Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

fore autem ut Iudaei manus inferrent deo suo eumque interficerent, testimonia prophetarum haec antecesserunt.

aput Hesdram ita scriptum est: et dixit Hesdras ad populum: hoc pascha saluator noster est et refugium nostrum. cogitate et ascendat in cor uestrum, quoniam [*](EPITOME 6-356, 2] c. 43, 2. ) [*](AUCTORES 1 ss.] VI 22 ss. 6] locus non inuenitur in libro Esdrae; cf. Iustin. dial. c. Tryph. 297 D: aao μἐv ouv twv ἐξηγήσεωv,wv ἐξηγήσατο Εσδρας εἰς tov vόμοv rov περὶ του̃ πάσχα, τὴv ὲξήγητιv ταύηv ἀϕεί- λοvτο " xai eTnev "EaSpa; tw Xato \' του̃το to πάσχα o awrrjp ἡμω̃v xai ἡ ϰαταϕυγὴ ἡμω̃v \' xai ÈcXv διαvοηθη̃τε ϰαὶ ἀvαβῃ̃ ὐμω̃v ἐπὶ Trjv ϰαρδίαv, oti μέλλομεv αὐτὸv ταπειvου̃v ἐv σημείῳ, xai μετὰ ταυ̃τα ἐλπίσωμεv ek1 αὐτόv, ou μὴ ἐρημωθῃ̃ o τόπος οτος εἰς τὸv ẳπαvτα χρόvov, λέγει o θεὸς twv δυvάμεωv °ἐὰv si μὴ πιστεύσητε auTtu μηδὲ εἰσαϰούσητε tou ϰηρύγματος outou, ἒσεσθε ὲπιχαρμα tois fOveat. Patet ista uerba ab aliquo Christiano (I Cor. 5, 7: xai yap to πάσχα ἡμω̃v ὲτύθη XptaTÓ; — cf. c. 111) conficta esse ... minime ab Iudaeis deleta: Otto ad 1., cuius cf. pleniorem adnotationem, praeterea expositionem Koensckii pag. 612. ) [*](BEHSPVJ 1 ΑϒΤ1H1 V Matppwv] \'A\'ΦΡΩΝ S, ATCOPQN P, crlll- ΦΡΩΝ V, CIN$PON Sedulius fov om. SP, T///N V, TQN Sedulius τὸv σὸv codd. Sibyll. PrFL, rrfaaov HMV θεὸv] 6N S, θΟÑ P; Oeov codd. Sibyll. HMV, vόμοv rell., sed cf.Augustin. tuum deum 6NONCAC P; ὲvόησας cum Lad. codd. Sibyll. PrABFL, ὲvόησεv HMQV 2 nGZONTA SP, IICEONTA V Sedulius, πταίοvτα (παί- L) coda,. Sibyll. PrABFL, ὲλθόvτα HMV θvη- ToTat (uel -σιv) codd. Sibyll.; 0NNTOIC V, 0NHTOIO BRSP, QNIITOrC Sedulius; cf. Augustin. ludentem mortalium mentibus; παίζοvτ\' iv θvητοι̃ο cum edd. Struuius, opusc. 181 vοὴμασιv cum Lact. codd. Sibyll. PrABFL, iv ŏμμασιv HMQV, sed cf.Augustin. ἀλλ\' cm\' ἀϰάvθης] AAAAAKANeAIC B, ΑΛΛΑΑΙΙΑΚΑΝθΗC R, AAAA ΑΚΑΝθЄC S, AMAnAKANOHC P, AAAM . AKAN- 0NC V, AAAA ΑΚΑΝθΗC Sedulius 3 ЄCTЄΨΑЄ B, ЄCTЄЄCΨΑC S CTЄΦΑΝΩ BBPV Sedulius, om. S ΦΟΒЄPHK S, ΦΟΒЄPEN V Sedulius te] TH V; hi coda,. Sibyll. XOAHN V €K€PACAC BP, €PACAC S interpretatio lat. Augustini in SP, alia ap. Sedulium 4 ut om. HS deo suo om. S suo om. P deumque S, ciique F1 interfecerunt P1, B ▼ pari. ras. corr. Ps 5 anteceasarunt Bl, corr. B2, antecessuerunt (corr. m. 3) P 6 hesdram RP, hesdran B, esdram H, hesdra S, hesdra V hesdras] esdra H, hesdras (alt. s postea add. m. 1) P 7 pasca S ) [*]( 23* )

356

habemus humiliare eum in signo: et post haec sperabimus in eum, ne deseratur hic locus in aeternum tempus, dicit dominus deus uirtutum. si non credideritis ei neque exaudieritis adnuntia tionem eius, eritis derisio in gentibus.

unde apparet Iudaeos nullam aliam spem habere nisi se abluerint a sanguine ac sperauerint in eum ipsum quem necauerunt.

Esaias quoque facinus eorum designat et dicit: in humilitate iudicium eius sublatam est. natiuitatem eius quis enarrabit? quoniam auferetur a terra uita eius, a facinoribus populi mei abductus est ad mortem. et dabo malos pro sepultura eius et diuites pro morte eius, quia facinus non fecit neque insidias ore suo locutus est.

propterea ipse [*](EPITOME 5-7] c. 43, 1. ) [*](AUCTORES 5 s. unde — sanguine] Cyprian. pag. 59, 1-3. 8] Is. 53, 8. 9. 12; cf. Cyprian. pag. 80, 9. ) [*](BRHSPVJ 1 eum om. V sperauimns Bl (rorr. IP) R V, sperabis Hy ελϰισωμεν Iustin.; cf. Epit. 2 desAratur P 3 dicit dicit dicit B ei om. H, et V 5 inde V 6 se nisi V se om. H a om. P sperauerint (1 ras. ex u) H 7 necauerunt B, negauerunt edt., cf. ad pag. 310, 11 eseias BRP 8 iudicium (um in ras. ex 3 uel 4 lilt., quarum extremae lu ? m. 2) B 9 post natiuitatem hoc autem codd. Cypriani cxccpto B contra LXX d Vulgatam enarrabit R2 HP cum plcrisquc codd. Cypriani d Vulg., δηϒήσται LXX, ennarauit BR\'SV, cum Cypriani codd. MB 10 atterra S uita. H a (exp. m. 3) P abductus H, recepi propter adsEnsum codicum Cypriani L (cf. ad pag. 298, 2) Apc (corr. m. 1) M, dubitantcr tamen, adductus BRSPV cum Cypriani codd. AocB, η̌χθη LXX, plane alitcr Vulg.j cf. etiam ad pag. 353, 3 12 diuites] ipsos diuites Cyprianus unus inter omnes testes Italae a Sabatcrio II 611 adhibitos; TOUJ xXouafou; LXX, diuitem Vulg. 13 neque insidias ore suo locutus est (ex ore R, est om. II) BRHSP, neque insidias ore suo codd. Cypriani omnes excepto M, in quo dolus fuit in ore eius secundum Vulg., cf. LXX, quorum rodd. plerique totum locum sic praebent ort άνομιαν oux έποίησεν ούόἐ δόλον iv tto στόματι αύτου̃ . illud recepi, non tamen sine omni dubitatione, quae eo maxime mouebatur, quod pro uerbis neque insidias ore suo locutus est (quam formam loci fort. Lact. ipse, eiecto illo in minus grato, ex interpretatione Cypriani d alia antiqua conposuit illa quae est ap. Faustita. de trinit. 3, 4, uol. 13 p. 66 C Migne neque dolum in ore suo locutus est) in codice V haec neque inuentus est dolus in ore eius sunt, quae non solum ab aliis auctoribus (uelut \'Tertutt.\' adu. Iud. c. 10, II p. 730, )

357

consequetur multos et fortium diuidet spolia, propterea quod traditus est ad mortem et inter facinerosos deputatus est: et ipse peccata multorum pertulit et propter facinora illorum traditus est.

Dauid quoque in psalmo XCIII: captabunt in animam iusti et sanguinem innocentem condemnabunt, et factus est mihi dominus in refugium.

item Hieremias: domine, significa mihi, et cognoscam. tunc uidi meditationes eorum: ego sicut agnus sine malitia perductus sum ad [*](AUCTORES 5] Ps. 93, 21 s. 7] Ier. 11, 18 s.; cf. Cyprian. pag. 80, 18; 87, 17. ) [*]( nec dolus in ore eius inuentus est) confirmantur, sed etiam reddunt graeca, qualia in cod. Alex. (cf. ad pag. 311,17) et m. 2 in Sinait. sunt haec οὺδἐ εύρέθη δόλος ev tw στόματι αύτου̃: uerum haec existimauerim errore proclivi uel librarios in codices, atque sic etiam in codicem V intulisse uel scriptores ipsos sumpsisse ex loco 1 Petro 2, 22 ouόÈ εύρέθη δόλος Èv τψ̃ στόματι αύτου̃, nec inuentus est dolus in ore eius Vulg. ) [*](BBHSPVJ 1 consequetur BBHSP, recepi propter adsensum omnium codicum Cypriani, hereditabit V, quod tamen non solum graecum xXr,povo- μήσειLXX accuratius exprimit, sed etiam ab aliis testibus Italae (uelut Augustin. de ciuit. dei XVIII29, II p. 295, 26, propterea ipse hereditabit plures) defenditw; alia in hereditatem (hereditati, hereditate, hereditatem) habebit uel possidebit, Vulg. hoc ideo dispertiam ei plurimos; inter omnes qui inueniuntur antiquae interpretationis testes apud Sabaterium II611 nullus consequetur praebet nisi Cyprianus et Lactomtius moltos Bac 2 traditus est (est om. H) ad mortem unus Lactantius inter testes Sabaterii, ceteri, inter quos Cyprianus, hoc tradita est ad (uel in) mortem anima eius secundum LXX avO1 uv παεδόθη εὶ̕ς Oavaiov ήψυχὴ αὺτου̃ faci- O nerosos BHP cum codd. Cypriani, facinerosos V, facinerosos (i. e. e ex o m. 1) B, facinorosos S 3 peccata BV cum codd. Cypriani et Vulg., άμαρτιας LXX, peccatum BHSP, recte an fort. ex Io. 1, 29 qui tollit peccatum mundi (Vulg.) ductum? ad loco Isaiae cf. Boenschium pag. 560 ei ex et P 4 quoque] etiam B 5 in animam HSPV Vulg., recepi propter LXX θηρεύσουσιν έπὶ ψυχήν διϰαɭου, animam BR, uix recte; in habent testes quidam Sdbaterii II 188, pauci omittunt 7 ad loco Psalmi cf. Boenschium pag. 592 ieremias RSP 8 tunc BHSPV cum codd. Cypriani etVulg., tum B, recte? 9 ego BHSPV cum codd. Cypriani, ego autem B, quod tamen nullus habet ex testibus Sabaterii II666, cf. iyw 81 LXX, sed os om. cod. Alex. et Friderico-Augustanus (pariter tuus unus B contra codd. Alex. Vat. Sin. addidit pag. 315,1) et sicut Vulg. sine malitia BHSPV )

358

uictimam: in me cogitauerunt cogitationem dicentes: uenite, mittamus lignum in panem eius et eradamus a terra uitam eius et nomen eius non erit in memoria amplius.

lignum autem crucem significat et panem corpus eius, quia ipse est cibus ac uita omnium qui credunt in carnem quam portauit et in crucem qua pependit.

de qua tamen apertius ipse Moyses in Deuteronomio ita praedicauit: et erit pendens uita tua ante oculos tuos, et timebis die ac nocte et non credes uitae tuae, idem rursus in Numeris: non quasi homo dominus suspenditur neque quasi filius hominis minas patitur. Zacharias etiam sic tradidit: et intuebuntur in me, quem transfixerunt.

item Dauid in [*]( EPITOME 7—12] c. 41, 4 s. 12-359, 4] c. 41, 3. AUCTORES 7] Deuteron. 28, 66; cf. Cyprian. pag. 87, 19. 9] Num. 23, 19; cf. Cyprian. pag. 88, 15. 11] Zach. 12, 10; cf. Cyprian. pag. 88, 12. cum codd. Cypriani, sine macula R, quam lectionem, cuius nullum testem habet Sabaterius, inductam esse existimo ex loco I Petr. 1, 19 (ws «jj-voS ap.c5p.ou xat aj7i(Xou Xpiaiou, agni immaculati Christi et incontaminati Vulg.); «pvtov axaxov LXX, agnus mansuetus Vulg. perductus BRHSP cum codd. Cypriani, adductus V cum duobus testibus Sabaterii, quod ex Is. 53, 7 (cf. pag. 353, 3) imepsisse existimo; ayopevo; LXX, qui portatur Vulg. BRHSPV] 1 cogitationem f-ne H) C cum uno teste Sabaterii, cogitatum codd. Cypriani 2 in pane S cum quibusdam Cypriani utroque loco codd., ei; tov aprov LXX post eradamus 10 fere litt. eras. H a terra BRPV cum codd. Cypriani utroque loco paene omnibus, etera H, de terra S cum cod. Cypriani M, sed ex Vulg. 3 ad loc. Iere/miae cf. Roenschium pag. 569 4 panem C, panis cum Heumanno edd., sed significat scii. Hieremias; cf. domum — significat p. 366,8 tei’j P3 5 est] ut H credunt om. S carne P 6 et om. B in om. H cruce SP qua (ante pependit) HP, quam Bm dei. Bz, in qua R, fort. recte, qua ex que S, quii (~ er.) V qua ante tamen] quo R, sed cf. Epit. 11, 3 item de cruce Christi 7 moses S pendens] pendens uidens H 8 ac C, et Epit. 41,1 cum codd. Cypriani, sed fort. ex Vulg. nocte et die 9 uits tuaj (duo ae ea; a m. 3) P ad loc. Deuteron. cf. Roenschium pag, 535 item HP Epit. c. 41, 4, recte? non] quod Oieque1 (s. I. m. 2) B 10 dns C Epit., deus codd. Cypriani Vulg., o 9eo; LXX 11 ad loc. Num. cf. Roenschium pag. 533 zaccharias R tradit B 12 intuebantur H, sed cf. Epit. 41, 5, ijufsWitovTai LXX quem BRSPV Epit., uix ex )

359

psalmo XXI: effoderunt manus meas et pedes meos, di-numerauerunt omnia ossa mea: ipsi autem contemplati sunt et uiderunt me et diuiserunt uestimenta mea sibi et super uestem meam sortem miserunt.

quae utique propheta non de se locutus est. fuit enim rex et numquam illa perpessus est, sed spiritus dei per eum loquebatur, qui fuerat illa passurus post annos mille et quinquaginta, tot enim colliguntur anni a regno Dauid usque ad crucem Christi.

sed et Solomon filius eius, qui Hierosolymam condidit, eam ipsam perituram esse in ultionem sanctae crucis prophetauit: quodsi auertimini a me, dicit dominus, et non custodieritis ueritatem meam, reiciam Israhel a terra quam dedi illis, et domum hanc quam aedificaui illis in nomine [*]( EPITOME 9 s. 300, 1—8 ) c. 41, 8. AUCTORES 1J Ps. 21, 17—19; cf. Cyprian. pag. 87, 21. 10] III (I) Eeg. 9, 6-9. Vulg. quem confixerunt, inlatum, in quem II cum omn. codd. Cypriani, sed fort. ex Io. 19, 37 uidebunt in quem transfixerunt Vulg.; «tiflXaovcat r.pbi p.1 avG’ wv /.arwp/fjaav-o LXX ad loc. Zachar. cf. Roenschium pag. 585 dauid om. H BRHSPV] 1 *XXI (X ? er.) II pedes meos BRIISP Epit, 41, 3 cum Cypriani codd. LW et Vulg.; pedes V cum rell. Cypriani; wpuijav jj-o-j xai jioSaj LXX, sed ~6oxa |xoj cod. Alex. 2 ossua Bcorr. B2 contemplati1 P2 3 me om. B et RUSPV cum Cypriani cod. M, om. B (sed cum antecedente me) Epit. codd. Cypriani paene omnes, sine dubio secundum Vulg.; SiE[i.ep(aavTo (sine xa\\) LXX uestimenta mea sibi BIIUV Epit. cum Cypriani codd. LWM; Vx luatta uloj hoTois LXX, sibi uestimenta mea SP cum rell. Cypriani et Vulg. 4 sortem miserunt 11 SP Epit. cum Cypriani codd. L W, miserunt sortem BHV cum rell. Cypriani et Vulg.; eflaXov xlfjpov LXX ad loc. Psalmi cf. Roenschium pag. 587 5 de se non S *et**numquam (a et er er.) P 6 perpessus est illa S quae H 7 ill(a) B, illa fa ex e) P mille et quinquaginta] • XL ■ H 8 colligunt P\\ ur add. Pz a regnis (sic) dauid anni H radT B2 9 salomou IISP fa ex o Plf) eam om. S 10 ulti*onem fm er.) B trucis1 P2 11 a me] up.ett xai tx zl/.va ujadiv «f sp-ou LXX custodieritis] ostenderitis V, sed pu).a?T)Xc LXX, custodientes Vulg. 12 ueritatem meam] multo plenior locus in LXX et Vulg. istrahel B, israel S 13 domum hanc — ex omnibus] uerba nonnihil discrepant a LXX et Vulg. )

360

meo, proiciam illam es omnibus, et erit Israhel in perditionem et in inproperium populo, et domus haec erit deserta, et omnis qui transiet per illam admirabitur et dicet: propter quam rem deus fecit terrae huic et huic domui haec mala?

et dicent: quia reliquerunt dominum deum suum et persecuti sunt regem suum dilectissimum deo et cruciauerunt illum in humilitate magna: propter hoc inportauit illis deus mala haec.

Quid amplius iam de facinore Iudaeorum dici potest quam excaecatos tum fuisse atque insanabili furore correptos, io qui haec cottidie legentes neque intellexerunt neque quin facerent cauere potuerunt?

suspensus igitur et adfixus exclamauit ad deum uoce magna et ultro spiritum posuit. et eadem hora terrae motus factus est et uelum templi quod separabat duo tabernacula scissum est in duas partes et sol repente subductus est et ab hora sexta usque in nonam tenebrae fuerunt.

qua de re Amos propheta testatur: et erit in illo die, dicit [*]( EPITOME 13-16] c. 40, 10. 17—361, 3] c. 41, 5. AUCTORES § 2] cf. Tertull. Apolog. c. 21 (I p. 202) et tamen -subducta est. 16 s. tenebrae] Cyprian. pag. 91,1. 17] Am. 8, 9 s.; cf. Cyprian. pag. 91, 3. BRHSPV] 1 hominibus ex omnibus R2 istrahel B, israel S 2 in inproperium Epit., i|properium B, improperium SP, in obproprium HV populo C Epit., ei? rtdvra; tob; Xaoti; LXX 3 per eam mirabitur H, sed ad hanc et omnino eas quae sequuntur lectiones discrepantes cf. Epit. . admirabitur] ixcrofcerai xai aupiE? LXX 4 dicet C (nisi quod dicent, exp. m. 3 P, cf. xai ipouaiv LXX) Epit. O propter V fecit deus R 5 et huic om.P1, et s.l.add.P3 domui huic V derelinquerunt (sic) Epit., sed ex Vulg. ut uid. 6 deum om. B et persecuti — suum om. S uerba et persecuti — humilitate magna cum plane alia sint in textu hebraico LXX Vulg., ex apocrypho aliquo libro inducta esse existimat Roenschius pag. 541; cf. locum \'Esdrae pag. 355,6 7 illum] eum V 9 q(u)id B iam om. H facinoribus H 10 tunc SP atq:1 P2 insatiabili V 11 quin] qui uon B facerent — potuerunt] facere canere uoluerunt V 12 et om. H 13 dominum P et (ante eadem) om. P 14 ret uelum templi1 P2 et] ut V 15 duo (o in ras. ex a m. 2) S 16 in] ad horam V 17 amos] moyses B1, corr. B3 et erit om. Epit. c. 41, 5 in om. H die illo S, sed cf. Epit. rdic P2 )

361

dominus, occidet sol meridie et obtenebrabitur dies lucis: et conuertam dies festos uestros in luctum et cantica uestra in lamentationem.

item Hieremias: exterrita est quae parit et taeduit anima, et subiuit sol ei, cum adhuc medius dies esset, contusa est et maledicta: reliquos eorum in gladium dabo in conspectu inimicorum eorum. et Sibylla:

ναοῦ δὲ σχισθῆ τὸ πέτασμα, καὶ ἤματι μέσσῳ
νὺξ ἔσται σκοτόεσσα πελώριος ἐν τρίσιν ὤραις.

[*]( EPITOME 3—0] c. 41, 0. AUCTORES 3] Ier. 15, 9; cf. Cyprian. p. 91, 6. 8 s.] VIII 305 ss. EXPILATORES 8 s.] Augustin. (cf. supra ad pag. 352, 1) ibid. II pag. 287, 30: templi uero uelum scindetur et medio die nox erit tenebrosa nimis in tribus horis. — Sedulius (cf. Montefalconium ibid.). BRHSPV] 1 occidit. R1, occidet (t in ras. ex s m. 2 ?) S sol meridie et] solet medio H obtenebratur R1, obtenebrabuntur s. I. corr. IP, ob-tenebrieabitur R, tenebrabitur PV, sed cf. Epit. 2 festos om. S 3 ad locum Amos cf. Roenschium pag. 578 ieremias BSPV exterritata V 4 twediauit (\'a1 m. 3) sic B anima RIISPV cum codd. Cypriani excepto M\' (animae), anima B subibit BH, occidit V cum Vulg.; cf. Epit. 41, 6 5 ei] et B, om. HV contusa RHV, quod cum in Epit. quoque sit, non errore ortum uidetur (adde quod is error neque hoc loco in codd. Cypriani neque supra p. 317,13 in uoce confundentur aut Lactantii aut Cypriani in codd. inumitur), confusa BSP cum codd. Cypriani, sed fort. ex Vulg. confusa est; ««nja/jjvOij LXX est om. V et s. I. B, om. H 6 gladio V 7 eorum RV cum Cypriani codd. LB et Vulg., meorum BH, *eorum (in utroque cod. m er.) SP, evavdov twv «ixcov LXX ad loc. Ier. cf. Roenschium pag. 571 et Sibylla et uersus A€ • CXIC0H Sedulius; a/iaQrj cum Lact. codd. Sibyll. HMQV (\'sy.n)fi uel ay.aQjj te rell.) edd. Sibyll. (alii Se a/iaOrja inprobat Struuius, opusc. 182 S’6u-/ (a0r| cotnniendans, coniunctiuum aoristi pro futuro positum defendunt Alexander in curis poster, ad Sibyll. VIII 305 et Volkmannus, de orae. Sibyll. dissert. pag. 21 ad I 186 to] TOICATA S, TO in unam uocem cum CX1C0H coniunctum habet Sedulius IIGTACWA1 B, ta jiETaapaia, om. xai codd. Sibyll. meliores, to y.aT*-aroccr;j.a xat deteriores xai] GN B HMGPA S, NMATI V M6CC1 BRPV, MGCH S, MGCCO Sedulius 9 N1S P EdT«i axoTOeaaa] A6CTCT|*KOT£16CCA (ante K exters. C) B, GCTAlhGKOTOC S, GCTA1 ■ CKOTOGCA Sedulius r.eXdtpioi] IIA1AQPIOC B, C0AP£1C S, IIGAQPIOC V PICIN P interpretatio lat. Augustini in SP, simillima ap. Sedulium v graecos om. H 8 NAO S, iNAV P A6CX1C0II BRSP, A6CXI CGN V, )

362

cum haec facta essent, ne prodigiis quidem caelestibus facinus suum intellegere quiuerunt, sed quoniam praedixerat se tertio die ab inferis resurrecturum, metuentes ne a discipulis subrepto et amoto corpore uniuersi resurrexisse eum crederent et fieret multo maior in plebe confusio, detraxerunt eum cruci et conclusum in monumento firmiter militari custodia circumdederunt.

uerum tertio die ante lUcem terrae motu repente facto patefactum est sepulcrum et custodibus quos adtonitos obstupefecerat pauor nihil uidentibus integer e sepulcro ac uiuas egressus in Galilaeam profectus est, ut discipulos suos quaereret, in sepulcro uero nihil repertum est nisi exuuiae, quibus conuolutum corpus incluserant.