Divinarum Institutionum

quanta igitur caligo, quanta tenebrarum et errorum nubes hominum pectora obduxit, qui cum se maxime pios putant, tum maxime fiunt inpii? quanto enim religiosius terrenis istis simulacris inseruiunt, tanto magis scelerati aduersus nomen uerae diuinitatis exsistunt.

itaque pro merito inpietatis suae grauioribus [*](AUCTORES 6] ibid. XI 106. 7] ibid. X 523. 8] ibid. XII 946.\' ) [*](B(G)RHSPV] 1 ipsius B, illius (pr. i ras. ex u) H 2 dirdilcerat P1 eum*** (que er.) B essis (i ex e) sic B1 3 in pietas et 4 litteras incertas desinit codicis G pag. 102 (98) et om. B nefariae BarSP 5 unam (m ex s ? m. 3) B pr. quod] quia B 6 bonus] non bonus H aut R, haud HSP codd. Verg. bc spernenda R precantis RV, praecantis BHS, praecantes P, precantes codd. Verg. MRy2c trucidauit] trucidaui Ita V 7 spes] per spes (corr. m. 2) R sperslsurgentis B*, i spagentis H urgentis P, surgentes V luli\' B2 8 necquaquain BarH pepercit — quisquam om. R furtis V ira H 9 se uirtutis] soruitutis R furor et in ras. ex furore H 10 manu H, manfium V uocabatur R 11 ira H modo om. R 12 non (ante repugnantes) om. RHS repugnantis B\', corr. B2 precantis (prae- B) BXV f-es corr. B1) 13 decet V 15 omnibus] omni ui V qui om. V amici. (s er.) S 18 errorem PF 20 fiant F1, sunt Heumannus ellim] ergo B religiosis V 21 uerae om. V 22 existunt HSPY )

quod eo nt quia cum religiosi uideantur et natura boni, nihil tale creduntur mereri quale saepe patiuntur. consolantur se tamen accusatione fortunae nec sentiunt quod si esset ulla, cultoribus suis numquam noceret.

merito igitur huiusmodi pietatem poena consequitur et offensa diuinitas scelere hominum praue religiosorum graui eos infortunio mactat: qui licet sanctis moribus uiuant in summa fide atque innocentia, tamen quia deos colunt, quorum ritus inpios ac profanos deus uerus odio habet, a iustitia et a nomine uerae pietatis alieni sunt.

nec est difficile docere cur deorum cultores boni et iusti esse non possint. quomodo enim sanguine abstinebunt qui colunt cruentos deos Martem atque Bellonam? quomodo aut parentibus parcent qui expulsorem patris sui Iouem aut natis ex se infantibus qui Saturnum? quomodo pudicitiam tuebuntur qui colunt deam nudam et adulteram et quasi aput deos prostitutam?

quomodo se rapinis et fraudibus abstinebunt qui Mercuri furta nouerunt docentis non fraudis esse decipere, sed astutiae? quomodo libidines cohercebunt qui Iouem Herculem Liberum Apollinem ceterosque uenerantur, quorum [*](AUCTORES 3-5] Epicuri sentent. select. I, p. 71.394 ap. Usenerum. ) [*](BRHSPVJ 1 sepae H causa B1 (corr. B3) H fortunae] fortunae causa H 2 omnes Bt, corr. B3 aduenit P1, in ras. corr. P* 3 ard\'n deos R* contestantis B, censenti si H, censentes P, censais V ira* noueri (m er.) sic R 4 condemptores V uidebant S beatiores RP et cultores om. J21, cultores add. R1 5 eo* (s er.) V 6 bona Vae 7 accusatione] occasione H nec in ras. ex haec (etiam supra h littera erasa) B3 8 ultoribus H numquam om. S 9 hoc modo H poena* (s er.) B 10 diuinitatis H eos (e ex c »1. 3) B 11 scanctis H 12 quia bis, pr. eras. H 13 pr. a in ras. ex 3 litt. H1 animi et Bl, retl a nomine B* nomine (e ex a m. 2) R 14 sint H ICUrl Bs 15 quod boni (exp. m. 3) B 16 bellonem pi, corr. Ps 17 autem S parent HS 18 aut] ut P 19 d*eam (a er.) B 20 deos] eos deos Rt, eosde deos R1, eos S a rapinis R 21 mercurii RSP 22 adstutiae R libidines om. R cohercebunt B, coercebunt cett. )

possuntne inter haec iusti esse hommes, qui etiamsi natura sint boni, ab ipsis tamen diis erudiantur ad iniustitiam? ad placandum enim deum quem colas iis rebus opus est, quibus illum gaudere ac delectari scias.

sic fit ut uitam colentium deus pro qualitate numinis sui formet, quoniam religiosissimus est cultus imitari.

iis igitur hominibus qui deorum suorum moribus congruunt. quia grauis est et acerba iustitia, eandem inpietatem suam qua in ceteris rebus utuntur, aduersus iustos uiolenter exercent, nec inmerito a prophetis bestiae nominantur.

praeclare itaque M. Tullius: etenim si nemo est inquit quin emori malit quam conuerti in aliquam figuram bestiae, quamuis hominis mentem sit habiturus, quanto est miserius in hominis figura animo esse efferato? mihi quidem tanto uidetur, quanto praestabilior est animus corpore.

aspernantur itaque corpora beluarum, quibus sunt ipsi saeuiores, sibique adeo placent, quod homines nati sint, quorum nihil nisi lineamenta et summam figuram gerunt. [*](AUCTORES 12 bestiaej Ezech. 34, 25. 28. 13J ex libr. iuc. frg. 66; cf. de rep. IV 1, 1. ) [*](EXPILATORES 12 (bestiae). 20 (quorum - gemut); 434, 1 s. (inmanes — bestias)] Lucifer pag. 295, 9 s. 12-15. ) [*](BBHSPV] 1 et in feminasq. (q. add. m.3) B, et iu feminas H dictis B 2 cantatur B* (corr. B2) S, cantur H, incantantur (exp. m. 2) P 3 possunt P 4 etiam H diis (s add. m. 2) P 5 iustitiam SP 6 iis Rl, his B2 cum cett. opus est quibus om. P delectari J letari P 7 sic (c part. ras. ex t m. 2) P uit*a (i er.) B colentium (1 ex a m. 1 ?) B; nolui (se) colentium, cf. c. 19, 26. 30; 20, 4; Lucifer. pag. 309,22 numinis .B, nominis cett. 9 lis R, his BHSV, hic P homines P 10 grauis — iustitiaj grauem habent acerbamque iustitiam P acerua Bx (corr. B2) Y iustitiae Y eademq: H inpietate* sua* (duo m er.) B 11 qu*a (i er.) B exercewnt R2 12 ne P a prophetis] pro factis B 13 M. om. B, m/arcus1 R2, meminit H mori P 16 essefferato B fuisse H, ressei P2 effrentato H 17 animi /\')1, allimursl S2 18 corpore S, corpori cett. utique R 19 sequiores S sibi R ado S 20 nisi om. S lineamenta B, liniamenta cett., cf. Lucifer. 295,13 et 14 et] cf. Lucifer. 295, 13 liniamenta ac summam figuram, item 14 summam del. et s. I. solum corr. R2 ) [*]( XYIIII. Lict. 1. ) [*]( 28 )

nam quis Caucasus, quae India, quae Hyrcania tam inmanes, tam sanguinarias umquam bestias aluit? quoniam ferarum omnium rabies usque ad uentris satietatem furit fameque sedata protinus conquiescit.

ilia, illa est uera bestia, cuius una iussione

1. funditur ater ubique cruor: crudelis ubique
2. luctus, ubique pauor et plurima mortis imago
.

nemo huius tantae beluae inmanitatem potest pro merito describere, quae uno loco recubans tamen per totum orbem ferreis dentibus saeuit et non tantum artus hominum dissipat, sed et ossa ipsa comminuit et in cineres furit, ne quis extet sepulturae locus: quasi uero id adfectent qui deum confitentur; ut ad eorum sepulchra ueniatur, ac non ut ipsi ad deum ueniant.

quaenam illa feritas, quae rabies, quae insania est lucem uiuis, terram mortuis denegasse? dico igitur nihil esse miserius iis hominibus quos ministros furoris alieni, quos satellites inpiae iussionis necessitas aut inuenit aut fecit.

non enim honor ille aut prouectio dignitatis fuit, sed hominis damnatio ad carnificinam, dei uero ad poenam sempiternam.

quae autem per totum orbem singuli gesserint, enarrare inpossibile est. quis enim uoluminum numerus capiet tam infinita, tam uaria genera crudelitatis V accepta enim potestate [*](AUCTORES 1 s.] cf. Verg. Aell. IV 366 s. 6. 7] ibid. XI 646 ( - cruor) et II 368 s.. ) [*](BRHSPV] l \'quae india\' B3 2 alui H 3 fu+rit (e er.) R 4 illa, illa] illa illa F, I\',\', illa (5 apices eras.) R, illa BHSP 6 ater] at S 7 pauor] pauorq: H, pauorque etiam schol. Veron. Vergil. 8 tantae beluaeJ tandem bestiae H; cf. Lucifer. 290, 28 contra tuam, belua, inmanitatem 9 recubat B\', corr. BJ per totum orbem] toto orbe *** (per er.) B 10 actus S dissupat B 11 ossa] exosa H cõ; minuit B fudit H i neques Be, corr. m. 1, ne qui HP, neque V 13 perueniant V uenianta que nam H 14 feritas quae] ferit . acq: H 15 terra R denegare B Hett-manuus, designasse S dicet H 16 iis R, um. B, his HSPV 17 iussiones Bt, in ras. corr. B2 18 dignatis H hominis] hominis prouecti R 19 carni*ficinam (s er.) V dehinc R, d*ei V dei uero] diuero H 20 aut\'enr B- cesserint V 21 rcapieV B3 capiet tam] capita H inlini\'to B\'l )

alii prae nimia timiditate plus ausi sunt quam iubebantur, alii suo proprio aduersus iustos odio, quidam naturali mentis feritate, nonnulli, ut placerent et hoc officio uiam sibi ad altiora munirent; aliqui ad occidendum praecipites extiterunt, sicut unus in Phrygia, qui uniuersum populum cum ipso pariter conuenticulo concremauit. sed hic quanto saeuior, tanto clementior inuenitur:

illut uero pessimum genus est cui clementiae species falsa blanditur, ille grauior, ille saeuior est carnifex qui neminem statuit occidere.

itaque dici non potest huiusmodi iudices quanta et quam grauia tormentorum genera excogitauerint, ut ad effectum propositi sui peruenirent.