Bx (corr. B3) P )

cum uero ab ortu solis usque ad occasum lei diuina suscepta sit et omnis sexus, omnis aetas et gens et regio unis ac paribus animis deo seruiat, eadem sit ubique patientia, idem contemtus mortis, intellegere debuerant aliquid in ea re esse rationis quod non sine causa usque ad mortem defendatur, aliquid fundamenti ac soliditatis quod eam religionem non tantum iniuriis et uexatione non soluat, sed augeat semper et faciat firmiorem.

nam et in hoc quoque illorum malitia conuincitur, quod euertisse se funditus religionem dei opinantur, si homines inquinauerint, cum et deo satisfacere liceat et nullus sit tam malus dei cultor quin data facultate ad placandum deum reuertatur et quidem deuotione maiore.

peccati enim conscientia et metus poenae religiosiorem facit et semper multo firmior est fides quam reponit paenitentia.

si ergo ipsi cum deos sibi arbitrantur iratos, tamen donis et sacrificiis et odoribus placari eos credunt, quid est tandem cur deum nostrum tam inmitem, tam inplacabilem putent, ut uideatur is iam Christianus esse non posse qui diis eorum coactus inuitusque libarit? nisi forte contaminatos semel putant animum translaturos, ut sua sponte iam facere incipiant quod per tormenta fecerunt.

quis id officium libens obeat quod ab iniuria coepit? quis cum uideat laterum suorum cicatrices, non [*](EPITOME 9—441, 4] c. 49, 3 s., ) [*](BRHSPV] 1 ceret V caeterp H omnis V 2 ortus R 3 omnis seius om. R omnis (ante aetas) om. B aetarsl B7 et (ante gens) om. B regi S unitis S 4 paribus] similibus B deWseruiat B3, seruiant edd. sit, sed t del. m. 2 V patrilentia B3, sapientia H 5 re] lege R 6 non sine] sic R non\' Su 7 aliquid] id quod H religione P 8 ara (in) iniuriis ? 9 et om. H malitia illorum SP 10 quod scribendum esse (aut qui delendum) coni. Buenemannus, qui BRSPV, quae H opinatur H 12 quam H qui BS 13 reuertaturj non reuertatur BS 14 conscientiam H religiosorem H semper] saepe H 15 penitentia (~ er.) S ipsij sibi 8 16 deos] deos suos P tamen] cum H 17 eos creduut] putant P quird! 82 18 tamen (ante inmitem) R putant Bx, corr. B3, credant P his PV 20 liberauerit B, libauerit P putant animum] putant animos B, animos ita putant P putent H 21 translaturos] posse transferri P quod per — obeat om. V 22 rid! B3 T obeat (sir: COlT. m. 2) P iuria V 23 nommagis H )

ita fit ut data diuinitus pace et qui fugerunt uniuersi redeant et alius propter miraculum uirtutis nouus populus accedat.

nam cum uideat uulgus dilacerari homines uariis tormentorum generibus et inter fatigatos carnifices inuictam tenere patientiam, existimant, id quod res est, nec consensum tam multorum nec perseuerantiam morientium uanam esse nec ipsam patientiam sine deo cruciatus tantos posse superare.

latrones et robusti corporis uiri eiusmodi lacerationes perferre non queunt, exclamant et gemitus edunt, uincuntur enim dolore, quia deest illis inspirata patientia: nostri autem, ut de uiris taceam, pueri et mulierculae tortores suos taciti uincunt et exprimere illis gemitum nec ignis potest.

eant Romani et Mucio glorientur aut Regulo, quorum alter necandum se hostibus tradidit, quod captiuum puduit uiuere, alter ab hostibus deprehensus cum uideret mortem se uitare non posse, manum foco iniecit, ut pro facinore suo satisfaceret hosti quem uoluit occidere, eaque poena ueniam quam non meruerat accepit:

ecce sexus infirmus et fragilis aetas dilacerari se toto corpore urique perpetitur non necessitate, quia licet uitare si uelint, sed uoluntate, quia confidunt deo.

haec est uera uirtus, quam philosophi quoque [*](AUCTORES § 12-14] cf. Minuc. Fel. c. 37, 3-5. § 13 s.] cf. Addenda. ) [*](EXPILATORES 20 (dilacerari-perpetitur). 22-442,4 (- emori)] Lucifer pag. 300, 14-18. ) [*](BRHSPYj 2 inpraessa R suis om. P notas om. R 3 et om. V fuerunt B1 (fuaerunt B2) RHP, fuerint S, fuerint V aliis Bl, corr. B3 5 dilacerati 81, dilaeeratorsl S2 6 exismant H, existimat P 7 tam om. H 8 morientium om. V unam P 9 cruciatos Bl, corr. B3 posse] sponte sua B, possertl V 10 uiri om. R 11 inspirita R, inspiratio H 12 patientiae H pueri ut de uiris taceam H 13 et] quibus P illis om. P 14 ignirgl (s m. 1 ttel 2) B potes V 15 reigulo H et quod H 17 se mortem H manu H 18 safaeeret, V hosti quem] hostemque B 19 accipit V, acciperet, Heumannus infirmum Bx, corr. B3, infirmis II, infimus S, femineiis V 20 reppetitur V rnonl S2 21 qu*a (i er.) B, qua H sij se P uellint (exp. m. 2) P, uellent edd. 22 (t (i. e. de s. I. m. 2) deo S, in deo P )

nisi forte delirare illis uidetur Flaccus in lyricis, cum dicit:

1. iustum et tenacem propositi uirum
2. non ciuium ardor praua iubentium,
3. uon uultus instantis tyranni
4. mente quatit solida.

quo nihil uerius dici potest, si hoc ad eos referatur qui nullos, cruciatus, nullam mortem recusant, ne a fide iustitiaque declinent, qui non tyrannicas iussiones, non praesidum gladios tremunt, quominus ueram et solidam libertatem constanti mente defendant, quae in hoc solo tuenda sapienti est.

quis enim tam insolens, tam elatus est qui me uetet oculos in caelum tollere, qui inponat mihi necessitatem uel colendi quod nolim uel quod uelim non colendi?

quid iam nobis ulterius [*](AUCTORES 8] carni. III a, 1. 10-191 <f. Tertull. Apolog. 0. 24 (I pag. 218): uidete enim eqs. ) [*](EXPILAl ORES 12-15 Ilullos — tremunt] Lucifer pag. 301, ss.: liullos — tremere possumus. ) [*](B(G)RHSPV] 1 gloriabaut\'.\' H re V 2 grauitate H constantia H 3 proposito et sententia H, sententiae (ae ex a m. 2) proposito S edd., sed cf. Lucifer. pag. 300, 17 de sententia et proposito depelli 4 tanto H mori HPV, sed cf. 4.3.9, 14 et Lucifer. pag. 300, 18 cruciari et emori prodant Bar, corr. m.1 uel 2 5 metum H dolorem H aceruo B\' (corr. By) V, acerbe S subacturs\' S2 6 deliberare H 8 uirum\' C est distinctio) B 9 non ciuiumj nuncium P iubentium\' B, iuuentium HSl (alt. u in b corr. S1) V 10 infandi B, stantis H tyrannorum) (\' m. 3) B 11 mentem f-te S) BRS solidam f-dit S) BRS 12 quo] qua. (m er.) H 13 iustitiae quae H 16 a Dant quae in hoc incipit codicis G pag. 105 (83) paene tota lecta quae] quae inilii1 (e.r me ut uid. m. 1 uel 2) B sola S sapienti R, sapientia cett.; quao — sapientia (sie) est eicit Heumannus, sed cf. VIii, 2d haec uera constantia — solo 17 iusolens tam] insolensestam sic G me uetet] metuet H, inetet (ID mintts cert.) 81, iiietet S uetat BK corr. IP 18 tollere? quis edtl. quod noliin — colendi om. P )

recte igitur Seneca incongruentiam hominibus obiectans ait: summa uirtus illis uidetur magnus animus, et idem eum qui contemnit mortem pro furioso habent: quod est utique summae peruersitatis.