Divinarum Institutionum

quid enim mihi adferet causae cur precari pro salute filiorum semel religiosi et idem decies facere superstitiosi esse hominis arbitretur? si enim semel facere optimum est, quanto magis saepius? si hora prima, ergo et toto die, si una hostia placabilis, placabiliores utique hostiae plures, quia multiplicata obsequia demerentur potius quam offendunt.

non enim nobis odiosi uidentur ii famuli qui adsidui et frequentes ad obsequium fuerint, sed magis cari. cur igitur sit in culpa et nomen reprehensibile suscipiat qui aut filios suos magis diligit aut deos magis honorat, laudetur autem qui minus?

quod argumentam etiam ex contrario ualet. si enim totos dies precari et immolare criminis est, ergo et semel; si superstites filios subinde optare uitiosum est, superstitiosus igitur et ille qui etiam raro id optauerit. aut cur uitii nomen sit ex eo tractum quo nihil honestius, nihil iustius optari potest?

nam quod ait religiosos a relegendo appellatos qui retractent ea diligenter quae ad cultum deorum pertineant, cur ergo illi qui hoc saepe in die faciant religiosorum nomen amittant, cum multo utique diligentius ex adsiduitate ipsa relegant ea quibus dii coluntur?

quid ergo est? nimirum religio ueri cultus est, superstitio falsi. et omnino quid colas interest, non quemadmodum colas aut quid precere. sed quia deorum cultores [*](BRHSPVj 1 enim om. B 3 arbitrentur P 4 ora BH ergo om. B tota BSPV ostia H (pariter 5) Vac 5 plurimae V qui H multis placata1 H2 obsequii V 6 dcfrmerentur R* offendant H 7 ii R, hi BHSV, hii (exp. m. 3) P famuli in ras. ex 2 uel 3 litt. B* 8 sit] si P in culpa et] culpae V omen P 9 accipiat H diligat B *eos (d er.) B 10 magis] satis P; satius Volkmatmus, obseru. misc. 1872 pag. 14; an saepius? 11 si om. V totus (sic) enim V praelllcari (1 uel 2 litt. eras.) H immolari V 12 est om. B superstitiosi H, supersticiorsii filios subinde ** (uf ? er.) optare uitiosum in inf. mg. add. P3 13 est om. P et om. B, est H, est et P 14 uitii (pr. i ex a m. 3, i final. erasum restituit m. 3) B tractetum (exp. m. 3) P quod V 15 nihil iustius om. R religioso[s] Hi 16 relegendo (0 in ras. ex a ? m. 2) B 17 pertinent H ergo om. P illi] et illi BRHV, fort. ex 13 18 qui om. V faciunt (un in ras. ex a et litt. incerta B3) BH amitttant H2, admittant V 19 itaque B 20 colantur B est ergo H est1 P3 mirum H, mimirum V 21 est] est et H quod V 22 praeceure (de er.) B, preceris H, praecare V )

diximus nomen religionis a uinculo pietatis esse deductum, quod hominem sibi deus religauerit et pietate constrinxerit, quia seruire nos ei ut domino et obsequi ut patri necesse est.

eo melius ergo id nomen Lucretius interpretatus est, qui ait religionum se nodos soluere. superstitiosi autem uocantur non qui filios superstites optant — omnes enim optamus —, sed aut ii qui superstitem memoriam defunctorum colunt aut qui parentibus suis superstites colebant imagines eorum domi tamquam deos penates.

nam qui nonos sibi ritus adsumebant, ut deorum uice mortuos honorarent quos ex hominibus in caelum receptos putabant, hos superstitiosos uocabant,

eos uero qui publicos et antiquos deos colerent, religiosos nominabant. unde Vergilius:

1. uana superstitio ueterumque ignara deorum.

sed cum ueteres quoque deos inueniamus eodem modo consecratos esse post obitum, superstitiosi ergo qui multos ac falsos deos colunt, nos autem religiosi qui uni et uero deo supplicamus.

Fortasse quaerat aliquis quomodo, cum deum nos unum colere dicamus, duos tamen esse adseueremus, deum patrem et deum filium. quae adseueratio plerosque in maximum [*](EPITOME c. 29] c. 44, 2-5. 21-392, 11] c. 44, 4. ) [*](AUCTOBES 7] I 932. 16] Aeu. VIII 187. ) [*](BRHSPV( -21)] 1 superstitiosi nec] superstites in haec V 2 a* (b er.) H, ad V significantia hominum V 3 auinculo ras. ex auuncnlo P, ab incola V 4 relegauerit V 5 qurhi B3 seruirrel B2 nos ser(uire] Fl 6 est om. H Lucretius om. P, pro Lucretius hoc necesse est V 7 est om. BH dissoluere R; eisoluere Lucr. autem] tamen li 8 filios] filios suos P 9 ii R, hi BSHV, hii P 10 superstitibus P 11 post penates repetit colebant H 12 adsumebat V ut in deorum uicem P uice̋ (~ er.) H 13 raptos B 14 et] ut V 15 uirgilius SV 16 ueterunrq:1 P3 18 superstitiosos S ac] et H 19 ueri V 21 fortasse quaerat — sine patre generari (p. 392, 7) om. V qu*prat (1 er., - add. m. 3) P [dm̃] R1 22 duos] deos Bv, corr. B3 esse om. P 23 inpegit (lmp- P) BP )

quibus cum probabilia uideantur esse quae dicimus, in hoc uno labare nos arbitrantur, quod et alterum et mortalem deum fateamur. de mortalitate iam diximus: nunc de unitate doceamus.

cum dicimus deum patrem et deum filium, non diuersum dicimus nec utrumque secernimus, quia nec pater a filio potest nec filius a patre secerni, siquidem nec pater sine filio nuncupari nec filius potest sine patre generari.

cum igitur et pater filium faciat et filius patrem, una utrique mens, unus spiritus, una substantia est: sed ille quasi exuberans fons est, hic tamquam defluens ex eo riuus, ille tamquam sol, hic quasi radius ex sole porrectus.

qui quoniam summo patri et fidelis et carus est, non separatur, sicut nec riuus a fonte nec radius a sole, quia et aqua fontis in riuo est et solis lumen in radio; aeque nec uox ab ore seiungi nec uirtus aut manus a corpore diuelli potest.

cum igitur a prophetis idem manus dei et uirtus et sermo dicatur, utique nulla discretio est, quia et lingua, sermonis ministra, et manus, in qua est uirtus, indiuiduae sunt corporis portiones.

propiore uti exemplo libet. cum quis habet filium quem unice diligat, qui tamen sit in domo et in manu patris, licet ei nomen domini potestatemque concedat, ciuili tamen iure et domus una et [*](AUCTORES 8-14] cf. Tertull. Apolog. 21 (I pag. 198 s.): hunc ex deo — sed extenditur. 16 manus] cf. Cyprian. pag. 65,12. ) [*](BRHSPV(ab 8)] 2 laborare Bl, labere corr. B1, labore HS, labere P1, corr. P3 uos om. H et] hec P1, huuc s. I. corr. P3 3 et om. H 4 docemus B 5 non] nec H 6 pater a filio] pater esse sine filio P a patre secerni — nec filius om. P 8 a cum igitur denuo incipit cod. V (cf. pag. 301, 21) et (ante pater) om. B V patrem] fiat V 9 utri B, utrimque H, utrisque V uerba sed ille quasi exuberans — corporis portioues (18) om. B\', in inf. mg. add. B3 10 hic] et hic B (i. e. B3) 11 sol — radius ex om. P quasi] tamquam V ex RH, a B (i. e. B3) SV, om. P; cf. Tertull. cum radius ex sole porrigitur porrecUuSi S2 12 separat V post separatur tort. ab eo excidit sicut P, om. cett. 13 quia] qui et H 15 W (ante corpore) P3 a (ante prophetis) om. V 16 manus dei idem V dicitur H 17 ministra] ministra est SV 18 uirtus est V diuiduae P propriore BHP 19 ut V 20 ei] et V 21 ciuili tamen] ciuilitaten V iure] iudae H domo V )

sic hic mundus una dei domus est et filius ac pater, qui unanimes incolunt mundum, deus unus, quia et unus est tamquam duo et duo tamquam unus.

neque id mirum, cum et filius sit in patre, quia pater diligit filium, et pater in filio, quia uoluntati patris fideliter paret, nec umquam faciat aut fecerit nisi quod pater aut uoluit aut iussit.

denique unum deum esse tam patrem quam filium Esaias in illo exemplo quod superius posuimus ostendit, cum diceret: adorabunt te et in te precabuntur: quoniam in te deus est, et non est deus alius praeter te. sed et alio loco similiter ait: sic dicit deus rex Israhel et qui eruit eum deus aeternus: ego primus et ego nouissimus et praeter me non est deus.