Divinarum Institutionum

sed ut dixi uerentur, ne si audierint, damnare non possint, et ideo cultores dei summi hoc est iustos homines torquent interficiunt exterminant. nec causas odiorum reddere ipsi possunt qui tam uehementer oderunt:

quia ipsi errant, lrascuntur iis qui ueram uiam secuntur, et cum corrigere se possint, errores suos insuper crudelibus factis coaceruant, innocentium cruore maculantur et dicatas deo mentes euisceratis corporibus extorquent.

cum talibus nunc congredi et disputare contendimus, hos ad ueritatem ab inepta persuasione traducere, qui sanguinem facilius hauserint quam uerba iustorum. quid igitur? operamne perdemus?

minime. nam si lucrari hos a morte, ad quam concitatissime [*](AUCTORES 5] Enn. ann. 272. ) [*](EXPILATORES 10-16] Lucifer Calar., Moriendum esse pro dei filio c. 2 (pag. 286, 21-26): dicatos deo homines torques interficis exterminas — mentes euisceratis corporibus extorquens. ) [*](BRHSPVJ 1 offerimus] offendunt BI, in ras. corr. B3 quod BHSY diffidentia BH sui H 3 audeant BH et om. H 5 sapientiae P ui] cui B res om. H 7 cumstare V ipsorum Heumannus 8 uero] uestra jB1, uestro B3 9 ne si] nisi H 10 possint] audeant possint R, possunt Y 11 hoc est] aut H 12 CralUsas H7 13 quia] quam B Wrant V3 iis R, his BHSV, his P uiam ueram P sequuntur HSP 14 se ipsi R, se (exp. m. S) V; cum ... corrigere te possis Lucifer possent (e ex i) R1 15 cognitagerunt Bx, co#***acerbant B3, coacerbant H 16 \'cuisceratis B7, deuisceratis Y 17 nunc congredi et] non comcredunt, H* hos] nec H uerirtałtem R2 18 in*epta (c er.) B transducere II post traducere s. I. cupimus R1 sansuinem H, sanguine P auserint P 19 perdamus Bl, corr. B*, perderemus V 20 si] nec Heumarmus )

nam et in hoc philosophi et oratores et poetae perniciosi sunt, quod incautos animos facile inretire possunt suauitate sermonis et carminum dulci modulatione currentium.

ob eamque causam uolui sapientiam cum religione coniungere, ne quid studiosis inanis illa doctrina possit officere, ut iam scientia litterarum non modo nihil noceat religioni atque iustitiae, sed etiam prosit quam plurimum, si is qui eas didicerit, sit in uirtutibus instructior, in ueritate sapientior.

praeterea etiamsi nulli alii, nobis certe proderit: delectabit se conscientia, gaudebitque mens in ueritatis se luce uersari, quod est animae pabulum incredibili quadam iucunditate perfusum.

uerum non est desperandum, fortasse non canimus surdis. nec enim tam in malo statu res est, ut desint sanae mentes, quibus et ueritas placeat et monstratum [*](AUCTORES 16] Verg. Buc. X 8. ) [*](BRHSPV] 1 uitam] uitam dirigere B 2 iucemque B3 inuocare Bt, in ras. corr. B3, reuocari H post reuocare s. I. non ualemus R1 saluti* (s er.) H saluti suae repugnant] salutis uere pugnant V 3 confortabimus B, sed uox frequens illa aetate (cf. locos Vtdgatae ap. Roenschium, Itala u. Vulg. pag. 185) ab interpolatore inducta uidetur non om. P 4 fida H mutant -- attigerunt om. P 5 adierunt B, attigerlunt H7, atti*gerunt (n er.) S, adtingerunt V in hoc et Heumannus in om. V 7 uanitate Y moderatione B\', in ras. corr. B5 8 currentium] curuantur Bl, in ras. corr. B3, currentium mella sunt haec uenena (uenenum S) tegentia (agelltia S) RS; malim decurrentium conl. VI21, 4; IV18,12 9 coniungere] fungere V 10 efficere B1 (corr.Bs)S scientia H non om. S 11 religioni (i fin. ex e m. 2) R 12 uerba si is — sapientior eicit Heumannus in om. edd. instructior] strictior P in] et in edd. 13 sapientior] stientior sic H etiamsi] quamsi B prodeerit B 14 se i om. P conscientia H gaudebit P ueritates PY se om. V O 15 rest Sl* iocunditate H, iuconditate (0 ex u m.2?) P, iuconditate (corr. m. 2) V 16 iiie+rum (iuj m. 3) B nuncanimus HV 17 post statu 1 uel 2 litt. eras. H est] est aut plus inpuris (imp- S) spiritibus quam sancto licet RS 18 et (ante ueritas) om. B )

circumlinatur modo poculum caelesti melle sapientiae, ut possint ab inprudentibus amara remedia sine offensione potari, dum inliciens prima dulcedo acerbitatem saporis asperi sub praetexto suauitatis occultat.

nam haec in primis causa est cur aput sapientes et doctos et principes huius saeculi scriptura sancta fide careat, quod prophetae communi ac simplici sermone ut ad populum sunt locuti.

contemnuntur itaque ab iis qui nihil audire uel legere nisi expolitum ac disertum uolunt nec quicquam haerere animis eorum potest nisi quod aures blandiore sono mulcet, illa uero quae sordida uidentur, anilia. inepta uulgaria existimantur.

adeo nihil uerum putant nisi quod auditu suaue est, nihil credibile nisi quod potest incutere uoluptatem: nemo rem ueritate ponderat, sed ornatu.

non credunt ergo diuinis, quia fuco carent, sed ne illis quidem qui ea interpretantur, quia sunt et ipsi aut omnino rudes aut certe parum docti. nam ut plane sint eloquentes, perraro contingit: cuius rei causa in aperto est.

eloquentia enim saeculo seruit, populo se iactare et in rebus malis placere gestit, siquidem ueritatem saepius expugnare conatur, ut uim suam monstret: opes expetit, honores concupiscit, summum denique gradum dignitatis exposcit. [*](AUCTORES 1-4] cf. Lucr. I 936 ss. ) [*](BRHSPVJ 1 rectum] regnum R\' hter (u er.) B, iter del. R1 iter et] iret H circumliuiatur B, circumlinrilatur S1 2 pabulum B caeleste B, caelestis H, caelestirsl 82 sapientiae melle caelesti P 3 amara remedia] amare media P otfeusione] ulla offensione R potari] amputari B 4 aceruitatem BI V I, corr. B2 V\'l, aceruitate H asperi] aspensa H, om. P surblpraetexrtol (b et to m. 2) P pra*textu (u ex o m. 2 ?) S suauitatis C-is ex -es m. 2) R occultae Bl, corr. B3 6 principis P 7 ut om. BP 8 coutempnentur V itaque] neque R iis edd., his C 9 eicultum B dissertum Bar (pr. s er.) P, disrglertum V2, desertum H inhaerere C-her- RH) RHV in animis H 10 blandiori RH mulget R\', mulcent P 11 uideantur H inhia, in mg. anilia m. 1 ?, V 12 ideo P ueri H auditus uane V credibile] credibile est B 13 rem] se S ueritate ( m. 2?) P 15 fuco (f in ras. ex s ? nI. 3) B ea, B3, eam RP 16 et] aut R aut ante omnino] et R docti nam] doctrinam Rt, s. I. eonsecuti add. R1 17 contigit RP 18 est eloquentia. eloquentia S 2n conatur] uideatur H 21 denique] eque B gradum] gaudium P ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 26 )

ergo haec quasi humilia despicit, arcana tamquam contraria sibi fugit, quippe quae publico gaudeat et multitudinem celebritatemque desideret:

eo fit ut sapientia et ueritas idoneis praeconibus indigeat. et si qui forte litteratorum se ad eam contulerunt, defensioni eius non suffecerunt.

ex iis qui mihi noti sunt Minucius Felix non ignobilis inter causidicos loci fuit. huius liber, cui Octauio titulus est, declarat quam idoneus ueritatis adsertor esse potuisset, si se totum ad id studium contulisset.

Septimius quoque Tertullianus fuit omni genere litterarum peritus, sed in eloquendo parum facilis et minus comptus et multum obscurus fuit. ergo ne hic quidem satis celebritatis inuenit.

unus igitur praecipuus et clarus extitit Cyprianus, quoniam et magnam sibi gloriam ex artis oratoriae professione quaesierat et admodum multa conscripsit in suo genere miranda.

erat enim ingenio facili copioso suaui et, quae sermonis maxima est uirtus, aperto, ut discernere non queas, utrumne ornatior in eloquendo an felicior in explicando an potentior in persuadendo fuerit.