Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

quid de huius crucis indignitate dicemus, in qua deus a cultonbus dei suspensus est atque subfixus? quis tam facundus et tanta rerum uerborumque copia instructus existet, quae oratio tantae affluentiae ubertate decurrens, ut illam crucem merito deploret, quam mundus ipse et tota mundi elementa luxerunt?

haec autem sic futura esse et prophetarum uocibus et Sibyllinis carminibus denuntiatum est. aput Esaiam ita scriptum inuenitur: non sum contumax neque contradico: dorsum meum posui ad flagella et maxillas meas ad palmas, faciem autem meam non auerti a foeditate sputorum. similiter Dauid in psalmo XXXIIII:

congregata sunt in me flagella et ignorauerunt, dissoluti sunt nec conpuncti sunt: temptauerunt me et deriserunt derisum, [*](EPITOME 9-13] c. 41, 1. 14-352, 1] c. 41, 2. ) [*](AUCTORES 11] Is. 50,5s.; cf. Cyprian. pag. 78,3. 14] Ps. 34,15s. ) [*](B(G)RHSPV] 1 omnes (e ex i m. 2) R cruce H 2 nocens R indignus, sed in del. m. 1 ? R 3 et om. V, pro et coni. est Heumannus adfectus est SP 4 quid de] inquit Y 5 suffixus V 6 copia S existeret S 7 tantae affluentiae SP, tanta afluentiae B, tantae afluentiae R (recte?), tanta fluentiae H, tanta ea fluentia V 8 mundi tota B relemental P2 duxerunt SV 9 esse scripsi, fuisse BRHSP, fuisset V; cf. Epit. 41, 1 quae omnia prophetae sic futura esse praedixerunt et locos ad pag. 307, 14 (futurum), 344,10 (mitteretur) adlatos et Sibyllinis carminibus om. H 10 pronuntiatum H est add. S2 eseiam BRX (alt. e in a corr. R1) P scriptum om. H 12 pono V contra Epit. et codd. Cypriani, ἓδωϰα LXX et om. H ad locum Isaiae cf. Roenschium pag. 556 13 ftutem1 H2 mea S 14 dauid similiter H /\' XXXIIII B, XXXIII R hinc fere incepit codicis G pag. 83 (164) ter scripta, in qua nihil legi poterat in ex Epitome recepi, idem ap. alios testes Italae (cf. Sabaterium II69), super C, sed ex Vulg., ut uid.; ὲπ\' ὲμέ LXX 15 me1 H7 ignorauerunt BRHSP1V2 Epit., ignoraui P3V1 cum Vulg., oux fyvwv LXX 16 me eras. H deriserunt derisum P1, dubitanter recepi, derisum P3, deriserunt derisu S, fort. recte, derisemnt me BRHV, uerba om. Epit.; an deriserunt me derisum scribendum? aut hoc aut ut Pl aut ut S (hoc pltrique) testes Italae, cf. Sabater. ibid.; ὲξεμυϰτήρισάv jxe μυϰτερισμόv LXX, subsanoauerunt me subsannatione Vulg. )

352

striderunt super me dentibus suis.

Sibylla quoque eadem futura monstrauit:

εἰς ἀνόμους χεῖρας καὶ ἀπίστων ὕστερον ἥξει,
δώσουσι δὲ θεῷ ῥαπίσματα χερσὶν ἀνάγνοις,
καὶ στόμασιν μιαροῖσι ἐμπτύσματα φαρμακόεντα·
δώσει δ᾽ εἰς μάστιγας ἁπλῶς ἁγνὸν τότε νῶτον
.

[*](AUCTORES 3 ss.] Vm 287 ss. ) [*](EXPLLATORES 1] Augustin. de ciu. dei XVIII 23 (IIpag.287,16. 288, 1): inserit etiam Lactantius operi suo quaedam de Christo uaticinia Sibyllae, quamuis non exprimat cuius. sed quae ipse singillatim posuit, ego arbitratus sum coniuncta esse ponenda, tamquam unum sit prolixum, quae ille plura commemorauit et breuia ... ista Lactantius carptim per interualla disputationis suae, sicut ea poscere uidebantur quae probare intenderat, adhibuit testimonia Sibyllina, quae nos nihil interponentes, sed in unam seriem conexa ponentes solis capitibus, si tamen scriptores deinceps ea seruare non neglegant, distinguenda curauimus. 3 ss.] Augustin. ibid. pag. 287, 20: in manus iniquas, inquit, infidelium postea ueniet; dabunt autem deo alapas manibus incestis et inpurato ore exspuent uenenatos sputus; dabit uero ad uerbera simpliciter sanctum dorsum. — Sedulius (cf. Montefalconium, palaeograph. graec. pag. 246). ) [*](BGRHSPVJ 1 ante striderunt hoc et BRHV (sed in isdem codd. deriserunt derisum mutatum est) Epit. (sed hoc et atite deriserunt derisum, quae uerba in Epit. casu intercidisse uidentur, fuisse potest), om. SP cum testibus Italae (cf. Sabater. ibid.) et Vulg.; non est ϰαί in LXX striderunt HSP Epit., striduerunt BRV super RHSPV Epit., sed fort. ex Vulg., in B rort. recte (ef. ad in pag. 351,14) cum duobus testibus Italae ap. Sabater.; eV ὲμέ LXX rsuisl V2 ad loco Psalmi cf. Roenschium pag. 588 Sibylla — monstrauit et uersus graecos om. H quoque om. S 3 ANOMOIC S, ANOMOV P; ὰvοόμωv codd. Sibyll., sed cf. in manus iniquas infidelium Augustin. AHCICTQN B, PICTQN P fCTfPON P, ICTCPON Sedulius, ua-atov codd. deterior. Sibyll. nZfl Sedulius 4 AQCOVCI B, AQOCOVCIX R, AQCOVCN P, ΔÔCΟϒCIN (A man. recent.) Seduiius δώσουσι ôÈ codd. Sibyll. HMQV, ϰαὶ (uel om.) Swaouot rell. θЄΩ BV Sedulius, θΩЄΩ R, 0Q SP ῤαπίσματα] ЄMIITVĆΜΑΤΑ S XCPCI S, XIIPCIN Sedulius ANArNOrC Sedulius 5 CTOIMACIN B, CTOMACI V MЄAPOIC R, MIAPOICIN Sedulius; στόμασι μιαροι̃ς (uel μιεροι̃ς codd. Sibyll. HMQV, om. rell. ЄΝΙΙΤϒCMATA BRP, ЄΜΙΙΙϒCMATA V, ΙΙΤΟϒCMATA Sedulius; ὲμπτύσματα plerique codd. Sibyll., ἒϰπτυσματα rell., inter quos HMQV ΦΑΡΜΑΚЄNTA R, ΦΑΡΜΑΚΟЄMTA S, ΦΑΡΜΑΚΟЄMTA P hunc uersum et eum qui sequitur in eodem quo Lactantius loco habent codd. Sibyll. HMQV, reliqui post uers. 274 libri VIII Sibyll. 6 AQCQ B, ΑΩCЄI V δ\' εἰς] )

353

item de silentio eius, quod usque ad mortem pertinaciter tenuit, Esaias iterum sic locutus est: sicut ouis ad immolandum adductus est et sicut agnus coram tondentibus sine uoce, sic non aperuit os suum.

et Sibylla supra dicta:

καὶ κολαφιζόμενος σιγήσει, μή τις ἐπιγνῶ
τίς λόγος ἢ πόθεν ἦλθεν, ἵνα φθιμένοισι λαλήσει,
[*](EPITOME 1-4] c. 41,1. )[*](AUCTORES 2] Is. 53,7; cf. Qyprian. pag. 80, 8. 5 ss.] VIII 292ss. )[*](EXPILATORES 5 ss.] Augustin. ibid. II pag. 287, 24: et colaphos accipiens tacebit, ne quis agnoscat quod uerbum uel unde uenit, ut inferis loquatur et corona spinea coronetur. — Sedulius (cf. Montefalconium ibid.). )[*](ΔЄЄIC S, ΔЄ • IC Sedulius; δ\'εἰς cum Lact. codd. Sibyll. HMQV, rell. τ\'εἰς uel x\'e?« MACTGirAC B, MACIlirAC P ἁπλω̃ς - vω̃τοv] AnCOC OTNONТOIЄNCΩΤΟΝ B, ACA IIAQCArNON TDTCNOrON P, ἀvαπλώσας τότε vwtov codd. Sibyll. HMQV, ἁπλώσει 0\' ayvov vwtov rell. AriAQC V ayvov] AION B NOTON V, NÓTON t\'m. recent.) Sedulius interpretatio Jat. Augustini in SP, alia ap. Sedulium non neglegendum uidetur, cum in codd. Sibyll. HMQV hunc uersum statim sequatur is qui ap. Lact. quoque sequitur § 17 ϰαὶ ϰολαϕιζόμεvος xtX., reliquos codices Sibyll. inter hos duos insertum habere hunc αύτὸς yap ϰόσμῳ παραδώσει παθέvov ἁγvόv. ad loco Sibyll. cf. Struuium, opusc. I 78 )[*](BBHSPVJ 1 silentia H quo H 2 eseias BRP loquutus H immolandum Ci I molandum B) CEpit. cum testibus quibusd. Italae (cf. Sabaterium II610), uictimam cum aliis codices Cypriani, occisionem Vtdg. 3 adductus BRS Epit. cum plerisque codd. Cypriani et testibus quibusd. Italae, abductus H, ductus P cum Cypriani codd. MB et plerisque testibus Italae, sic adductus V; ἢχθη LXX et Act. Apost. 8, 32, ducetur Vulg.; cf. etiam ad pag. 356,10 et 357,9 tondentibus (tund- P) BHPV Epit:; an in his inter -bus et sine intercidit se ? tondentibus se RS, cf. ὲvαvτίοv του̃ ϰείραvτος αὐτόv (sic cod. Alex., xelpovto;, om. auTov celt.) LXX et Act. Apost. ibid. (nisi quod uel xtfpavTo; uel ϰείροvτος codd.); coram tondente se (sic etiam Vtdg.) uel om. se codd. Cypriani; ceterum inter permultos illos quos Sabaterius producit testes unus Lactantius plurali numero utitur 4 uoce** (ce tr.) V non B7 ad loco Isaiae cf. Roenschium pag. 560 et Sibylla supra dicta et uersus graecos om. H 5 ϰολαϕιζό- μεvος] ΚΟΛΑΦΙZOAAЄIIOC S, ΚΟΑΛΦΙZOMЄNOC V CЄΙΓΙΙCЄI BSP, cerHcei B, CITHCCI V ^] M€ BS, MN V nc S ЄΙΙΙΓΝΩ BRSP Sedulius, CIIITNQ V 6 λόγος] AOCOC S, AOTOC P, AOrOC Vi pro Àóyo; hoc τίvος codd. Sibyll., sed cf. Augustin. quod uerbum ] ЄS, )[*]( XVIIII. Lact. i. )[*]( 23 )
354
καὶ στέφανον φορέσει τὴν ἀκάνθινον
.

de cibo uero et potu, quem antequam figerent ei obtulerunt, Dauid in psalmo LXVIII sic ait: et dederunt in escam meam fel et in siti mea potum mihi dederunt acetum.

idem hoc futurum etiam Sibylla contionata est:

εἰς δὲ τὸ βρῶμα χολὴν καὶ εἰς δίψαν ὄξος ἔδωκαν,
τῆς ἀφιλοξενίης ταύτην δείξουσι τράπεζαν
.

Et alia Sibylla Iudaeam terram his increpat increpat:

et alia Sibylla Iudaeam terram his increpat uersibus: [*](EPITOME 2-4] c. 41, 2. ) [*](A UCTOBES 3] Ps. 68, 22. 6 s.] VIII 303 s. ) [*](EXPILATORES 6 s.] Auguatin. ibid. II p. 287, 26: ad cibum autem fel et ad sitim acetum dederunt; inhospitalitatis hano monstrabunt mensam. — Sedulius (cf. Montefalconium ibid.). 8 ss.] Augustin. ibid. pag. 287, 28: ipsa enim insipiens tuum deum non intellexisti ludentem mortalium mentibus, sed et spinis coronasti et horridum fel miscuisti. — Sedulius (cf. Montefalconium ibid.). ) [*](H V7, ê (A m. recent.) Seduiius;ἠ cum Lact. codd. Sibyll. HMQV, rell. &V uel 8; ΝΟθЄN 8 ΗΑθЄN S, ЄΛθЄN V Sedulius ϕθιμέvοισι λαλήact] ΦθΙΜЄΝΟΙΛΑΛΗCЄI B, ΦθΙΜЄNOICANCЄI R, ΦЄIMЄNOICΑΛΛΝCЄI S, ΦθΙΜЄNONC AMHC€I P, ΦθΙΜЄNOICΙΛΑΑΝCЄI V, ΦΟϒΜЄNOICIN AAA€IC€I Sedulius λαλήσαι cum Lact. cod. Sibyll. recentior L, cett. λαλήσῃ, sed cf. quae ad c. 16, 17 (V — δώσι) exposita sunt B(G)RHSPV] 1 CTЄΦΔΝΟΝ V ϕορήσει cum Lact. cod. Sibyll: B, cett. ϕορέσῃ interpretatio lat. Augustvni in S ad loco Sibyll. cf. Strnuium 1 79 2 quem om. H, qua S figerent] eum figerent H ei] illi R, illo H 3 XVII R, • LXVI. Ht, LIIII V *escam (t ? er.) B fel om. H 4 potum - acetum] potauerunt me aceto H cum Vulg., sed cf. Epit. acetum (exp. m. 3) P ad loco Psalmi cf. Roemchium pag. 590 item B idem hoc — ὲϰέρασσας (355, 3) om. H 6 χολὴv om. S (cf. ad 7), XOA€N V Sedulius KЄICΔΙΨΑΝ B, KAI ЄICΔΙΑΝ R, ¥AN S (cf. ad 7), KCICAIYAN P, KAIЄICΔΙΨΑΝ V Sedulius; ϰαὶ πιει̃v codd. Sibyll; cf. Addenda €AQKA S, ЄΔΩ̃ΚΑ̃ P, ὲπέδωϰαv codd. quidam Sibyll. 7 τη̃ς ἀϕιλοξεvίης] TKCAOIAO- H !eNIHC R, THC ΑΦΙΛΟΞЄNIЄC P, THCΑΙΦΑΟΞЄNIAC (lAC in ras. ex N m. 2) V, ΑΦΙΛΟΞЄΝῙSedulius; ἀϕιλοξείης cum Lact. codd. Sibyll. HMQV, όè (uel om.) ϕιλοξvίης rell. ΤΑϒΓΗΝ V2, ταύηv edidit Montefalconius in Sedulio addens cuoae dubia\', sed ap. Sedul. DTAN. HN est; ταύτης codd. Sibyll. ΔЄΙΞΩCI B, ΔЄΙΞΟΙCI P, AIEOICI V, AIEOICI Sedulius; τίουσσι (τίξ-) codd. Sibyll., sed cf. Augustm. monstrabunt post τράπεζαv hoc ΧΟΛЄNKЄICΔΙ ex uersu 6 8 interpretatio lat. Augustini in SP, alia ap. Sedulium ad loco Sibyll. cf. Struuium 179 8 hiis B uerbis B hinc f re incepit codicis G pag. 84 (163) ter scripta, in qua nihil legi poterat )

355

αὐτὴ γὰρ δύσφρων, τὸν σὸν θεὸν οὐκ ἐνόησας
παίζοντα θνητοῖσι νοήμασιν, ἀλλὰ ἀπ\' ἀκάνθης
ἔστεψας στεφάνῳ φοβερὴν τε χολὴν ἐκέρασσας
.

fore autem ut Iudaei manus inferrent deo suo eumque interficerent, testimonia prophetarum haec antecesserunt.

aput Hesdram ita scriptum est: et dixit Hesdras ad populum: hoc pascha saluator noster est et refugium nostrum. cogitate et ascendat in cor uestrum, quoniam [*](EPITOME 6-356, 2] c. 43, 2. ) [*](AUCTORES 1 ss.] VI 22 ss. 6] locus non inuenitur in libro Esdrae; cf. Iustin. dial. c. Tryph. 297 D: aao μἐv ouv twv ἐξηγήσεωv,wv ἐξηγήσατο Εσδρας εἰς tov vόμοv rov περὶ του̃ πάσχα, τὴv ὲξήγητιv ταύηv ἀϕεί- λοvτο " xai eTnev "EaSpa; tw Xato \' του̃το to πάσχα o awrrjp ἡμω̃v xai ἡ ϰαταϕυγὴ ἡμω̃v \' xai ÈcXv διαvοηθη̃τε ϰαὶ ἀvαβῃ̃ ὐμω̃v ἐπὶ Trjv ϰαρδίαv, oti μέλλομεv αὐτὸv ταπειvου̃v ἐv σημείῳ, xai μετὰ ταυ̃τα ἐλπίσωμεv ek1 αὐτόv, ou μὴ ἐρημωθῃ̃ o τόπος οτος εἰς τὸv ẳπαvτα χρόvov, λέγει o θεὸς twv δυvάμεωv °ἐὰv si μὴ πιστεύσητε auTtu μηδὲ εἰσαϰούσητε tou ϰηρύγματος outou, ἒσεσθε ὲπιχαρμα tois fOveat. Patet ista uerba ab aliquo Christiano (I Cor. 5, 7: xai yap to πάσχα ἡμω̃v ὲτύθη XptaTÓ; — cf. c. 111) conficta esse ... minime ab Iudaeis deleta: Otto ad 1., cuius cf. pleniorem adnotationem, praeterea expositionem Koensckii pag. 612. ) [*](BEHSPVJ 1 ΑϒΤ1H1 V Matppwv] \'A\'ΦΡΩΝ S, ATCOPQN P, crlll- ΦΡΩΝ V, CIN$PON Sedulius fov om. SP, T///N V, TQN Sedulius τὸv σὸv codd. Sibyll. PrFL, rrfaaov HMV θεὸv] 6N S, θΟÑ P; Oeov codd. Sibyll. HMV, vόμοv rell., sed cf.Augustin. tuum deum 6NONCAC P; ὲvόησας cum Lad. codd. Sibyll. PrABFL, ὲvόησεv HMQV 2 nGZONTA SP, IICEONTA V Sedulius, πταίοvτα (παί- L) coda,. Sibyll. PrABFL, ὲλθόvτα HMV θvη- ToTat (uel -σιv) codd. Sibyll.; 0NNTOIC V, 0NHTOIO BRSP, QNIITOrC Sedulius; cf. Augustin. ludentem mortalium mentibus; παίζοvτ\' iv θvητοι̃ο cum edd. Struuius, opusc. 181 vοὴμασιv cum Lact. codd. Sibyll. PrABFL, iv ŏμμασιv HMQV, sed cf.Augustin. ἀλλ\' cm\' ἀϰάvθης] AAAAAKANeAIC B, ΑΛΛΑΑΙΙΑΚΑΝθΗC R, AAAA ΑΚΑΝθЄC S, AMAnAKANOHC P, AAAM . AKAN- 0NC V, AAAA ΑΚΑΝθΗC Sedulius 3 ЄCTЄΨΑЄ B, ЄCTЄЄCΨΑC S CTЄΦΑΝΩ BBPV Sedulius, om. S ΦΟΒЄPHK S, ΦΟΒЄPEN V Sedulius te] TH V; hi coda,. Sibyll. XOAHN V €K€PACAC BP, €PACAC S interpretatio lat. Augustini in SP, alia ap. Sedulium 4 ut om. HS deo suo om. S suo om. P deumque S, ciique F1 interfecerunt P1, B ▼ pari. ras. corr. Ps 5 anteceasarunt Bl, corr. B2, antecessuerunt (corr. m. 3) P 6 hesdram RP, hesdran B, esdram H, hesdra S, hesdra V hesdras] esdra H, hesdras (alt. s postea add. m. 1) P 7 pasca S ) [*]( 23* )

356

habemus humiliare eum in signo: et post haec sperabimus in eum, ne deseratur hic locus in aeternum tempus, dicit dominus deus uirtutum. si non credideritis ei neque exaudieritis adnuntia tionem eius, eritis derisio in gentibus.